Оқушылардың оқуға қабілеттілігі мен есте сақтау процесінің психологиялық негіздері

Әр түрлі пәндерді меңгеруде ақпаратты өңдеумен байланысты мнемикалық қабілеттердің атқарар ролі өте зор. Олардың өте жоғары дамуы барлық талданған пәндерді жемісті меңгеруді анықтайды. Қабілеттер  түрінің негізінде материалдың ішкі кұрылымындағы жекеленген бөліктер арасындағы қатынастарды іздеу мен логикалық байланыстарды орнатуға бағытталған ақпаратты мағыналы өңдеу тәсілдерін дұрыс пайдалану жатыр /15/.

Қабілеттердің операционалды  механизмдері ақпаратты есте сақтау мен өндеу тәсілдері мен әдістері ес процесінің өнімділігінің өсуіне әкеледі:

- есте сақтау мен  кайта жаңғырту жылдамдығы артады;

- есте сақтау мен  қайта жаңғырту көлемі өседі;

- есте сақтау мен  кайта жаңғыртудың дәлдігі артады;

- есте сақтаудың беріктігі артады;

- есте     сақтау     мен     қайта     жаңғырту     дұрыстығының ықтималдығы артады. Мектеп кажеттілігін өтеу үшін таза зерттеушілік емес, мыңдаған мәселелерді шешетін қолданбалы сипаттағы әдістер керек. Әдістер "білімдерді пайдалануы" қажет. Осындай әдістердің бірі объективті, психологиялық өлшейтін, стандартталған әдіс тест болып саналады.

Алдымен классикалық әдіс мнемикалық қабілеттерді реалды, іс-әрекет жағдайында диагностикалайтын психологиялық тест мәселесін қанағаттандыратын, сондай-ақ жоғарыда көрсетілген талаптарды орыңдай алатынын біліп алу керек. Бұл мәселені шешу үшін психологиялық тест әдісінің сипаттамасын қарастыру керек.

Ең алдымен психологиялық тестің бірнеше анықтамасын топтастырайық.

Айнымалы жағдайын   жасанды   тазарту   өте   маңызды     қосымша айнымалыларды есепке алмауға  ұрындырады.

Барлық ғылыми-зерттеу  әдістеріне ортақ мақсат теориялық болжамдарды эмпирикалық тексеру, яғни бұрын қарастырылмаған құбылысты зерттеу болып табылады . Бұл факт тәуелсіз айнымалыны бөлуде және тәуелді және тәуелсіз айнымалылар арасындағы өзара әрекетті ұйымдастыруда қателіктерге әкелуі мүмкін, ал ол қате нәтижеге әкеледі.

Осылайша, есті зерттеу  әдістерінің тағы бір сипаты эксперименталды  жағдайдың жасандылығы, яғни жасандылықпен  барлық оның құрамы сипатталады: а) эксперименталды  материалдың өзі реалды іс-әрекет жағдайынан алшақтатылған, жасанды  кез-келген материал еске сақтауға ұсынылады; б) арнайы тәуелсіз айнымалыны енгізу арқылы және "қосымша" айнымалыдан зерттеу жағдайын тазартумен, сондай-ақ зерттеу жағдайын қатаң қадағалаумен зерттеу процедурасының өзі де жасандылыққа ие. Бірақ дәп осы жағдай зерттеу әдістеріне жоғары сенімділік және дәлдік, жоғарғы ішкі валидтілік бергенімен, экологиялық валедтілігін төмендетеді. Яғни, реалдылықта мұндай эксперименттер адекватты болмағандықтан, олардан алынған нәтижелер экспериментке қойылған мәселелерді шешуге пайдалану мүмкін емес /22/.

Жасанды эксперименттің реалды жағдайға қаншалықты сай келетінін қарастыру үшін эксперименталды болжамның әр құраушыларына жататын тәуелді және тәуелсіз айнымалыларды, олардың өзара қатынасын, сондай-ақ мәнді қосымша айнымалы деңгейін талқылау керек. Жасанды эксперименте тәуелсіз айнымалының реалды іс-әрекет жағдайына сәйкестігін шешу үшін экспериментатор енгізген жағдай реалды жағдай үшін қалыпты екендігіне сенімді болу қажет. Жасанды эксперименттегі тәуелсіз айнымалының реалдылықтағы прототипіне сәйкестігі туралы мәселені шешу үшін, тәуелсіз айнымалының әр жағдайында тәуелді айнымалы белгілі бір мәнге ие болатындықтан, тәуелді және тәуелсіз айнымалылар арасындағы қатынасты қарастыру керек. Әр осындай мән өзінде осындай компонентті біріктіреді: 1) сыналушының жауабы және оның мінез-құлқы; 2) сыналушы жауабының өлшенетін көрсеткіші; 3) өлшеу тәсілдерін көрсету тәсілдері (тәуелді айнымалыға түпкілікті мән беретін) мәнді қосымша айнымалы деңгейі маңызды құрамның бірі болып табылады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1.3.       Қабілеттердің   классификациясы  факторларының

ерекшеліктері

 

 

 

Қабілеттердің құрылымы туралы сұрақ психологиялық теорияда негізгілердің бірі болып табылады. Оның шешімі көбінде психологиялық функциялар мен оның механизмдерінің қасиеттерін түсінумен анықталады және теориялық негізделген психодиагностикаға ықпал етеді. Қабілеттердің қүрылымын зерттеудің ғасырдан асық тарихи қабілеттерінің көрінуі жеке аспектілері мен диагностикасына қатысты үлкен эмпирикалық материалдың жиналуына ықпал етті.Дегенмён бүл сүрақ көп жағынан ашық қалпында қалуда. Бүгінгі күнге дейін тіпті қабілеттің толық, жақты анықтамасы жоқ.

Қабілетті зерттеудің қиындығы қабілеттің өзінің не екендігін анықтаумен байланысты екендігі жалпы мойындалған факт болып саналады.Кеңестік психологиядағы қабілеттердің жалпы теориясының бірнеше еркшеліктерін келтірейік.

      1)Қабілеттер  бүл әрқашанда іс- әрекеттің белгілі  бір түрiне қабілеттілік, олар  адамның сәйкес нақты іс-әрекетінде  ғана қолданылады. 

2.) Қабілеттер диңамикалық түсінік. Олар іс- әрекет барысында көрініп және бар болып қана қоймай, сонымен қатар іс-әрекет барысында құрылады және дамиды. ( Б.М.Теплов)

3.) Адамның дамуындағы  жеке кезеңдерде қабілеттердің  жеке түрлерінің дамып, қалыптасуына  қолайлы жағдайлар туады.   Белгілі бір қабілеттердің дамуы үшін жағдайлардың оптималды болатын жастық кезеңдерді сензитивті деп атайды. ( Л.С.Выготский, А.Н. Леонтьев)

4.) Iс-әрекеттің табыстылығы  қабілеттердің комплексіне байланысты.

5.) Белгілі іс-әрекеттегі үлкен жетістіктер қабілеттердің әртүрлі үйлесімділігімен шарттануы мүмкін. Бір қабілет екіншінің орнын толтыруы мүмкін, нәтижесінде қандайда бір қабілеттің салыстырмалы әлсіздігі басқа қабілетпен толықтырылады. А.Г. Ковалев пен В.Н. Мясищев компенсацияны кеңірек түсінеді – жетіспей тұрған қабілеттің біліктілікпен,   мінездік   қасиеттермен   (қайсарлық,   шыдамдылық) толықтырылуы мүмкін екендігін айтады.

6.) Қабілеттерді жалпы  және арнайы деп бөледі. С.Л.  Рубинштейн: “...  жалпы және арнайы дарындылықты бір-біріне карсы қою қажет емес, жалпы дарындылықтың бар болғандығы арнайы қабілеттердің өзгешелігінен білінеді”, - деп дұрыс айтқан.

Психологияда кез-келген қабілеттер емес, тек психикалық қабілеттер қарастырылатындығын ескеру қажет. В.Д.Шадриков былай жазады: “Психикалық қабілеттер дегенде объективті бар әлемді суреттеу функциясын жүзеге асыратын ерекше жолмен қүрылған материя – бас  миының қасиеттерін түсінеміз . Олар – сезіну, ойлау, сезу т.б. қабілеттер”.

А.Н. Леонтьев адам қабілетіндегі екі түрлі қабілеттерді анықтау керек екендігін айтады: табиғи (биологиялық, мысалы, шартты байланыстардың жылдам құрылу қабілеті) және ерекше адамдық қабілеттер (қоғамдық, тарихи шығу тегі). Осыған байланысты А.Н. Леоньтевтің басқаруымен жүргізілген, кейбір сенсорлық қабілеттерді эксперименталды қалыптастыруға бағытталған жұмыстар үлкен қызығушылық туғызады. Мысалы, айқын тонды саңылау адамдарда тондық естуді қалыптастыруға байланысты жүргізілген зерттеулер. Осылайша адамда психикалық қасиеттерді және функционалдық органдарды қалыптастыруға болатындығы туралы ой шынайы демонстрацияланды. Сонымен қатар, қабілеттердің қалыптасуы мен дамуының күрделі процесінде табиғи қасиеттерді қабілеттердің нышаны деп анықтаған, яғни адаммен бірге өмірге келетін ми мен нерв жүйкесінің кейбір анатомиялық- физиологиялық еркшеліктері./13/

Қабілеттердің нышаны туралы айтқанда негізінен нерв жүйесінің  типологиялық қасиеттерін айтады.Типологиялық қасиеттер адамдар арасындағы индивидуалды айырмашылықтардың табиғи негізі екендігі белгілі.Осы негізде сырқы әсерлерді суреттейтін әртүрлі уақытша байланыстардың күрделі жүйелері пайда болады. Типологиялық ерекшеліктерден осы байланыстардың қүрылу ерекшеліктері – жылдамдығы, мықтылығы, жеңілдігі, жіктелінуі тәуелді. Олар зейіннің шоғырлану күшін, ақыл- ойдың жұмысқа қабілеттілігін анықтайды. Жалпы және арнайы қабілеттердің нышаны ретінде бір інші және екінші сигналдық жүйелердің ара- қатынасын да қарастыруға болады.

Нышандарды қазіргі  ғылымда бар мидың клеткалық  құрылымы туралы мәліметтерден мидың  алкен жарты шарларының қабығының құрылымының индивидуалды вариацияларынан іздеу керек.

В.А. Крутецский нышандардың  ролі туралы қызықты ой айтады: „Нышандардың ролі қабілеттердің әдеттегі деңгейі және талантты адамдардың жақсы қабілеттері туралы сөз болғанға қарай әртүрлі бағалану керек сияқты. Мысалы әрбір қалыпты адамда мектеп курсын, математиканы меңгеруге қажетті қабілеттерді дамытуға қажет нышандар бар. Бірақ кез-келген адамда ғылыми шығармашылықпен, жаңалық ашумен байланысты математикалық қабілеттердің жоғарғы деңгейін дамытуға нышандар жоқ. Әрбір қабілетке белгілі бір нышан сәйкес келеді деп. санауға болмайды. Нышандар - көп мәнді. Бұл дегеніміз бір ғана нышанның негізінде әртүрлі қабілеттер дамуы мүмкін деген сөз. Мысалы, қимылдың жылдамдығы, дәлдігі, шеберлігі және ептілігі сияқты нышанның негізінде өмір жағдайлары және қызметіне қарай гимнаст денесінің жатық және үйлесімді қимылға, хирург қолының шебер және дәл қимылға, ал скрипкашының саусақтарының жылдам және жатық қимылға қабілеттілігі даму мүмкін. Көркемдік тип негізінде актердің де , жазушының да, суретші, музыканттың да қабілеттері дамуы мүмкін.Ал ойшыл тип негізінде математиктің, лингвистің,, тіпті философтың қабілеттері де дамуы мүмкін. Нышандар қабілеттер дамуының бір ғана шарты екендігін үмытпау керек».

В.А. Крутецский: „ Ешбір  адам қандайда бір қолайлы нышандарға ие бола түра сәйкес іс-әрекетпен ұзақ және өжеттілікпен айналыспай көрнекті музыкант та, суретші де, ақын да бола алмайды".

В. А. Крутецский іс-әрекеттің табысты жүзеге асуы үшін мінездің ерік күші, сонымен қатар іс- әрекетке деген сәйкес қарым-қатынас қажет екендігімен толық келісе отырып, қабілет түсінігі негізінде сенсорлық, ақыл-ой және моторлық сферамен шектеуге тырысады.Бұл сұрақта оның позициясы Н.Д. Левитовтың позициясымен сәйкес келеді. Крутецскийдің „қабілеттер – бұл сонымен қатар психикалық процестер - қабылдау, зейін, ес, қиял, ойлау т.б. индивидуалды ерекшеліктері" дегенін ескеру қажет.

Бүгінгі    күні    танымдық    процестердің    психологиясы    психология ғылымының  көбірек дамыған салаларының бірі болып табылады. Онда үлкен фактке негізделген материалдар жинақталған және көптеген теориялық концепциялар түжырымдалған.

Қабілеттердің қүрылымы сүрағына С.Л.Рубинштейн үлкен көңіл  бөлгені жайлы жоғарыда айтылып  кеткен. Ол теориялық және эмпирикалық мәліметтердің негізінде гипотеза үсынды. Осы гипотезаға сәйкес... адамды белгілі бір іс- әрекетті орындауға жарамды ететін әрбір қабілеттің құрамына сол іс- әрекетті орындауға көмектесетін кейбір операциялар немесе әрекет тәсілдері кіреді. Ешқандай қабілет өзіне сәйкес келетін қоғамдық өнделген операциялар жүйесін органикалық таңдап алмағанша көнекті, шынайы ерекшелік бола алмайды.

Қабілеттің онтогенезде даму мәселесі қабілеттердің нышандар негізіндеқалыптасу туралы мәселе әлі күнге дейін шешілген жоқ. Іс-әрекет барысында нышан қабілетке айналады дегентүжырымның өзі де әлі дәлелденбеген. Өйткені қабілетке айналуы үшін нышандар іс- әрекетте қандай орың алатынын көрсету керек.

Қабілеттің генезис  мәселесінің мәні, оны тек шешу арқылы қабілеттің даму механизмін түсіну нәтижесінде олардың мақсатты калыптасуы мен диагностикасын жасауға мүмкіндік бередi.  Бұл мәселені шешудегі ерекше жетістіктер С.Л. Рубинштейннің еңбектерінде керінеді.Ол адамды жануарлардан бөлетін қабілеттер оның табиғатын қүрайды деген. Бірақ адам табиғаты – тарихи өнім болып табылады. Сондықтан да адам табиғатының қалыптасуы мен өзгеруі тарихи процесс негізінде жүреді. (адамның еңбек іс-әрекеті нәтижесінде қалыптасады) Бірақ Рубинштейн осы мәселені нақтылағысы келгенмен, сол мәселенің шешімінен алшақтайды." Нышандар-қабілеттің алғышарты,- дейді С.Л. Рубинштейн. Қабілет нышандар негізіндн дамымағанмен, кабінет бәрі бір нышанның функциясы болып табылмайды, керісінше нышандар алғышарт негізінде дамудың функциясы болып табылады. Ол индивидтің даму негізіне кіріп, олар өздері дамиды, яғни ауысып және өзгеріп отырады.

Ең қызығы көптеген зерттеушілер қолданбалы есептерді шешуде қабілеттер генезисі мәселесін пайдаланбайды. Н.С. Лейтес бойынша: балалық шақта  жас ерекшелік дамудың ішкі жағдайлары қабілеттердің қалыптасу факторы болып табылады. Лейтес жастық шақта дамудың ішкі жағдайы ретінде бейімділікті көрсетеді. Оның ролі: бейімділік қабілеттің алдында жүреді және дамудың алдында жүреді және дамудың негізгі факторларының бірі – ми қатысатын процесстерге жағымды эмоциялық күй береді, еңбекқорлықты жоғарлатады, ұйқыдағы күштерді оятады.

Бұл мәселе туралы Крутецский В.А неғүрлым анығырақ: „Оқушыда математикаға ешқандай қабілеті байқалмаса, онда математиканы меңгеруге еш қабілеттері де  көмектесе алмайды. Осындағы бейімділіктің ролі қызығушылық болып табылады. Математикаға қызыққан оқушы көп ізденеді, оқиды, демек өз қабілеттерін дамытып, жаттықтырады." Өзіміз көріп отырғандай, қабілеттер генезисі мәселесі мүлдем қарастырылмайды.Өйткені қабілет мүндабейімділікке тәуелділікте көрсетіледі, ал бейімділік қызығушылыққа негізделеді.

Неліктен зерттеушілер қабілеттердің генезис мәселесінен  қашып, оның қалыптасқан түріне көбірек  жүгінеді. Онда қажеттіліктің органикалық  алғышарты мен нышандар, қабілеттерді функционалды көріністері арасындағы өтпелілік қайда деген сүрақ туындайды.

Жоғарыда айтылғандай, бүл мәселені шешуде ерекше жетістіктерге  жеткен С.Л. Рубинштейн еді, бірақ ол нақтылауға тырысқанда шешімнен алшақтағанын көруге болады. Оның осы мәселені шешуге жақындағаны қабілетті еңбек іс- әрекеті нәтижесінде күрылатын жәнеөзгеретін адам табиғаты деп ашуында. Мұнда еңбек іс-әрекетін тарихи тұрғыда, Энгельстің "Маймылдың адам болу процесіндегі еңбектің ролі" деген еңбегін пайдалана, қарастырса, қабілеттің құрылымын оңай көрсетуге болар еді. Бірақ бұл сол уақыттағы материализм мен идеализмнің тартысы, іс-әрекетті „субьект-обьект" тұрғысында қараудың ықпалынан жүзеге асқан жоқ.