Ауыл мектептерінде оқу үдерісінде ақпараттық-техникалық құралдарды пайдалануға дайындаудың психологиялық шарттары

ШЖМ жағдайында қолданылатын оқыту технологиялары және олардың  маңыздылығы мәселесі бойынша төңірегінде  ғылыми-зерттеу жүмысы жүргізілді. Алдыңғы қатарлы тәжірибені жетілдіре отырып, оқу үрдісіне жаңа іс-тәсілдерді, оқытудың жаңа технологияларын енгізіп, оқушылардың білім сапасын көтеру және жалпы дамуын қамтамасыз ету керегі анық. Технологиялар арқылы диагностикалық мақсатқа алдын-ала болжам жасауға болады, ондай мақсаттарды білім жүйесінде де анықтауға мүмкіндік бар екендігіне көз жеткізу керек. Білім беру жүйесі оқыту мен тәрбиелеу үрдісін күрай отырып оқытудың диагностикалық мақсатын анықтауға мүмкіндік туғызады. Нақты оқу материалының меңгерілу сапасын қорытынды тексеру оңтайлы болады. Осы орайда технологияларды қүру мен қолдану тәрбиелеу үрдісіндегі аса қажеттілік болып табылады. Оқыту технологиялары әлеуметтік технологияларға жатады, ал олардың өнеркәсіптік технологиялардан айырмашылығы бүл жерде соңғы нәтиже ретінде өзіндік іс-әрекетірің негізгі өлшеуіштері бар жеке түлға алға шығады. Әлеуметтік технологияларда терминдік сипат басым емес. Әлеуметтік технологияларға "нақты процесстердің жинақтығы" деген анықтама беруге болмайды, себебі әлеуметтік технологияда кері байланыс жетекші роль атқарады. Оқыту технологияларын сабақта қолдану барысында ШЖМ мүғалімі оқушы дайындығына қойылатын білімдік талаптарға ағымдық тексерулер арқылы жүргізуі қажет, ал оқу материалын терең меңгере алмаған оқушылармен қосымша жүмыс жасай отырып олардың білім сапасын жалпы талапқа сай міндетті деңгейге жеткізе алады. Демек, оқыту технологияларының артықшылықтарын атап өтсек:

-  технология негіздері  соңғы нәтижені нақты анықтауға  қызмет етеді, өйткені ол нәтижеге жету жолдарын анықтаудағы негізгі компонент ретінде қарастырылады;

- технологияларда (соңғы және аралық) нәтиже (диагностикалық түрғыда) нақты айқындалады, бүл тексеруге жету жолдарының объективтік әдістерін жасауға мүмкіндік туғызады;

- технологиялар педагогикалық экспромтты тосын жағдаяттардың мейлінше аз болуына септігін тигізеді;

- оқушылардың білімдік-танымдық  іс-әрекеттерінің қүрылымы мен  мазмүнын анықтаудағы оқыту үрдісінің  жобасын да технологиялар арқылы  үсынуға болады. оқушылардың оқу әрекетін жобалау кез келген оқушының жоғары жетістіктерге жетуіне ықпал етеді.

Педагогикалық технологияны ШЖАМ-де дүрыс және бейімді пайдалану  үшін ең негізгі қажет төрт мәселені атап өткен жөн. Олар: мақсат қою - тематикалық  жоспарлау, диагностикалық зерттеу, "яғни оқушының осы мақсатқа жету жолдарын зерттеу, диагностика - өзіндік тексеру жүмыс; оқушының өзіндік іс-әрекеті; түзету қызметі (коррекция).

Оқытудың   жаңа   технологияларын   меңгеріп,   ШЖМ   пайдалана   білген мүғалім  дәстүрлі сабақ барысында кездесетін қиыншылықтар: а Жаңа тақырыпты кімнің қаншалықты меңгергенін анықтаудың күрделілігі,

Әр   тақырып   бойынша   барлық   оқушыдан   сүрап   үлгермеу, уақытында қадағалай  алмау;

  Оқушы еңбегіне  еркіндік берілмей олардың шаблонды  түрде еңбектенуі, мүғалім барлық материалды түсіндіріп бергеннен кейін олардың ізденуге, өз бетінше еңбек етуіне мүмкіндіктің аздығы;

Танымдық қызығушылықтың жеткілікті дәрежеде қалыптаспауы сияқты басқа да олқылықтардан арылады.

Оқушылардың  өздігінен  орындайтын  жүмыстарын  дайындаған  кезде олардың өзара тығыз байланысты екі міндетін ескерген дүрыс. Бүл міндеттің біріншісі - оқушылардың танымдық қызметіндегі дербестікті дамыту және одан әрі өрістету, оларды білімді өздігінен игеруге, дүниеге көзқарастарын қалыптастыруға үйрету; екіншісі - оқушылардың алған білімдерін іс жүзінде қолдана   білуге     баулу.   Бүл  міндетті  шешу  барысында  қазіргі  оқыту технологияларына   оларды   шагын   жинацталган   мектепте   оқу   үрдісін үйымдастыру жагдайында қолдануга колайлылығы түрғысынан салыстырмалы талдау жасалды.

Деңгейлік саралау  технологиясы (Ж.А.Қараев)

Деңгейлік саралау технологиясының  теориялық негіздемесі оқушылардың  оқу материалдарын меңгеру деңгейіндегі айырмашылықтарға негізделеді. Мақсаты:

базистік стандарттық  білім мазмүнын барлық оқушылардың міндетті меңгеруі;

оқу нәтижелерінің әділетті бағалануы;

дайындығы күшті оқушыларды дамудың таяу аймағында ақыл-ой дамуы  үшін қажетті жағдайлармен қамтамасыз ету. Ерекшелігі:

оқу үрдісінің тиісті мазмүнмен толыққан, блоктардан қүрылған модульдік сипаты (әдістемелік жүйесін оқушылар мен мүғалімдер бірге көрсетеді);

оқытудың әдістемелік  жүйесінің біртүтастығы; дидактикалық үрдістің біртүтастығы.

Артъщшылыгы. Деңгейлі сараптау жағдайында жүмыс істеу оқушының танымдық қызығушылығын, танымдық белсенділігін арттыруға, жеке жүмысты жүйелеп жүргізуге, оқу үрдісін оқытудың міндетті нәтижелеріне жетуіне бағдарлауға, оқушылар біліміндегі кемшіліктерді анықтауға қол жеткізуге мүмкіндік береді.

Оқытудың ұжымдық  тәсілі (А.Г.Ривин, В.К.Дьяченко) Оқытудың   үжымдық    тәсілі    оқытуды    оқушылардың    ауыстырмалы жүптардағы бір-бірімен өзара қатысымы арқылы, яғни бір оқушының екінші оқушыны оқытуы жолымен жүзеге асатындай етіп үйымдастыру болып табылады. Мацсаты:

Оқушы бойында ауыстырмалы, өзгермелі жүптарда бірін-бірі өзара оқыту түрін қолдану арқылы жалпы ақыл-ой біліктері мен дағдыларын қалыптастыру. Ерекшелігі:

тиянақтылығы немесе соңғы нәтижелерге бағдарлануы; алған білімді үздіксіз түрде  бір-біріне беріп отыруы; тақырыптар мен тапсырмалардың бірлігі; педагогикалық үрдістің қатысушыларының әр түрлі деңгейлілігі (әр түрлі жаста болуы);

жеке оқушыны қабілетіне қарай оқыту; әрбір қатысушының  қызметінің педагогикалық сипаты. Артықшылыгы. Оқытудың үжымдық тәсілі мынадай мүмкіндіктер туғызады: балалардың қарым-қатынасқа зәрулігін болдырмау;

оқушылардың монологтік, диалогтік тілін дамыту, байланыстырып  сөйлеуге ынталандыру;

мүғалімді бүкіл сыныппен жаппай (фронталды) жүмыстан босатып, соның  нәтижесінде оқушылармен жеке жүмыс  жасауға мүмкіндігі мен уақытын арттырады.

Оқытудың блоктық-модульдық  технологиясы (М. Жампейсова)

білілік жүйе қүру. Ерекшелігі:

Мақсаты: оқушылардың оқу еңбегін және мұғалімнің педагогикалық процесті басқаруын оқу материалын нақты қүрастыру (технологиялық карта) және дидактикалық модуль қүру арқылы оңтайландыру. Ерекшелігі:

оқушылармен оқып-үйрену сипатындағы алуан түрлі дербес жүмыстар үйымдастыру, оның нәтижесінің  әрбір элементтері бойынша түпкі  нәтижеге жету үшін жүйелі жүмыстар жүргізу;

оқушылардың оқу-танымдық қызметінің алуан түрлерін: жеке, қосарланып, топтық оқыту түрлерін пайдалану есебінен мүғалімнің әрбір оқушымен жеке жүмыс істеу үзақтығын азайту; бүл арқылы оқушылардың эмоционалдық, дене және психикалық жүктемесін азайту;

45 минуттық сабақ узактығын  30 минут дене қысқарту, нәтижеснде оқушылардың мектептегі жүктемесін де, үйдегі сабаққа даярлану жүктемесін де азайту;

30 минутқа қүрылған  сабақтар - дидактикалық модульдің  негізі. Артықшылығы:   оқушыға   "шамадан  тыс   қамқорлықтың"   алдын   алу, психикалық және эмоционалдық жайлылық, аралас жинақталған сыныптарға, оқушы саны аз сыныптарға тән бірсарындылық және психикалық ауыртпалықты жою.

Компьютерлік  оқыту технологиясы

Мацсаты: көрнекілік әдісті қамтамасыз ету үшін ақпараттық технологияның мүмкіндігін барынша пайдалану, педагогикалық процесті ақпаратпен толықтыру, оқып-үйренілетін процесті, қүбылысты модельдеу, оқыту мен тәрбиені жеке адамға бағыттау мен саралауды жүзеге асыру, дистанциялық оқыту идеясын іске асыру.

Ерекшелігі:

электрондық оқулықтар  мен оқу қүралдарын пайдалану;

компьютерді    пайдаланып    оқушылардың    жеке    шығармашылық тапсырмаларды орындауы;

процестер мен қүбылыстарды модельдеу және алынған модельдерді  зерттеу;

ауқымды Интернет пен  Кателка-плюс жүйелері арқылы дистанциялық оқытуды үйымдастыру.

Артықшылығы: оқытуда оқу-әдістемелік және көркем әдебиеттерге, көрнекі қүралдарға мүқтаж ауыл мектептеріндегі педагогикалық процесті ақпараттық жағынан қамтамасыз етуде бүл технологияның артықшылығы сөзсіз.

Қорыта келе, ғылыми-зерттеу  жүмысының қорытындысынды төмендегідей нәтижелерге қол жеткізілді. Аталған талаптар түрғысынан алғанда мектеп практикасында қолданылып жүрген жуйелілік негізде оқыту, шоғырландырып қартынды оқыту және компъютерлік оқыту технологияларының шағын жинақталған мектептер жағдайында оқу үрдісін үйымдастырып, оқытудың сапасын арттыруда дидактикалық мүмкіндіктері мол.

Жуйелілік негізде  оқыту технологиясы, шоғдырландырып қарқынды оқыту және компъютерлік технологияларын ШЖАМ-де толыққанды жүзеге асыру үшін мынадай шарттар орындалуы қажет:

-  оқыту үрдісінде   технологиялардың кейбір элементтерін  ғана теріп қолданбай, барлық элементтерін жүйелі түрде пайдалану керек;

- технологиялармен оқытуға  екінші сыныптан бастап барлық  пәндер бойынша бүкіл мектеп  көшірілуі тиіс.

Бүл жағдайда оқыту қарқыны  үдеп, материалды зерделеуге жүмсалатын уақыт қысқарады, оқушылардың ойлау дағдылары дамып, таным белсенділігі артады, сабақтағы психологиялық ахуал жақсарып, мүғалімнің шығармашылық шеберлігін жетілдіруге мүмкіндік беріледі.

Технологиялар бойынша  жүмыс істеу барысында мынадай  талаптардың сақталуы ескеріледі:

- зерделенген материалдан жетекші идеяны бөліп көрсету, тірек білімдерін еске түсіру мен білімді түзету туралы мәлімет арқылы кіріспе (алғашқы) бақылау жүргізу;

-  материалды жақсы  түсінуге және тез есте сақтауға  мүмкіндік беретін ақпаратты  ықшамдаудың тиімді тәсілдеріне үйрету;

- жаңа материалды түсіндіргенде озық ғылыми тәжірибелерді, балалардың өз тәжірибесін пайдалану, жүйелі ойлауға, яғни жалпылау, талдау, салыстыру, негізгісін бөліп алу, себеп-салдарлық байланыстарды ашып, анықтау біліктеріне үйрету;

-  зерделенетін қүбылыстар мен оқиғалар бойынша негізгі мәселелерді, оған әсер ететін факторларды анықтау мақсатында оқулық немесе сызба (оқу материалының мүмкіндігіне қарай) бойынша зерттеу жүмысын жүргізу. Зерттеу жүмысы топтарға бөлу арқылы да (әркімнің жеке міндетін бөліп беріп), "ой шабуылы" тәсілімен бүкіл сыныппен де жүргізіледі. Әсер етуші факторлар мен олардың салдарын анықтау және есепке алу жүмысы материалды түрлендіріп, оның басқа ғылым салаларымен, өмірдің сан қырларымен байланысын көруге мүмкіндік береді;

-  жаңа материалды меңгерту барысында оқушылардың сол материалды тереңірек түсінуге қызығушылығын арттыру мақсатында зерделенетін оқиғалар мен қүбылыстарға қатысты негізгі мәселелерді шешу;

- жаңа білім меңгерту сабақтарында оқушылардың танымдық іс-әрекетін қиындығы жоғары деңгейлерде үйымдастыру;

-  оқытудың мақсатына  сәйкес әрбір сабақта оқушының  баға алу (өзіне-өзі немесе  өзара баға беру, тест бойынша  баға алу) мүмкіндігі. Өзін-өзі  бақылау, бағалау дағдыларын дамыту олардың оқу-тәрбие үрдісіндегі және тәртібіндегі өзін-өзі басқару механизмдерінің іске қосылуына септігін тигізеді.

Шағын жинақталған мектептер  жағдайында қолдануға қолайлы жүйелілік  негізде оқыту, шоғырландырып қарқынды және компьютерлік оқыту технологияларының  маңызын Г.К.Селевко үсынған мынадай тоғыз параметрлерге сүйеніп сипаттауға болады: философиялъщ негізі, психикалық дамудың жетекші факторы, меңгеру түжырымдамасы бойынша, балаға бағытталгандығы түрғысынан, мазмүны мен қурылымының сипатына қарай, үйымдастыру формаларына қарай, тұлғалық қүрылымдарға багдарлануына қарай, танымдық іс-әрекетті басқару типі бойынша және дәстүрлі жуйені жаңарту бағытына қарай.

Қорыта келе, шағын  жинақталған мектептер жағдайында қолдануға қолайлы жуйелілік негізде оқыту, шогырландырып қарқынды және компьютерлік оқыту, оқытудың ужымдың тәсілі технологиялары деп үсынамыз.

Шағын жинақталған мектптерде оқыту процесінің сапасын көтерудің  басты шартының бірі қазіргі білім  беру технологияларын ендіруді ғылыми-әдістемелік  түрғыда қамтамасыз ету болып табылады. Қорыта келе, шағын жинақталған мектептерде оқыту процесіінің сапасын жетілдірудегі бойынша қазіргі оқыту технологияларына теориялық талдау жасалды.

Ғылыми-әдістемелік әдебиеттерге жасалған талдау барысында, ең алдымен, шағын жинақталған ауыл мектептерінің ерекшеліктерін ескере отырып, оқыту технологияларын іріктеу көрсеткіштерін анықталды. Олар:

- өзіндік-танымдьщ әрекетке багыттылыгы (қүрама сыныптар жағдайында оқушылардың өзіндік-танымдық әрекетін іске асыруы тиіс);

- жас  және  жеке  ерекшеліктерге  багыттылыгы   (әр  түрлі жастағы балалардың дайындығын қамтамасыз етуге мүмкіндік беруі тиіс);

- білім мазмунын интеграциялауга қолайлылығы (оқу материалының мазмүнының интегративтілігін қамтамасыз етуі тиіс).

Содан, қазіргі оқыту  технологияларына оларды шағын жинақталған мектепте оқу үрдісін үйымдастыру жағдайында қолдануға қолайлылығы түрғысынан салыстырмалы талдау келесі технологияларға жасалды: "Деңгейлік саралау технологиясы", "Оқытудың үжымдық тәсілі", "Дидактикалық бірліктерді ірілендіру", "Шоғырландырып қарқынды оқыту", "Оқытудың блоктық-модульдық технологиясы ", "Компьютерлік оқыту технологиясы", "Жүйелілік негізде оқыту" т.б. Осы оқыту технологияларының ерекшеліктеріне салыстырмалы талдау жасалынып және артықшылықтары айқындалды.