Ойын технологиясы негізінде бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс–әрекетін белсендіру

Ғылыми-қолданбалы бағытта нақты педагогикалық  идеялар мен тұжырымдарға негізделген  жаңа педагогикалық технологиялар  жобаланады; мұғалімдерге педагогикалық  технологияларды оқытудың теориясы мен әдістемесі зерттеледі.

«Технология» - латынның «техне»-өнер, шеберлік, қолөнер  және «логос»-ғылым деген сөзінен  шыққан.  60-70- жылдардан бастап педагогика ғылымында педагогикалық технология деп аталатын жаңа ұғым пайда болды. Оның мағынасын ғалымдар түрліше  анықтайды:

- педагогикалық  технология   - мақсаттар қою,  оқу жоспары мен оқу бағдарламасын  үнемі жақсартып отырудың, педагогикалық  жүйелерді бүтіндей бағалаудың  және ол жүйелердің тиімділігі  жөніндегі жаңа ақпарат туындауына  байланысты жаңа мақсаттар қоюдың  тұтас үрдісі (С.Сполдинг);

- педагогикалық  технология – тәжірибеде жүзеге  асырылатын белгілі бір педагогикалық  жүйенің жобасы, ал педагогикалық  жағдайларға сай қолданылатын  әдіс, тәсілдер-оның құрамды бөлігі  ғана (В.Беспалько); 

- педагогикалық  технология – бұл педагогикалық  мақсатқа қол жеткізу жолындағы  қолданылатын барлық қисынды  ілім амалдары мен әдіснамалық  құралдарының жүйелі жиынтығы  және жұмыс істеу реті (М.В.Кларин);

- педагогикалық  технология-оқу процесіне белгілі  бір мақсат көздей әсер ететін  педагогикалық ықпал (Б.Т.Лихачев);

- педагогикалық  технология - оқу-тәрбие процесінің  шығармашылықпен терең ойластырылған  көптеген факторлардың үйлесімділігін, оқыту мен тәрбиенің тиімділігін  қамтамасыз ететін жанды құрамдас  бөлігі (Ш.Т.Таубаева, Б.Т.Барсай), т.б.     

Сонымен педагогикалық технология жетілдірілген  оқыту мен тәрбие жүйесін құрумен, оқу-тәрбие процесін жобалаумен айналысады. Педагогикалық технология басқарылатын, қайта жаңғыртылатын оқу-тәрбие процесін жобалауды көздей отырып,  білім берудің негізгі мақсаты мен міндеттерін шешуді қамтамасыз ететін ғылыми тұрғыдан негізделген амал-тәсілдердің жүйесін құрайды. Оның негізгі құрылымы мыналар болып табылады: а) тұжырымдамалық негізі; ә) мазмұндық бөлімі (мақсаты, мазмұны); б) әрекеттілік (процессуальдық) бөлімі-технологиялық процесс (оқу-тәрбие процесін ұйымдастыру, оқушылардың ұжымдық іс-әрекетінің әдістері мен формалары; мұғалімнің оқу-тәрбие процесін басқару әдістері мен формалары; оқу-тәрбие процесінің диагностикасы).

Педагогикалық технологияның тиімділігі педагогикалық  және материалдық шарттарға байланысты. Педагогикалық технологияның табысты  болуын анықтайтын педагогикалық шарттарға, ең алдымен педагогтың дербес ерекшеліктерін – тұлғалық  даралығын, мәдениеттілігін, қызығушылықтарын т.с.с. жатқызуға болады. Сонымен бірге оқушылармен қарым-қатынас  жасау біліктілігі мен кәсіби шеберлігі де ерекше мәнге ие болады.

Оқытудың  жаңа технологиясы дегенде, ең алдымен, педагогикалық технология деген  ұғымды түсіну керек.

Оқыту білім  беру тәжірибесі педагогикалық үрдістің сапасын үнемі арттырып отыруды  талап етеді. Осыған байланысты ғылым  мен тәжірибеде педагогикалық үрдістің сапасын көтерудің бай тәжірибесі жинақталған. Солардың бірі – педагогикалық  үрдісті технологияландыру.

Оқытудың  технологиясы білім берудің теориялық  және қызметтік негізін қалыптастыруды, білімді еңбекпен ұштастырып, іс- әрекеттің  саналылығын дамытады, мақсатты өмір сүруге ұмтылуға әсер етеді.

 Оқыту  технологиясы – оқу бағдарламаларында  қарастырылған алға қойған мақсатқа  жетудің тиімділігін қамтамасыз  ететін оқытудың әдіс, құрал және  түрлерінің жүйесі арқылы оқыту  мазмұнын жүзеге асыру жолы. Сөйтіп, оқыту технологиясында мазмұн, әдіс  және құралдардың өзара байланысы  мен себептілігі жатыр, ал қажетті  мазмұнды, тиімді әдістер мен  құралдарды бағдарлама мен қойылған  педагогикалық міндетке сәйкес  іріктей білу мұғалімнің педагогикалық  шеберлігіне байланысты.

 Қазіргі  заманғы оқыту технологиялары  педогогикалық және психологиялық  ілімдер негізінде жасалынған  дамытушы, жеке бағдарлы мақсатты  технология болып табылады.

 Педагогикалық  технология – оқушылардың жеке  басын дамыту мен білім беру  мақсатына жету жолындағы педагогикалық  қызметтің, іс-әрекеттің жүйелі  дамып отыратын жобасы.

Қазіргі кезде бастауыш сынып оқушыларының оқу – тәрбие процесін жаңашылдық тұрғысынан ұйымдастыру және оқушының оқу әрекетінің белсенді субьектісі болуына мүмкіндік беретін әр түрлі жаңа технологиялар бойынша  жүргізуді қажет етеді. Соның  бірі бастауыш сынып оқушыларының математика пәніне деген қызығушылығын арттыратын, олардың танымдық іс - әрекетін белсендіріп, қажетті білім, білік, дағдыларды қалыптастыратын ойын технологиялары болып табылады.

Ойын технологиялары – педагогикалық процесті ұйымдастыру формаларының бірі болып табылады.

Ойын технологиялары – оқу – тәрбие міндеттерін шешуге бағытталған әр түрлі ойындарды қолдануды көздейтін дидактикалық жүйелер.

Ойын технологиялары мәнді өмір жағдаяттарын жобалау және оның шешуін іздестіруге құрылады, жетекші әдісі – ойын. Оны ұйымдастыру түрлері: рольдік және оқиғалық ойындар, саяхаттық және дидактикалық ойындар, іскерлік ойындар [17].

 Ойын технологияларының мақсаты: дидактикалық, тәрбиелік, дамытушылық, әлеуметтендірушілік.

Мазмұны: білімдік, танымдық, шығармашылық, репродуктивтік.

Әдістері:  пәндік, сюжеттік, рольдік, іскерлік, драмалық, еліктеушілік

Тұжырымдамалық ерекшелігі: ойындық іс-әрекеттің психологиялық механизмі жеке бастың өзіндік талап-талғамына сүйенеді

Ойын технологияларының мүмкіндіктері: тәрбиелік, дамытушы, эвристикалық. Олар бастауыш сынып мұғалімдерінің даярлығын жетілдіруге игі әсерін тигізеді және оқушылардың танымдық іс - әрекетін белсендіріп, білімді саналы менгеруін қамтамасыз етеді.

Ойын  технологиялары белсенді тұлғааралық  қарым - қатынас пен өзін өзі анықтау  үшін өте қажет. Әрбір пәнді оқыту  барысында ойындарды пайдалану  болашақ мұғалімдерге өздерінің  іскерлік сапалары мен тұлғалық қасиеттерін  жақсы түсінуге мүмкіндік береді [49].

 Ойын технологияларын  оқыту  процесінде қолдану. Ойынды оқыту процесінде белсендіру және жетілдіру құралы ретінде мына жағдайларда қолданылады:

• оқу пәнінің ұғымдарын, тақырыптарын және тұтас бөлімдерін меңгеру үшін дербес технология ретінде;
• жалпы технологияның бір бөлігі ретінде;
• сабақ және оның бір бөлігі ретінде;
• аудиторядан тыс жұмыстар үшін дербес технология ретінде.

 Ойын технологияларының  бағыттары:

- оқу  – танымдық іс - әрекет ойын  ережесіне бағынады;

- дидактикалық  мақсат оқушылар  ойын арқылы, оны шешу арқылы қамтиды;

- оқушының  оқу әрекеті ойын ережелеріне  бағындырылады, яғни оқу материалы  ойын құралы ретінде пайдаланылып, оқу әрекетіндегі дидактикалық  мақсатты ойынмен алмастырып, ойын  арқылы жүзеге асырылатын жарыс,  сайыс элементтері енгізіледі ;

- дидактикалық  мақсаттың орындалуы ойын нәтижесінен  көрінеді.

«Ойынды пайдаланудың педагогикалық технологиясы»  ұғымы  педагогикалық процесті дидактикалық ойындар түрінде ұйымдастыру  әдістері мен амалдарын қамтиды.

Педагогикалық технология мәселелері бойынша бірқатар авторлардың  (В.П.Беспалько, М.В.Кларин, Г.К.Селевко, М.А.Чошанов, Ф.Янушкевич) еңбектеріне  жасалған талдау ойын технологиясын  суреттеуге қажет болатын элементтерді – белгілерді бөліп көрсетуге  мүмкіндік берді.

Ойын  элементтері ойынның біртұтас құрылымын  береді. Ойын құрылымы алдымен оқытудың мақсатынан тұрады. Б.Нарқұлова [50] өз еңбегінде  ойын технологиясының құрылымын  былай көрсетеді (2-сурет):

 

 

 

 

 

 

 

 

     

 

2-сурет. Ойын  технологиясының құрылымы 

 

Ғалымның  пікірінше, ойынның құрылымы ең алдымен  оқытудың мақсатынан тұрады. Сонымен  ойын технологиясы технологиясы мақсаттың  қойылымы, көздері мен тәсілдері, мазмұнының сипаты, мұғалім қызметінің формасы, тәсілдері және оқушының оқу-танымдық іс-әрекет әдістері арқылы ерекшеленеді (3-сурет).

 

Оқыту мақсаты

Әрбір тараудың білім беру мақсаттары

Оқушылардың ойын барысында танымдық қажеттіліктерін  арттыру

Оқытудың  психо-педагогикалық                 Дидактикалық ойындарды іріктеу

ерекшеліктерін  анықтау

      оқушылардың жасымен санын білу      оқыту мақсатына      оқушы  санына

                                                                         қарай                          қарай

      оқыту процесінде кіріктіретін  жері       қатысымдық                   топтық

     

     оқыту кабинеттерінің жабдықталуы      үйретімдік                       ұжымдық

      

      басқа оқыту түрлерімен байланысты    қайталанымдық               жеке

 

3-сурет. Оқыту  мақсатына сай ойын технологияларын 

таңдап алу  шарттары

 

     Тәжірибелер жинақтала келе жаңадан  жаңа ой туындайтын сияқты. Америкалық  ұстаз Линданың «Оқытудың бұрынғы  әдіс-тәсілдері бүгінгі әдістеріміздің  ата-анасы» дегеніндей, жаңа технологияларды  меңгеру – бүгінгі күннің өзекті  мәселесі. Ендеше дәстүрлі әдістер  мен әлемдік деңгейдегі озық  технологияларды салыстыра, байланыстыра, өмір тәжірибесіне ұштастыра  отырып білім беру, білімге дұрыс  бағыттай білуге үйрету-әрбір  оқытушының міндеті. 

     Адам тәжірибесінде ойын іс-әрекеттілігі  мынадай қызметтерді орындайды:

• көңіл көтеруіші (бұл ойынның негізгі қызметі – шаттану, ләззәт алу, қызығушылық ояту);

     -  комуникативті – қарым-қатынас  диалектикасын меңгеру;

     -  өзіндік жүзеге асыру;

     - ойынды терапевтикалық – өмір  іс-әрекеттілігінің басқа түрлерінде  пайда болатын әртүрлі қиыншылықтарды  жеңіп шығу;

     - диагностикалық – өзін-өзі тану  ойын үрдісі (ережеге сай мінез  құлықтан ауытқушылықтың пайда  болуы);

     - коррекция қызметі – тұлғаның  құрылымдық көрсеткіштердің позитивті  өзгеруіне үлес қосу;

     - ұлтаралық коммуникация қызметі  – барлық адамға ортақ әлеуметтеу-мәдени  құндылықтарды меңгеру;

     - әлеуметтендіруші: адамдардың қоғамдасып  өмір сүру нормасын меңгеруін  қоғамдық қарым-қатынастар жүйесіне  бекіту.

      Ойындардың мынадай төрт басты қырлары болады:

• еркін дамуыш іс-әрекеттілік нәтижесінен немесе іс-әрекеттілік нәтижесінен процесінің қамы үшін ғана емес, тек баланың тілегіне байланысты қабылданады (процедуралық қанағаттану);
• шығармашылық, белгілі деңгейдегі импровизациялық осы іс-әрекеттіліктің өте белсенді мінездемесі (шығармашылық «жолы»);
• эмоционалды көтеріңкілік, қарсыластық, бәсекелестік, аттрактaция және т.б.(ойынның табиғи сезімділігі «эмоциялық кернеулік»);
• түзу немесе жанама ережелердің бар болуы, ойын дамуындағы логикалық мазмұнды ашу [51].

     Оқытудың ойындық түрлері білімді  игерудің барлық деңгейлерін  пайдалануға мүмкіндік береді: өндеуден  қайта жасауға, одан әрі негізгі  мақсат – шығармашылық-ізденімпаздық  қызметіне дейін. Бұл сатылардан  өте келе оқушы оқудың әдіс-тәсілдерін  игере алады.

     Ойынның функциясы өте көп:  дидактикалық, танымдық, оқытушылық, дамытушылық,  тәрбиелеушілік.

     Ойындар технологиясының, соның  ішінде рөлдік ойынның мақсаты  – бір жағынан, оқушының болашақ  таңдап алған мамандығына сүйіспеншілігін  арттыру, екінші жағынан, жауапкершілігін  арттыру.

     Ойынмен ұйымдастырылған сабақ  балаларға көңілді, жеңіл келеді. Сондықтан ойынды іріктеп алуға  нақтылы сабақтың мақсаты, мүмкіндіктері  мен жағдайларын ескеруге ерекше  назар аударған жөн. 

     Оқушының қоғамдағы осындай ерекше  орны оның үлкендер өміріне  араласуының айрықша түрі болып  саналатын рөлдік ойынның пайда  болуының негізіне айналады. Біраз  уақыттан кейін рөлдік ойын  ереже бойынша жүргізілетін ойынға  ауысады.

     Бала белгілі бір рөлді ойнағанда  ол тек басқа бір тұлғаға  айналып қана қоймайды,өзін-өзі  байытып, ой өрісін кеңейтеді,  тереңдетеді, мамандыққа деген  сүйіспеншілігі және жауапкершілігі  артады [52].