Ойын технологиясы негізінде бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс–әрекетін белсендіру

Психологиялық аспект - тұрғысынан белсендiлiк С.Л. Рубинштейн көзқарасындағы жалпы психика жөнiндегi детерминистiк түсiнiк беру сұрағының бiр бөлiгi ретiнде қарастырылады. Мұнда белсендiлiк iшкi шарттар арқылы болатын сыртқы себептерiнiң әрекетiнде көрiнедi, сыртқы шарттардың нәтижесi және ол iшкi сапаларға тәуелдi. Iшкi мен сыртқының қарым – қатынасы өзбеттiлiктiң және сыртқы әсер жауап беру белсендiлiгiнiң өсуiнде көрiнетiн күрделi шарттардың жоғарылауына сай өзгерiп отырады. Белсендiлiк адамның жаңа қарым – қатынасына айналады, бұл – адам жеке тұлға ретiнде көрiнгенде және белсендi әрекет қарым – қатынас иесi болған жағдайда болады.

С.Л.Рубинштейн адамның белсендiлiгiн  былай түсiндiредi: «Сыртқы себептер мен сыртқы әсерлер әрқашан iшкi шарттар  арқылы әрекет жасайды». Белсендiлiк  субъектiнiң объектiге қатынасын  қарастырады. Ол қатынас мына сәттердiң  болуын қалайды:

- объектiлерге бағытталған ыңғайлы  таңдаушылық, 

- объектiнi таңдаудан кейiнгi мақсаты,

- тапсырмаларды қою, 

- iс – әрекетке объектiнiң  қалыптасуы,

- мәселенi шешуге бағытталуы.

Практикалық әрекеттiң жүру барысында  субъект қоршаған әлемге әсер етедi, таниды, өз қажеттiлiктерiмен мақсаттарына сәйкес құрады.

Әлеуметтiк тұлғалық аспект мәселелерi iс – әрекет кезiндегi тұлғаның белсендiлiгiн зерттеумен  байланысты. тұлғалық белсендiлiк – адамның тек табиғи қасиетi ғана емес дегенге сүйенедi.

Бұл орайда субъект белсендiлiгi сыртқы материалды iшкi психикалық әрекетi өз қатарына қосатын iс - әрекеттiң бiрдей жүйесi болып табылады (Б.Г. Ананьев, В.М. Бехтерев, Л.С. Выготский, С.Л. Рубинштейн). тұлға белсендiлiктiң өзiне ғана тән  түрiне ие – әлеуметтiк өзiндiк  әрекет, мұнда ол белгiлi әрекетке жетедi. Бұл әрекет өз жеке  тұлғасының өзгеруiмен  және әлеуметтiк ортаның өзгеруiмен  байланысты өзгеруi мүмкiн.

Белсендiлiк тұлғаның әлеуметтiк  сапасы деп қарастырсақ, оны әрекеттiң  қысқа сипаттамасында қарастырып көрген дұрыс. Әрекет бұл адамның қоршаған ортаның меңгеруiнiң және құрылуының бiр түрi. Жеке тұлға әрекет барысында  қалыптасады, дамиды. Тұлғаның әрекетке қарым – қатынасына байланысты, әрекет мақсатқа жете алуы бойынша  әртүрлi болуы мүмкiн. Белсендiлiк  болмыстық қоғам формаларын құруға және адамның адамның қоғамдық мәнiн  жүзеге асыруға бағытталған әрекет болып табылады.

Педагогикалық аспектiдегi белсендiлiк мәселесiн зерттеу берiлген түрлi түсiндiрумен байланысты:

• белсендiлiк баланың таным iс – әрекетiне (мақсатқа жетудiң тиiмдi жолдарын таңдау, талпыныс, дайындық жүзеге асыру) деген қатынасын сипаттайтын тұлғаның бiр белгiсi ретiнде түсiндiредi
• белсендiлiк субъектiнiң iс – әрекетке қатынасын (қажеттiлiк, мотив, ерiк күшi, эмоция) көрсететiн негiзгi белгiлермен қатар тұлғаның сипаттамасы ретiнде түсiндiрiледi.

 Белсендiлiк жөнiндегi қысқаша  сипаттамадағы таным мақсаты  – объективтi шындықтағы индивидтiң  санасындағы бейнемен шектеледi. Әйтседе, белсендiлiк танымның  ерекшелiгi немесе байланысты  екенiн түсiну үшiн, таным процессiнiң  болуымен, бiр – бiрiнен айырмашылығы  бар репродуктивтi және продуктивтi атты таным шындық әлемiнiң  көрiнiсi ретiнде субъект санасында  екi деңгейге ие екенiн ескеру  қажет. Белсендiлiктiң дамуы репродуктивтi деңгейден iздеу – орындау  арқылы продуктивтi деңгейге дейiнгi тұлғалық даму процесi қамти отырып  жүзеге асады [42.Б.20].

Репродуктивтi таным деңгейiнде  объект (оқу материалы) сырттай қабылдауда сол деңгейде қабылданады. Т.И.Шамова репродуктивтi танымның мәнiн мақсатқа бағытталған iс – әрекет ретiнде  ашады танымның жоғарғы деңгейi –  өнiмдi келген белсендi таным болып  табылады [14].

Танымдық  белсенділік – оқушылардың оқуға, білімге, ғылымға деген ынта-ықыласы  мен құштарлығының ерекше көрінісі. Белсенділік оқушының әрекеті және пәнімен «қосылғандағы» дәрежесін  анықтайды. Белсенділіктің ең жоғарғы  көрінісі: оқушылардың алған білімдерін өмірде, тәжірибеде нәтижелі пайдалана  білуінде.

Белсенділікке байланысты әлеуметтік-педагогикалық  көзқарас ежелгі дәуірден бастау алады. Оның көрнекті өкілдеріне ежелгі грек ойшылдары Сократ, Платон, Аристотель жатады. Олар белсенді және өз бетімен  білім алуының маңыздылығын, жетістіктері мен өзін-өзі тәрбиелеудің маңызды екендігін негіздеген. Олардың пікірінше, өзіндік іс-әрекет нәтижесінде балада қанағаттану, қуаныш сезімі оянып, білімді игеруге белсенділігі артады. Бұл пікірлер көптеген ғасырлар бойы педагогтердің талдау нысанасы болды [43].

Мұндай  психологиялық-педагогикалық көзқарсты  К.Ушинскийдің еңбегінен көре аламыз.

К.Ушинский танымдық әрекет мәселесіне мән беріп, «өз бетінше жұмыс-оқытуды жетістікке жеткізудің бірден-бір жолы» деп  есептеді [34]. Ол мұғалімнің жұмысын ескере отырып, оқушының белсенділігін дамыту мақсатында ұйымдастырылған дербес бақылау мен тәжірибе өткізу, көрнекіліктер дайындау сияқты жұмыстардың маңыздылығына тоқталады. К.Ушинский педагогикалық ғылымда алғаш рет оқушылардың өзіндік жұмысына философиялық және психологиялық – педагогикалық талдау жасады.

Тұлғаның  дамуы күрделі үрдіс, оның маңызды  үш аспектісі бар. Біріншісі –  әлеуметтік-психологиялық аспектісі, екіншісі – тұлғаның танымдық белсенділігі. Ал үшінші аспект тұлғаның ерекшеліктері  мен қабілетінің психо-физиологиялық  дәрежесі негізінде анықталады.

Соның ішінде танымдық әрекет – шәкірттің білімге  деген өте белсенді ақыл-ой әрекеті. Ол танымдық қажеттіліктен, мақсаттан, таным қисындарынан және әрекетті орындаудың тәсіл-амалдарынан тұрады. Белсенділік  адамның өз бетінше әрекет етуге  дайын болуға ұмтылысынан, алға қойылған мақсаттарға жету үшін оңай жолды  таңдай білуден көрініс табатын  жеке тұлғаның сипаты ретінде айқындалады. Шәкірттің танымдық белсенділігі қабылдау, ойлау, есте сақтау, қиялдау үрдістері  мен зейіннің тұрақтылығын қажет  етеді. Сабақ барасында оқушылардың  таным белсенділігін арттыруда  олардың танымдық ықылас-ынтасын, шығармашылық әрекетін дамытатындай етіп ұйымдастырған  абзал.

 

1.2 Ойын технологиясына мазмұндық  сипаттама

 

 

      Балаларды оқытуда және тәрбиелеуде ойынның мәні педагогикалық жүйеде бұрын да, қазір де қарастырылып отыр. Алдыңғы қатарлы педагогтардың бәрі де ойынды нағыз керекті және маңызды іс-әрекет деп түсінеді. «Ойын» ұғымына түсініктеме берсек – бұл адамның мінез-құлқын өзі басқарумен анықталатын қоғамдық тәжірибені қалыптастыруға арналған жағдаяттар негізінде іс-әрекеттің бір түрі. Шетел және біздің ұлттық педагогикамыздың өзінде ойын тарихында бала тәрбиелеуде мынадай бағыттарда қолданылады:

1. Баланы жан-жақты үндестікте үйлесімді дамыту;
2. Оқыту мақсаты (дидактика) – бұл бірінші бағыттағы алғашқылардың бірі [44.Б.28].

     Чех педагогы Ян Амос Коменский  ойынды баланың ең қажетті  іс-әрекеттің  табиғатына және  бейімділігіне ең жауапты түрі  деп санайды [33].

Еңбек үстінде  адамның көптеген техникалық ерекшеліктері  дамып, өмір сүру барысында олар түрлі  жолдармен жорыққа шығады. Мысалы, үлкендер өздеріне тән ерекшеліктерін еңбектену барысында көрсетсе, мектепте оқитын балалар сабақ үстінде  байқатады. Ойын – балалар үшін күрделі  әрекет, ол білімді, ақылды ұйымдастыруды  қажет етеді. Ал ол білімді бала қайдан алады. Оған бала ойын арқылы өзі үйренеді, үлкендер де үйретуге тиіс. Ойынның  өз мақсаты, жоспары, арнайы заттары, т.б. көптеген ерекшеліктері болады. Ойын – балалар іс-әрекетінің негізгі  бір түрі. Ойын арқылы бала өмірден  көптеген мәліметтер алады, өзінің психологиялық  ерекшеліктерін қалыптастырады, яғни ойын арқылы бала білім алады. Бала зейіні қажет ететін, әдейілеп ұйымдастырылған  ойындар оның ақылын, дүниетанымын кеңейтеді, мінез-құлқын, ерік-жігерін  қалыптастырады. Аса ірі психологтардың айтуы бойынша, бала ойын үстінде  қандай болса, өскенде еңбекте де сондай болады дейді. Ойын – адамның  өміртанымының алғашқы қадамы [45.Б.34]. Қазақ халқының ұлы ақыны А.Құнанбаев: «Ойын ойнап ән салмай, өсер бала бола ма?» -  деп айтқандай, бала өмірінде ойын ерекше орын алады [5]. Жас сәбидің  өмірі, қоршаған ортаны танып, еңбекке  қатынасы, психологиялық ерекшеліктері  ойын үстінде қалыптасады. Балалар  ойын үстінде өздерін еркін сезінеді, ізденімпаздық, тапқырлық әрекеті  байқалады, түрлі психологиялық  түсінікпен сезім әрекетіне сүңгиді. Ойын үстіде бала бейнебір өмірдің  өзіндегідей қуаныш пен реніш  сезімінде болады.

Ойын  баланың барлық маңызды ақыл-ой әрекеті, онда баланың барлық қабілеттерінің дамуына, ойында айналасындағы дүние  жайлы түсініктері кеңеюіне, тілінің  дамуына, құрбыларымен жақындасуына көмектеседі.

А.С.Макаренконың айтуынша ойында баланың физикалық, психологиялық қасиеттерінің сапалары да өзгеріп отырады. Ойын баланың  сабаққа ынтасын аудартуға, көңіл  қойғызуға, сондай-ақ қабылдауын жеңілдетуге, білімді толық игеруіне көмектеседі [36]. Ойынның түрлері өте көп. Ойын-сабақ, ойын-жаттығулар, сергіту ойындары. Бұл дидактикалық мақсаттағы ойындар  – оқушылардың жан-жақты дамуына  қызмет етеді.

Танымдық  ойындардың кез келген түрі оқушылар үшін пайдалы, олар ойын арқылы өз күшін, қабілетін тексере алады. Сабақтың үстінде ойынды қолдану мынадай  негізгі шарттарға жүгінеді:

• ойын оқушылардың алдына тапсырма ретінде қойылады;
• оқушылардың оқу әрекеті ойын ережесіне бағынады;
• оқу материалы ойын құралы ретінде қолданылады;
• оқу әрекетіне ойын жұмыс элементі ретінде кіреді;
• ойын нәтижесі бірден шығарылып отырады.

Осындай дайындық кезінде сабақтағы ойын элементін қолдану үшін мына мәселелерді  ескеру қажет:

• тәрбиелік мақсаты;
• қолданылатын көрнекіліктер;
• уақытты үнемдеу;
• ойын қызықты бола ма?
• оқушылардың белсенділігін бақылау.

Ойын  барысында орындалатын дидактикалық материалдар оқушыларға ыңғайлы, түсінікті  болса, ойын нәтижелі болады. Оқу мақсатына  қарай ойын лексика-фонетикалық, грамматикалық  болып бөлінеді. Лексика-фонетикалық  ойындардың мақсаты – оқушының сөзді  дұрыс айтуын, дұрыс сөйлеуін қадағалау. Бұл ойын түрін сабақтың бастапқы сатысында қолданылуға болады. Ал сабақтың соңғы сатысында ойды жүйелі жеткізуге үйрету үшін грамматикалық  ойындар қолданылады.

Педагогика  ғылымында ойын әрекетінің оқу үрдісінде  алатын орны туралы зерттеліп жүрген еңбектер аз емес. Себебі, ойын – оқу, еңбек іс-әрекеттерімен бірге  адамның өмір сүруінің маңызды бір  түрі. Оны А.Рысқұлбекова мынадай 1-сурет  түрінде көрсетеді [46.Б.19]:

 

 

 

 

 

 

1-сурет.  Іс-әрекет түрлері

 

Адамзат тәжірибесінде ойын әрекеті мынадай  қызметтерді атқарады:

• ойын-сауық;
• коммуникативті немесе қарым-қатынастық;
• диагностикалық;
• коррекциялық;
• әлеуметтендіру.

Ойынның негізгі мақсаты – баланы қызықтыра  отырып білімді берік меңгерту болса, мұғалімнің міндеті – сол ойын түрлерін пайдалана отырып, оқушыларды өздігімен жұмыс істей білуге, ой белсенділігі мен тіл байлығын арттыра түсуге түрлі дағды мен  шеберлікті меңгертуге қол жеткізу.

Ойын  – күрделі философиялық, психологиялық, педагогикалық ұғым. Философия адам мәселесін зерттегендіктен, бұл  жерде адамның санасы мен ойын арасындағы қарым-қатынас жайы тыс  қалмайды. Философиялық еңбектерде ойын әр түрлі көзқараста, пікірде түсіндіріледі. Мысалы, сонау ерте замаңғы грек ойшылдарынан бастау алатын ойын теориясы қазірге дейін өрбу, даму үстінде.

Грек  философы Гиппократ ойынды мәңгілікке теңеген. Оның пікірінше, ойын «Мәңгілік  – шахмат ойнап отырған бала». Келесі грек ойшылы Платон ойын теориясын  қалыптастырушы ретінде назарға  алынады, оның пікірінше, ойын – әрі  жоғары ақыл, рахаттану, қызық және теңдесі жоқ жоғары құбылыс [47.Б. 11].

Осының  негізінде қазіргі кезеңде ойынды философиялық тұрғыдан ұғындыруда мынадай  теориялар қалыптасқан:

1. Ойын – мәңгілікке ұштасатын құбылыс.
2. Ойын – артық күштен арылу жолы.
3. Ойын балаларды ересек өмірге дайындайды.
4. Функционалды тенденция теориясы.

     Психологтар ойынның мынадай  тізбесін дәлелдеген: қажеттілік        мотив        мақсат       ойын әрекеті       нәтиже.

     Демек, психологиялық тұрғыдан  ойын:

а) Әлеуметтік тұрғыдан ойлауды қарастырады;

ә) Танымдық мотивтің дамуына әкеледі;

б) Іс-әрекеттің  бір түрі ретінде оқу: еңбекпен қатар  тұрады;

в) Логикалық  ойлаудан эвристикалық ойлауға үйретеді [48].

Бүгінгі таңда педагогикалық технология мәселесі теориялық және ғылыми-қолданбалы бағыт тұрғысынан зерттеу арқауы болып отыр. Теориялық тұрғыдан алып қарағанда, педагогиялық технология педагогиканың  категориясы ретінде қарастырылады, оның мәні, құрылымы айқындалады; педагогикалық  іс-әрекеттің әртүрлі саласындағы (дидактика, тәрбие, білім беруді басқару) педагогикалық технологияның ғылыми негіздері оқып-үйреніледі; педагогикалық  технологияны жобалаудың әдіснамасы мен  теориясы зерттеледі; педагогикалық  технология теориясының негіздері  ашып көрсетіледі.