Ойын технологиясы негізінде бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс–әрекетін белсендіру

«Ойын технологиясы негізінде бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс-әрекетін белсендіру бойынша  эксперименттік жұмыс мазмұны мен  нәтижелері» атты екінші тарауда  Ойын технологиясы негізінде бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс-әрекетін белсендіру мазмұны анықталып, эксперименттік жұмыстың мазмұны мен нәтижелері көрсетілді.

Қорытындыда зерттеу жұмысының нәтижесіне негізделген  тұжырымдар мен ұсыныстар беріледі, зерттеудің келешегі көрсетіледі.             

Қосымшада эксперимент барысында  өткізілген сабақтардың үлгілері,  бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін анықтауға арналған әдістемелер ұсынылды. 

      

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1 Ойын технологиясы негізінде  бастауыш сынып оқушыларының  танымдық іс-әрекетін белсендірудің  теориялық негіздері

 

1.1 Бастауыш сынып оқушыларының  танымдық іс-әрекетін белсендіру  –педагогикалық мәселе

 

 

Тәуелсіз  Қазақстанның болашағы – жас ұрпақты  тәрбиелеуде өркениетті қоғам мен  құқықты мемлекеттің, нарықты экономика  кезеңінің қалыптасуы өскелең өреннің  рухани байлығы мен мәдениеттілігін, дербестігін, кәсіби біліктілігі мен  білімділігі керек ететіні белгілі. Қазіргі уақытта жалпы білім  беретін мектептердің міндеті –  өзінің талантын танып және оны таныта алатын жан – жақты жеке тұлға  болып табылады. Ол үшін ең алдымен, оқушылардың танымдық іс-әрекеттерінің  маңызды жақтарына көп көңіл  аударуымыз қажет.

Оқушылардың оқу үрдісіндегі танымдық қызығушылығын  арттыру, танымдық жан қуаттарының  оянуына түрткі болу – ол мектептегі оқытудың негізгі мәселелері.

Оқытудың  маңыздылығы мен қажеттілігін оқушы  жеткіншек кезеңге аяқ басқан шақта ұғына бастайды. Өйткені  бұл кезеңде оларда белгілі бір  пән саласына икемделіп, мамандық таңдауда кәсіптік ниеттердің қалыптасу шағы жүреді. Сондықтан бастауыш сынып  оқушыларының танымдық іс-әрекеттерін  қалыптастырудың психологиялық  ерекшелігін, теориялық негіздерін анықтап, тәжірибе жүзінде айқындау – бүгінгі жантану ғылымының  зерттеу мәселесінің басты тақырыбына айналып отыр.

Көптеген  тәжірибелі психологтердің зерттеулері  бойынша жеткіншек жасындағылардың  оқу үрдісіндегі танымдық іс-әрекеті  дамуының екі жағы бар: сандық және сапалық.

 Сандық  өзгерістердің мәні – жеткіншектер  әр түрлі ақыл – ой есептері  мен логикалық сұрақтардың нешеуін,  қандайын шешкендігінен орын  алады. Мұндай жағдайлар бастауыш  сынып оқушыларында енді қалыптасып  келе жатқан танымдық мүдделер  мен қызығушылықтардың әлсіз  болуы немесе олардың санында  оқу әлі де болмаса мәнді  орын алмаған кезеңде көрініс  береді. Ал сапалық өзгерістер  жеткіншектердің ойлау қабілеттерінің  алға жылжып, дамуынан байқалады.  Яғни, мұнда жеткіншектерге қанша  есепті шығарғаны емес, қалай,  қандай жолмен шығарғаны маңыздырақ  болады. Бұл – олардың оқу қызметіне  сапалық тұрғыдан қарап, өздігінен  ізденіп, оқуға дағдылану үстінде  пайда болған әрекетінің нәтижесі. Сондықтан жеткіншек жасындағылардың  оқу үрдісіндегі танымдық белсенділігін  арттырып, жан қуаттарына әсер  етуші күштің көріністерін табу  және оның дамуына жағдай жасап,  ұйымдастыру – мұғалімнің міндеті.  Ендеше ол оқу мазмұнын түсіндіруде  оқушы санасына «ұғыну», «ой  операцияларын» меңгертіп қана  қоймай, олардың сезімдік қуаттарының  әсерленуіне ерекше мән беруі  тиіс. Өйткені қандайда болсын  дүниедегі материалдық заттар  туралы ой ең алдымен сезім  мүшелеріне ықпал ету нәтижесінде  туатын әсерлерден басталады.  Сезімдік таным негізінде қабылданған  жеткіншектің білімі, іскерлік, икем-дағдасы,  ой-ептілігі нәтижелі әрі жемісті  болады. Білім, іскерлік, дағды, ептілік  әрекеттер жеткіншектердің даралық  психологиялық қасиеттері мен  ақыл-ой қабілеттерін жетілдіріп, танымдық белсенділігінің артуына  жетелейді. Танымдық белсенділік  мәселелік сұрақ, берілген тапсырманы  өз бетінше талдау, салыстыру,  жинақтау және ғылыми болжам  жасату арқылы туындайды [38.Б.59-60].

Оқушылардың оқу үрдісіндегі танымдық іс - әрекетін дұрыс қалыптастыру үшін не істеуіміз  қажет деген сұраққа С.Жақыпов  өз еңбегінде «сабаққа әр түрлі бейнелі  көрнекіліктерді, логикалық сызбаларды, шартты – графикалық құралдарды қолдану  керек. Осы аталғандар оқушылардың  оқу үрдісіндегі танымдық іс - әрекетін жандандырып, өз бетімен жұмыс жасауға  және оны меңгертуге төзімділігін арттырудың бірден-бір негізгі тәсілі болып  табылады» деп жауап береді [39].  Демек, таным қызметіне байланысты оқыту әдістері: жаңа сабақты түсіндіру, бекіту, біліктілік пен дағдыны қалыптастыру тәсілдерін мейлінше ұтымды пайдалану  ұстаздың психологиялық білім даярлығына байланысты.

Демек бастауыш сынып оқушыларының оқу үрдісіндегі  танымдық іс - әрекеттерін дұрыс  қалыптастыру үшін мыналарды білу керек:

• әрбір жеткіншек жасындағы оқушылардың бойында кездесетін танымдық қабілеті мен икем-дағдысы қай кәсіпке, қай салаға сай екенін анықтап зерттеу;
• оқушылардың қабілет ерекшілігіне қарай кәсіптік бейімдеу; 
• қандай да болсын кез-келген мәселелік жағдаяттарға ғылыми болжам жасаудың негіздерін үйрету;
• бастауыш сынып оқушыларының бойындағы нышан қуаттарының ашылуын көздеп, танымдық белсенділігінің жандануын ұйымдастыру т.б. Сондықтан ең бастысы, оқыту жүйесінде өзекті мәселе – мұғалімнің осы үрдісті шебер басқара білуі және оқушылардың кәсіптік қызығуын, ықылас-ынтасын, танымдық жан қуаттарын дамытып отыруы қажет. Олай дейтініміз: оқыту үрдісінің қозғаушы күші – ұстаз бен оқушының біріккен танымдық іс - әрекеттерінің жиынтығы болып саналады.

Философиялық  сөздікте «таным – адам әрекетінің мақсаттары мен ұмтылыстарының негізі болатын білімін қалыптастырушы, шығармашылық қызметінің қоғамдық тарихи үрдісі» деген анықтама берілген. Анықтамада танымдық әрекеттің рөлі көрсетіліп түйсіну, қабылдау, ойлау және т.б. формалар арқылы жүзеге асырылады.

Қабылдау біртұтас та түсінікті: құбылыстар біртұтас қабылданып, шындық көрінісінің біртұтастығына біріктіріледі.

Ойлауда таным толығымен көрініс табады. Ойлау – шындықтың жинақы да жанама түрдегі бейнесін құрумен ерекшеленетін танымның әрекет үрдісі. Ойлаудың негізгі формаларына ұғым, пікір мен ой қортындысы жатады.

Ұғым – барлық ойластыру үрдісіне «дайындық жағдайларын» туғызатын ой қозғалысының ең негізгі формасы. Ойлау үрдісі пікірлер мен ой – тұжырымдарын жинақтап алып, байытылған, толық түсінік қалыптасуымен аяқталады.

Пікір деп логикада бір нәрсе туралы бірдеңені қостайтын немесе бекерге шығаратын ой айтылады. Пікірден танымдық ой тән барлық ерекшеліктерді көруге болады. Пікір – ойлаудың ең қарапайым формасы. Пікір – зат пен оның белгілері арасындағы және зат пен оның өмірде бар екендігі арасындағы байланыстарды көрсететін ойлау түрі. Мұның ерекшелігі – ақиқатты дәлелдеуге ұмтылуында. Бірақ, пікірде шындық та, қателесу де, ақиқат пен өтірік те көрініс табуы мүмкін.

Ой қортындысы – кейбір бастапқы пікірден жаңа білімге көшуден тұратын, осы пікірден туындап, оның негізі болып табылатын, шығарылатын білімнің логикалық түрі. Теориялық ойлаудың оған тікелей сезімдік тәжірибе, бақылаулар мен эксперименттер арқылы берілген мәліметтер шеңберінен тыс шығып керу қабілеті ой қорытындысынан көрінеді. Ұғым, пікір, ой қорытындысы өзара байланысты, бірінің өзгеруі басқаларының өзгеруіне әкеп соғады. Бұл өзара тәуелділік ойлау үрдісінде көрінеді. Ол үрдіске мыналарды: нәрселердің қасиеттерін, белгілерін бөліп алу пікірге, бұрынғы білімді қорытындылау ғылыми түсінікке, ал бұрын қол жеткен бір білімнен басқаға өтуді ой қорытындысына жатқызуға болады [40.Б.15].

Таным теориясы – айналадағы қоршаған дүниенің адам санасында бейнеленуін, танымның жалпы  шарттары мен мүмкіндігін, білімнің шындыққа қатынасын, қоғамдық тәжірибе негізінде іске асатын таным үрдісінің  заңдылықтарын, оның негізгі түрлерін, әдістерін, жорамалдар мен теорияларды  құру мен дамытудың жолдарын зерттейтін психология ғылымының саласы.

Білімнің  қалыптасып, дамуының жалпы шарттары философияның негізгі мәселесі –  рухтың материяға, сананың болмысқа қатынасы тұрғысынан зерттейтін ілім – «таным теориясы» деп аталады.

Философтар таным дегеніміз – адамның жаңа біліммен молығу үрдісі деген тұжырым жасайды. Олай болса, білім адам қызметіндегі таным үрдісінің нәтижесі [40.Б.19].

Білімнің  мазмұнын меңгертудің жолдары біршама  дәрежеде танымның объектісімнен анықталады. Танымның объектісі болмыс түсінігімен  түсіндіріледі. «Объект» түсінігі көлемін  анықтау субъектімен тығыз байланыста қарастырылады. Таным объектісі  субъектіге қатысты, өйткені танушы адам өзі тануға, сезінуге тиісті шындықтың  ішінде болады. Бұл ой – пікір  дүниесі табиғат құбылыстары, адамның  ойы немесе шындыққа жету үрдісі болуы  мүмкін. Қандай да бір құбылыс адамның  өмірі мен әрекеттері шеңберіне  енген уақытта, адам үшін ең маңызды, оның таным объектісіне айналады. Таным объектісі дегеніміз –  материалдық және рухани дүниенің қоғаммен тәжірибелік және теориялық тұрғыдан қарым-қатынасқа түсетін нақты  тарихи іс-әрекет барысында субъект  игерген бөлігі. Таным объектілері  адамның өмірлік қызметімен тығыз  байланысты және әрқашан соған тәуелді  болады. Адам бар мүмкіндігімен, барлық құралдарымен табиғаттың заттар мен құбылыстарына ықпал жасайды, оларды өзгертеді, сол арқылы өзі де өзгереді. Адамдардың осындай материалдық, нысаналы өзгертушілік қызметін практика деп атайды. 

Таным объектісінің ерекшелігі, оның адам үшін маңыздылығы  танушы субъектінің рухани қасиеттерін  қалыптастырып, қызығуын тудырады. Адам назарын аударатын танымның үш саласы бар: табиғат дүниесі, әлеуметтік дүние  және адамның ішкі дүниесі. Бұларға  бір – бірімен тығыз байланысқан  үш таным феномендері сәйкес келеді: түсіндіру, түсіну және рефлексия.

Білім беру және оқыту теориясының әдіснамалық  негізі – таным теориясы, оқушы  тұлғасын жан-жақты және үйлесімді  қалыптастыру туралы ілім болып табылады. Бұл теория білім беру  және оқытуды  арнайы ұйымдастырылатын іс-әрекет ретінде  қарастырады. Білім беру және оқыту  теориясының оқушыларды оқыту мәселелеріндегі  талаптарының бірі – танымдық белсенділік  пен саналылық. Бұл талаптың орындалуы  оқушылардың оқу материалын түсінуге, өткенді жаңамен байланыстыруға негізгісі мен қосымшасын анықтауға, алған білімдерін тәжірибеде пайдалануға, өз пікірлерінде оларға сүйенуге ұмтылысынан  көрінеді. Оқушылардың танымдық белсенді іс-әрекетінің көздейтін мүддесі  – білімнің қоғамдық мәнін ұғыну, қоғамға қызмет ету қарқынын үдету  қажеттігі негізінде дамиды. Белсенділіктің ең жоғары көрініс оқушылардың алған  білімдерін өмірде, тәжірибеде нәтижелі пайдалана білуі болып табылады. Оқушы ақпаратты, іс-әрекет тәсілдері  мен бағалау өлшемдерін қамтитын қоғамдық және жеке адам игерген ұжымдық  тәжірибені оқытушының беретін білімімен  шектеп қана қоймай, оны әрі қарай  өз бетінше белсенді, нысаналы танымдық іс-әрекеті нәтижесінде игеруі тиіс.

   Осыдан келіп оқыту барысында  оқушының іс-әрекетінде танымдық  белсенділікті қалыптастыру проблемасына  психологтар, педагогтер, әдіскерлердің  көптеген еңбектері арналған.

 Адам  өзін қоршаған ортаны, әлеуметтік  дүниені, табиғи әлемді танып  білу барысында олардың ішкі  қасиетін анықтап, даму заңдылықтарын  біледі, ондағы өзінің орнын біліп,  басқа адамдармен қарым – қатынасын  анықтайды. Осылардың негізінде  өзі белсенді іс-әрекетке араласады,  өзінің сұранымын, қажеттілігін  қанағаттандырады. Олардың өзара  маңызды байланыстары танып-білуші  субъектіден тәуелсіз өмір сүреді. Заттар мен оның қасиеттерін  түйсік, қабылдау және ақыл-ой  арқылы танып білуге болады [41.Б.23].

 әл-Фарабидің  пікірінше, таным үрдісі екі  сатыдан: сезімдік және ойлау  сатыларынан тұрады. Олар шындықтың  түрлі жақтарын бейнелейді. Сезімдік  таным шындықтың сыртқы өзгеріп  отыратын жағын сипаттайтын болса,  ойлау заттың ішкі сырын мәнін  ашады. Таным теориясы саласында  әл-Фараби ғарыштық «әрекет» және  «белсенді» ақыл дегенді қолдады.  Ол сыртқы дүние мен ішкі  сезім мүшелері арқылы жүзеге  асатын байланыс таным логикасының  іргетасы болып табылатының дәлелдейді [2].

Ал қазақ  философиясының таным теориясы саласындағы  дүниетанымдық көзқарастарына келсек, А.Құнанбаев адамның танымдық қасиетінің табиғаты туралы 31 – сөзінде: «естіген нәрсені ұмытпасқа 4 түрлі себеп  бар: әуелі – көкірегі ойлау байлаулы берік болмақ керек, екінші – сол  нәрсені естігенде я көргенде ғибраттану керек, көңілденіп, тұшынып, ынтамен ұғыну керек, үшіншіден  – сол нәрсені бірнеше уақыт  қайталап, ойланып, көңілге бекіту керек» жеген тұжырым жасаған [5].

Педагогика  және психология ғылымдарына сүйенетін  болсақ, оқыту үрдісінде негізгі  орынды танымдық әрекет алады. Оқу әрекетінің нәтижелі болуы белгілі дағды  мен іскерлікті меңгеруді ғана қажет  етпейді, мақсатқа сәйкес туындайтын міндеттерді  жүзеге асыратын түрткілер мен қажеттіліктердің пайда болуымен сипатталады. Мұндағы  басты нәрсе оқушының оқи білуі  ғана емес, оқығысы келуіне баланысты, яғни таным әрекетінің басымдық алуына байланысты. Қазіргі мектептің құрылымы мен білім беру мазмұнында болып  жатқан өзгерістер педагогикалық үрдісті  ұйымдастыруға жаңаша талаптар қойып, әсіресе бастауыш сыныптарда оқушылардың  өзіндік жұмыстар негізінде танымдық белсенділіктің артуы нәтижесінде  оқу әрекетінің іргетасы қаланатыны белгілі.

Тәуелсiз Қазақстан мемлекетiнiң  қазiргi кезеңiндегi қоғамның түрлi сфераларының құрылуы мен тұлғаның белсендiлiгiнiң  жоғарылауы арасында байланыс айқындала  түсуде. Осыған байланысты балалардың танымдық әрекетiн белсендiлендiру, оны тиiмдi басқару және дамыту, әдiстемелiк, ұйымдастырушылық және моральдiк –  психологиялық тұрғыдан қамтамасыз ету күрделi педагогикалық мәселе ғана емес, маңызды әлеуметтiк мәселе болып табылады.

Психологиялық – педагогикалық  әдебиеттердегi талдауда көрсетiлгендей  «танымдық белсендiлiк» терминiнiң  негiзiнде белсендiлiк жөнiнде түсiнiк  жатыр. Ол әр түрлi салада талдауды талап  етушi көп аспектiлi феномен ретiнде көрiнедi:

-биологиялық (П.К.Анохин, В.М. Бехтерев, Н.А.Бернштейiн, А.Илиади, И.М. Сеченок  т.б.);

• психологиялық (Б.Г. Ананьев, М.Я. Басов, Л.С. Выготский, Б.Ф. Ломов т.б.);
• педагогикалық (Ш.А. Амонашвили, Я.А. Коменский, Д. Локк, Ж.Ж. Руссо, К.Д. Ушинский, Г.И. Щукина т.б.).

Биологиялық аспект – белсендiлiк мәселелерi түсiнiгiмен байланысты белсендi бастама адамда энергияның жиналуының нәтижесi болып табылатындығы жөнiнде түсiнiкпен тығыз байланысты. ол өзiн – өзi ретке келтiрумен негiзделедi. Биологиялық белсендiлiк адамның ортаға бейiмделуiн қамтамасыз ететiн оған тән тұқым қуалау қасиетi. Оны өзара қарым – қатынас кезiнде ағза мен оның тiршiлiк ету шарттарымен аралығында туатын қарама – қайшылықты жоюға бағытталған физиологиялық механизмдер ғана туып қоймайды, сонымен қатар осы әсердi жоюға мүмкiндiк беретiн және мiнез – құлық құруға өткен оқиға емес, алдағы оқиғаға бағытталған мүмкiндiк беретiн физиологиялық механизмдер де туып отырады (П.К. Анохин). Белсендiлiк бейне белгiсiн тұрақтандырушы сапа болып табылады, бұл тiрi материяның iштей детерминацияланған iс – әрекетiнiң бiр түрi болып табылады. Адам өзiндiк табиғи сапаларының күшiмен, әлеуметтiк мәндiлiк күшiмен де белсендi келедi.