Мектеп жасына дейінгі балаларға адамгершілік тәрбиесінің теориялық негіздері

        Ұрпақ  тәрбиесі – келешек қоғам тәрбиесі. Сол келешек қоғам иелерін  жан-жақты жетілген, ақыл-парасаты  мол, мәдени-ғылыми өрісі озық  етіп тәрбиелеу – біздің  де  қоғам алдындағы борышымыз. Мектепке  дейінгі тәрбие – балалардың  адамгершілік сана-сезімін, мінез-құлқын  қалыптастыруды қамтиды. Дәлірек  айтқанда, адалдық пен шыншылдық, адамгершілік, кішіпейілдік, қоғамдағы  және өмірдегі қарапайымдылық  пен сыпайылық, үлкенді сыйлау  мен ибалылық тәрбиесінің жүйесі  қалыптасады. «балапан ұяда не  көрсе, ұшқанда соны іледі» дегендей, ата-ананың күн сайын атқарып  жүрген жұмысы – балаға үлкен  сабақ. Жас балалардың үлкендердің  айтқанын, не істесе соны істегісі  келетінін бәріміз де білеміз. Баланың үйден көргені, етене  жақындарынан естігені адамгершілік  тәрбиесінің ерекшесі, демек жақсылыққа  ұмтылып, жағымды істермен айналысатын  адамның айналасындағыларға көрсетері  мен берер тәлімі мол болмақ.

        Қазіргі  кезде өсіп келе жатқан ұрпақты  тәрбиелеуде қойылған мақсаттардың  бірі қоғамға пайдалы, үлкенге  құрмет көрсетіп, кішіге қамқор  бола білетін, жан-жақты дамыған  жеке тұлғаны қалыптастыру. Халық  педагогикасы нәрестенің сезімін  ананың әуенімен оятатын бесік  жырлары, даналыққа толы мақал-мәтелдер, жұмбақ-жаңылтпаштар, қиял-ғажайып  ертегілері, ойындары, тәрбиелеп өсіру  негіздері адамгершілік ниеттерге  баулиды. Олай болса, адамгершілік  тәрбие беру кілті халық педагогикасында  деуге болады. Ұлттық асыл қасиеттерді  жас ұрпақтың ақыл парасатты  азық ете білуде. Тәрбиешінің  алға қойған мақсаты – баланың  бойына ұлттық саналық қалыптасқан, халқының әдет-ғұрпын, салт-дәстүрлерін  көңіліне тоқыған дені сау, шымыр  да шыныққан, сымбатты, тілін білетін, рухани байлығы мол, жан-жақты  азамат тәрбиелеу өсіру. Рухани-адамгершілік  тәрбиесінде алдымен баланы тек  жақсылыққа, қайырымдылық, мейірімділік, ізгілікке тәрбиелеп, соны мақсат  тұтса, тәрбиешінің, ата-ананың да  болашағы зор болмақ. «Мен үш  қасиеттімді мақтан тұтам, олар: жалған айтпадым, жақсылықты сатпадым  һәм ешкімнен ештеңені қызғанбадым» - деп Ақан сері. «Еліміздің күші  – патшада, сәбидің күші –  жылауында» демекші, біздің күшіміз, қорғанышымыз, сеніміміз адамгершілігімізде  болуы керек. Ақанның осы үш  қасиетін бала бойына дарыта  білсек ұлы жеңіс болары анық. Адамгершілік тәрбиесін қалыптастыруға  байланысты төмендегідей ертеңгілікті  өткізуге болады.

Сөз анасы – сәлем

(мектепалды даярлық  топ).

Сабақтың мақсаты: 1. Балаларды әдептілікке, адамдармен қарым-қатынас жасай білуге, бабалардан қалған ұлағатты ғибрат аларлық сөздерді балаларға ұғындыру.

2. Халықтың салт-дәстүрімен  таныстырып, өз халқының дәстүрін, салтын, мәдениетін, әдет-ғұрпын үйрете  отырып, бойларына сіңіру.

3. Балаларды қазақ халқының  сәлем беру, сәлем алу, сәлемдесу  рәсімдерін айту арқылы «Алыстан  сәлем береді, әдепті елдің баласы»  атты нақыл сөз негізінде тәрбие  беру.

Сабақтың әдісі: Сұрақ, жауап, әңгімелесу. Сабақтың көрнекілігі:

1. «Жақсы сөз - жарым ырыс»
2. «Алыстан сәлем береді, 

     Әдепті елдің баласы»

3. «Сәлем-әдептіліктің белгісі»
4. Көп жасаған қария

    Ақылы теңіз-дария

    Көп өнеге  сөзі бар

    Сөзі соқпақ, өзі нәр

5. Ата салты – ардақты,

    Әрбір сөзі – салмақты

    Сол сөздерді ұқпасаң,

    Тістерсің бір күні бармақты

Балалар шығармашылығы (өздері салған суреттер).

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Асыл сөз - кітабы
2. Қазақ мақал-мәтелдері
3. Әдеп әліппесі Ә.Табылдиевтің және «Мектепке дейінгі білім беру» журналында жарияланған материалдар т.б.

Сабақтың барысы:

1. Ұйымдастыру бөлімі
2. Күй
3. Келген қонақтарды айту, таныстыру.

Тәрбиеші:  Халықтың педагогика – кешегі өткен қариялардан, ғұлама ойшылдар мен шешен-билерден, ақын-жыраулар мен сал-серілерден мұра, мирас болып қалған ұлы тәрбие құралы болып табылады. Ол болашақ ұрпақты өмір сүруге тәрбиелейтін тәрбие кітабы. Тәрбие тамыры қазақ халқының қанында, жанында.

Халықтық педагогика-халқымыздың сан ғасырлар бойы жинақталған баға жетпес қазынасы.

Ал, балалар, бүгінгі біздің ертеңгіліміздің тақырыбы «Сөз санасы-сәлем» деп бекерден-бекер алынып отырған жоқ. Бүгін біз ата дәстүрі, оның ішінде ең адамға керектісі деп ойлаймын сәлем беру, сәлем алу  сияқты қасиетті сөздермен танысып, оның мән-мағынасын жете ұғыну болып табылады.

Ендеше балалар, тәрбие сағатында білгендерімізді ортаға саламыз, білмегендерімізді осы бүгінгі ертеңгілікте үйрене алады екенбіз.

Зарина:

Ана тілсіз өрге баса алмайды;

Ана тілсіз тарих та жасалмайды.

Желмаяға мініп ап желіп жүріп,

Күңірендеген тектен–тек Асан–қайғы

Кәмшат:

Қазақ жері – қонақжай төрлер жері

Қазақ жері қосы сақтай ерлер жері

Елі кедей болмаған – жері байтақ

Едігедей, Бабырдай шерлер жері

Еркебұлан: Қазақ жері көп шеккен қасіретті

Қазақ ері өнерлі, өсиетті

Египетті  билеген Бейбарыстай,

Елі текті, киелі – қасиетті

Замира:

Мәнге толы қазағымның ғұмыры,

Сан асылдың ашылып тұр тұғыры

Кеше ғана керексіз ғып тастаған,

Ғажап екен әдеті мен ғұрпы

Дәулет:

Әнге толы қазағымның тірлігі

Кіріп  тұрса ынтымақ пен бірлігі

Әр жүректе бүршік жарып гүлдейді

Сезіміңді сергітетін жыр гүлі

Дидар:

Әке толы бабалардың даласы,

Ақ пейілді баласы мен данасы

Ардақтылар, ақтаңдақтар көрінбей,

Күлгін тартты артып дұшпан жаласы

Мадина ел тарихы, жер тарихы өзіміз,

Балшықтың қасиетті көзіміз

Барлық ұл мен бауырласа жетерміз

Ақ – қараны тіліп тұрса сөзіміз

Ардақ:

Азат бүгін байлыққа тұнған жерім

Азап жүріс, елін жаудан қорғап ерін

Әділет пен бірлікке жанын қиған

Әділ өткен билердің туған жері

• Кәне, балалар, тақтаға қарап ондағы билерді атап жіберейікші
• Қаз дауысты Қазыбек
• Төле би
• Әйтеке би

Әсет. Сәлем-әдептілік белгісі

Зарина. Сәлемнің сәлемдесу, сәлем беру, сәлем қылу көптеген түрлері бар

Еркеш. Сәлемдесу – кездескен адамдардың бір-бірінің амандығын біліп,  қуанышқа бөленуі. Бір-біріне аман–саулық тілеп, тілектестігін, ниеттестігін білдіру, әдептілік пен ізеттілік нышанының көрсетіп, жақсылыққа жарқылдауы.

Абзал. Әрбір адам «қайырлы таң», «қайырлы күн», «қайырлы кеш» деген сөздерді амандасуға қосып тәуліктің үш мезгілінде де бір-бірімен ақжарқын амандасуға тиіс.

Күнсұлу. Амандасу адамгершіліктің, әдептіліктің бір белгісі болып табылады.

Бауыржан. Амандасқан адам қазақ салтында оң алақанын жүрегінің үстіне қойып, басын изейді. Не болмаса қол беріп амандасады.

Бақыт. «Сізді шын жүректен құрметтеп, амандығыңызды тілеп, өзіңізге бас иемін» деген мағынаны білдіреді.

Ардақ. Сәлемдесудің түрлері

Арман. – Сәлеметсіз бе?

Асқар. - Сәлеметте болыңыз!

• Аман – саусыз ба?
• Аман – сау болыңыз!
• Аман – есенсіз бе?
• Аман – есен болыңыз!
• Бала–шағаңыз, мал-жаныңыз аман ба?
• Үй-ішіңіз аман ба, дені-қарыңыз сау ма?

Ғалымжан. Әсіресе араб тілінен енген:

• Ассалаумағалейкум!
• Уағалайкумассалам!

Яғни:

• Сізге амандық тілеймін!
• Сізге де амандық тілеймін - деген сәлемдесу түрлері қолданылады. Оны тілінің дыбыстық үйлесіміне қарай халық:  
• Ассалаумағалейкум!
• Уағалайкумассалам!-деп айтып жүр

Наурыз. Сәлем беруде кездесушілер бір-біріне «Сәлем» деп қолмен ишарат етсе, ол қазақ халқының әдептілік ишаратына сәйкес келмейді. Ондай сәлемдесу көбінесе еуропа халықтарында кездеседі.

Әйгерім. Үлкен адамға сәлем беру – кіші адамның міндеті.

Сымбат. Қазақта «Алыстан алты жасар бала келсе, ауылдағы алпыс жасар қария сәлем береді» - деген әдеп бар.

- Құрметті қонақтар, тәрбиешілер  мен тыңдаушы балалар «Алыстан  алты жасар бала келсе, алпыстағы  қария сәлем береді» деген  аталы сөз бар. Жасының үлкендігін  міндет етпей, алыс жол жүріп  келген немесе ауылға алғаш  рет ат басын тіреген адамға  жасының үлкендігіне қарамай, үлкен  адамдар өздері келіп сәлем  береді.

Сіздерді қазір Мадина мен Дидардың орындауында мақал-мәтел айтысын тыңдауға шақырамыз.

Дидар. – Ассалаумағаликум «Алты жасар бала келсе алыстағы шал сәлем береді» – демекші, қалыңыз қалай?

Мадина. – «Келгенше қонақ ұялады, келгеннен соң үй иесі ұялады» - деуші еді, келіңіз, төрге шығыңыз, қонақ болып кетіңіз.

Дидар. – «Қонағын сыйласа, төрге шық» - дегендей, төрге шығайын.

Мадина.- «Жат асына қарайды, дос басына қарайды», - деуші еді аталарымыз, асқа отырыңыз.

Дидар. – Ойбай-ау! «Жақсы ас қалғанша, жаман қарын жарылсын»

Мадина. – «Досыңның тамағын қасыңдай іш», - демекші, ала отырыңыз.

Дидар. – Ой, рахмет! «Досы жоқ адам, тұзы жоқ тағам», - демекші, алла риза болсын.

Мадина – «Жылқы кісінегенше, адам сөйлескенше», - осылай таныс – біліс болу да бір ғанибет қой, ата.

Дидар. – «Мыңның түсін танығанша, бірдің атын біл», - есіміңіз кім болады?

Мадина. – Есімім – Мадина. «Көрген жерде ауыл бар деп», - дегендей, келіп тұрмыз.

Дидар. – «Қонаққа кел демек бар, кет демек жоқ», - қой, қайтайын.

Мадина. – «Қонағыңнан алтын алма, алғыс ал», - демекші, жолыңыз болсын.

Дидар. – «Алтыға дейін бала ерке, алпыстан кейін шал ерке», - деуші еді аталарымыз, сөзімді көңіліңізге ауыр ала көрмеңіз

Мадина. – «Кәрі–кәрінің сөзі дәрі», - дегендей, о, не дегеніңіз?

Дидар.- «Таз тарағанша той тарқар», - қайтайын.

Мадина. – «Бір ауылда мың туысың болғанша, әр ауылда бір туысың болсын», - дегендей, келіп тұрыңыз

Әйгерім. Алыстан келген адамға сәлем беру тәртібі жасқа, үлкен кішіге байланысты емес.

Динара. Халқымызда ақ сақалды атаны, ақ жаулықты ананы, ақ шашты әжені – жалпы үлкенді сыйлап алдынан қия өтпеу – ата дәстүріміз

Нұрсұлтан. Қарттарға амандасудың қарапайым түрінде қаншама мейірім, қамқорлық, әлемі жарастық жатыр. 

1 КӨРІНІС

Екі бала шығып қарт пен жас жігіттің сәлемдесу түрін көрсетеді.

Жігіт: Ассаламағалейкум, апа!

Ата: Уғәләйкумассалам, балам!

Жігіт: Дені-қарыңыз сау ма, аман-есенсіз бе?

Жігіт: Бала-шағаңыз есен-сау ма?

Апа: Тегіс аман-есен өсіп-өніп жатыр

Жігіт: Өзіңіз күйлі қуаттысыз ба?

Ата: Балалардың қамқорлығында жағдайым жақсы.

ІІ. КӨРІНІС

Әже және қыз бала болып киінген екі бала. Әже мен қыз бала сәлемдесуі

• Армысыз әже?
• Бар бол, балам!
• Үй–іші, бала-шағаңыз аман ба?
• Тәңірге тәуба, барлығы күйлі-қуатты, аман есен.
• Ылайым жақсы болсын.
• Өзіңе де Алланың нұры жаусын, балам!

Бекзат. Кездескен кезде кіші адам үлкен кісіге сәлем бермей кетсе, ол әділетсіздік, көргенсіздік болады.