Мектеп жасына дейінгі балаларға адамгершілік тәрбиесінің теориялық негіздері

         Жасөспірім шақта балалар адамгершілік  құндылықтарды түйсінудің жаңа  деңгейіне көтеріліп, адамгершіліктік  бағалау қабілеттері дами түседі. Жасөспірімдердің айналасындағы  адамдармен қарқынды түрде қарым-қатынасқа  түсуі олардың адамгершілік мінез-құлықтарын  шыңдайды.

         Балаң жастық шақта адамгершілік  жағынан өмірдің мәні, бақыт, жоғары  құндылық ретіндегі адам туралы  дүниетанымдық деңгейі өсе түседі. Олар адамгершілік таңдау жасауды  өз бетінше іске асыра алады.

         Жеке адамда тәрбие арқылы  рухани-адамгершілік құндылықтарды  орнықтыру, адам, оның тәрбиесі мәселесі  ежелден-ақ Әл-Фараби, Шоқан, Абай, Ыбырай  сынды шығыстың ұлы философтары  мен ойшылдарын қатты толғандырғаны  мәлім. Мәселен, Әл-Фараби «барлық  халық бейбіт өмір сүрсе, жер  беті бақытқа толады» деп адамгершіліктің  ең биік сатысы – бейбіт  өмір сүру, яғни, адамдар арасындағы  өзара түсіністік, өзара келісім, өзара сыйластықтың аса маңызды  екендігін айтады [18,23,12,24].

         Ұлы ақын Абайдың «Адамзаттың  бәрін сүй бауырым» деген өлең  жолдары ізгілік, сүйіспеншілік, бауырмалдыққа  дәріптесе, «Біріңді, қазақ, біріңді  дос көрмесең, істің бәрі бос»  деген сөздері достыққа, бірлікке, ынтымақ пен татулыққа шақырады [12-132б].

         Қазақ ағартушысы Ы.Алтынсаринның  ұрпағын адамгершілікке уағыздаған  өсиет-уағыздары, үлгі-насихаты, адамды  жақсы мінез-құлыққа дағдыландыруға  үндейтін құнды еңбектерінің  бірі – «Мұсылмандықтың тұтқасы». Кітаптағы «Ахлақ яғни, адамдарға  тиісті, тиіссіз мінездер турасында»  деген бөлім атының өзі-ақ мазмұнын  айқындап отыр. Кітапта адам мінезіндегі, ойындағы, пейіліндегі нелер жамандық, зорлықшыл, зұлымдық, қиянатшыл, өтірік, күншілдік, ешкімді менсінбейтін  тәккаппарлық, «сырттан жақсы көрінген  болып жүріп, ішкі көңілі бұзықтыққа  яки, дүние пайдасына ғана керекті  пиғылда болу...», арамдық, ақымақтық, парақорлық, екіжүзділік, сараңдық, ұрысқақтық, ысырапшылдық, тағы басқа келеңсіздіктердің  мазмұны мен түрлері толық  талданады [24-213б].

         Ы.Алтынсаринның ізгіліктік, өнегелік  көзқарастарына сәйкес қорытынды-лары  мен тұжырымдары тәлім-тәрбиенің  адамның жас күнінен басталуы  қажеттілігін түсіндіруге саяды.

         Мектеп жасына дейінгі балалардың  өзін-өзі тануға талпынысын, адамдармен  қарым-қатынасқа түсе алуын, өз  бойындағы адамгершілік қасиеттер  мен сапаларды дамытуын, қоршаған  ортаға ізгілікті қарым-қатынас  жасай білу мәселесін алға  қояды. Осыған байланысты жеке  тұлғаны адамгершілікке баулудың  негізгі бөліктері төмендегідей  белгіленеді. Кесте -3.

3 – кесте – 

«Адамгершілік» ұғымының ауқымы соншалықты кең, терең, салиқалы болғанымен, адамгершілік қасиеттер күнделікті өмірде сәл нәрседен, бір сәттен, әрбір қылықтан, бір ауыз сөзден, бір істен, бір әрекеттен байқала қалатыны белгілі. Балалардың айналасындағы адамдарға, табиғатқа, қоршаған ортаға, жан-жануарлар, аң-құстар, өсімдіктер, яғни тірі және өлі табиғаттың қай-қайсысына да болсын адамгершілікпен қарым-қатынас жасау қажеттілігін сезіндіруге адамгершілік құндылықтар негізінде білім беру аса маңызды. Мұның өзі, біріншіден, өзгермелі дүниеде өзімен-өзі бола алатын ашық-жарқын жеке адамды дамытуға; екіншіден, қазіргі мектепке дейінгі балалардың ойы еркін, іс-әрекеттері тәуелсіз, берік, сондықтан оларды оқыту ісінің жаңаша әдіс-тәсілдерін, жолдарын табу қажет; үшіншіден, қазіргі қоғам балалар мен үлкендердің ізгілікті, өнегелік қарым-қатынасына мүдделі болып отыр. Сондықтан балабақшада адамгершілік құндылықтар негізінде білім беруде жан-жақты және үйлесімді дамыған жеке тұлғаны қажетсіну мәселесі туындап отыр.

Халықтың ғасырлар бойы қалыптасқан тәлім-тәрбиесі ұлт қаһармандарының өмірі мен ерлік істерінің тарихы, даналық сөздері адамгершілік тәрбие беруде үлкен роль атқарады.

Балалардың мінез-құлық мәдениетін тәрбиелеу жөніндегі жұмыстың табысты болуы тек ұйымдастырылған оқу іс-әрекет мазмұнының қалай жасалғанында емес, оны өткізудің әдістемесіне де байланысты. Түсіндіру, көрсету мен жаттығуды ұштастыра отырып, тәрбиеші мінез-құлық мәдениетінің қарапайым дағдылары мен әдеттерін қалыптастырады. Мұнда жетекші рольді жүйелі ұзақ жаттығулар атқарады.

Мектепалды даярлық топтарында мінез-құлық мәдениеті бойынша балалармен жүйелі түрде ұйымдастырылған оқу іс-әрекеттін өткізген жөн. Ұйымдастырылған оқу іс-әрекетті өткізу формалары түрліше болуы мүмкін: әңгіме, монтаж, ойындар, инсценировка, жаттығу. Әдетте, әңгімелесу жаттығу, көрсету балалармен жұмыс істеудің тұрақты формалары болып табылады, олардың ойындармен және инсценировкалармен толықтырылуы мүмкін.

Мысалы, мінез-құлықтың үстел басындағы ережелер бойынша ұйымдастырылған оқу іс-әрекетте әдетте, сол ережелерді орындап көрсету, жаттығулар көбірек болады. Көшеде жүру тәртібі ережесін үйренуді ойын формасында өткізген жөн, ал көшеде ұқыпты және абай болу туралы ұйымдастырылған оқу іс-әрекетте уақытты әңгіме алады.

Әрбір тақырыпқа қарапайым ережелердің бірнешеуі енгізіледі. Кейбір ережелер ұйымдастырылған оқу іс-әрекет сайын қайталанып отырады: мысалы, қыздарға жол бере білу «Театрдағы мінез-құлық» ұйымдастырылған оқу іс-әрекетінде, сондай-ақ «Балабақша ертеңгілігін өткізу ережелері» деген ұйымдастырылған оқу іс-әрекетте, асхана аспаптарын пайдалана білу - «Үстел басындағы мінез-құлық» және «Қонаққа барғанда» деген ұйымдастырылған оқу іс-әрекетте қайталанады. Бұл қайталанулар бұрыннан таныс ережелерді пысықтай түседі.

Әдетте ережелерді игеру олар қолданылатын нақтылы байланысты болады. Алдымен бұл топтағы жағдай белгілі дәрежеде тәрбиешінің қадағалауында болады және тәрбиеші баланы алдымен осы жағдайда дұрыс әрекет етуге үйретеді.

Содан соң ата-аналармен бірлесе, жұмыс жасай отырып, тәрбиеші балаларды үйдегі, көшедегі, қоғамдық орындардағы мінез-құлық мәдениетінің ережелерімен таныстырады. Балалардың белгілі бір ережелерді сақтауы керек, нақтылы жағдайларды біртіндеп кеңейту оларды әр түрлі жағдайларда мінез-құлық мәдениеті ережелерін орындауға үйретуге мүмкіндік береді.

Тәрбиеші қандай да бір тақырыпта жұмыс істей отырып, әрине, берілген тақырыпқа жатпайтын мінез-құлық ережелерін бұзу фактілерін де көрмей өте алмайды. Мәселен, егер ол мектепалды даярлық топта асхана ережелерді сақтамағанын байқаса (қасықты дұрыс ұстамаса, шынтағын үстелге қойса, дастарханды шұқып отырса т.б.), оған ескерту жасайды да, үстел басында өзін қалай ұстауы керек екені туралы түсіндіреді.

«Үйдегі мінез-құлық» бөлімінде сол ережелер үйдегілерге: ата-аналарға қатысты қаралады. Балалар көбіне бөгде адамдармен сыпайы болу қажет деп санайды да, сыпайылық ережелерін үйде орындамайды: амандасуды, рахмет айтуды, әкесінің шешесінің, әжесінің, апасы мен інісінің алдында кешірім сұрауды қажет деп таппайды. Бұл бөлімде ең алдымен туыстарға көмектесуге қолдан келетін бірқатар міндеттерді өз мойнына алуға ұмтылудан көрінетін оларға қарпайым сезімталдық таныту туралы мәселе қаралады.

Үстел басындағы мінез-құлық мәселелері де осында қаралады. Тамақтануға байланысты мәдени дағдылар тек қана отбасында қалыптасып,  әдетке айналады.

Ы.Алтынсарин «Қырғыз хрестоматиясына» енгізілген өзінің поэтикалық әңгімелерінде жеке адамның адамгершілік қалпының қалыптасуына табиғат ықпалын баса көрсетіп отырған. Табиғат кейпі арқылы көркем түрде алдымен адамгершілік тәрбиесі жөнінде ақыл-көңіл беріп отырады. Мысалы, «Бау ағаштары» әңгімесінде Ыбырай былай деп жазады: «Қарағым, істің әкесі баласына, - сенің болашақ тағдырың осыларға байланысты. Егер мен жаман істі жақсартсам, сен оны түсініп, жөні түзу адам боласың. Егер менің ақылымды тыңдамасаң, осы қисық ағаштай болып өсесің» [24-132б.].

Шығармаларында «Жақсы деген не, жаман деген не?» сияқты қағиданы көрнекілікпен көрсете отырып,  ақыл кеңес айтады. Ақын шығармашылығы,  оның мәңгі ойлары тарихқа жай ғана келіп қосылған байлық емес, қазіргі заманның көкейкесті маңызы бар игілігі. 

Ұлы ойшыл ғалым Әл-Фарабидің ой-толғаныстарына толы трактаттарында адамгершілік тәрбие мәселесін тілге тиек етіп отырады [18-324б].

Адам бойында адамгершілік қасиеттердің белгілі бір шамадан ауытқуы сипатына тоқталады. «...Біз ер жүректілік жақсы адамшылдық қасиет дейміз және бұған қастерлі істердің тұсында көрінетін біршама батылдық жасау арқылы немесе ұстамдылық көрсету арқылы жетуге болады дейміз. Бұл істерде болатын шектен тыс батылдық көзсіз батырлыққа соқтырады, ал батылдықтың жетіспеуі қорқақтыққа соқтырады, ал бұл –  жаман адамгершілік сапа. Міне, осы адамгершілік сапалар қалыптасқан кезде, олардан осыларға сәйкес әрекеттер туады».

Жақсы адамгершілік қасиет ретінде сөзге тапқырлық, адал, шыншыл болу, досгерлікті атай отырып, бұл ретте шектен тыс кетушілік, керісінше, жаман адамгершілік сапаларға апарып соқтыратындығын ескертеді.

Қазақ даласының ұлы ойшылы, халқымыздың қоғамдық-саяси, әлеуметтік ой-пікірлерінің көшбасшысы бола білген, ұлы даланың абыз жырауы атанған Асан Қайғы шығармашылығының негізгі арқауы – адамгершілік туралы. Өз халқының сол замандағы тұрмыс-тіршіліктерін, әлеуметтік жағдайларын жыр етіп, келешегіне шолып, жақсы өмір сүретін уақытты армандап, құтты қоныс, жақсы жайлау – «Жерұйықты» іздеп таппақ болды.

М.Әуезов айтқандай «...өзінен қалған қысқа сын болжаулары, өсиеті арқылы, өзінің жайынан да, заман аңғарынан да бірталай көрініс-елес білік-дерек береді [14-234б]».

Асан Қайғы барша жұртшылықты адамгершілікке, ауызбірлікке,  ынтымаққа шақырды. Жыраудың ойынша, адам айналасындағыларға жақсылық жасауға, бірлік пен ынтымаққа шақырған.

        «Балалар  бақшасындағы тәрбие бағдарламасы»  мектепке дейінгі балалардың  жан-жақты дамуын, олардың мектепке  деген дайындығын қарастырады [29]. Мәселен, ойында ұнамды әдеттер, өзара қарым-қатынастар, адамгершілік  сезімдер қалыптасады, еңбекте-еңбексүйгіштік, үлкендер еңбегін құрметтеу, сондай-ақ  ұйымшылдық, жауапкершілік, парыздың  сезімі сияқты қасиеттер, патриоттық  сезімдер жайлы мағлұматтар, т.б. қалыптасады.

        Жас  ұрпақты саналы, сергек етіп тәрбиелеу  отбасы мен балабақша қызметкерлерінің  бірден бір парызы. Қарапайым  әдеттерді тәрбиелей отырып, педагог  балдырғаннның бар істі шын  пейілмен, әрі саналы атқаруына  қол жеткізеді, яғни сыртқы ұнамды  мінездері оның ішкі жан дүниесін, оның ережеге деген көзқарасын  айқындайды. Тәрбиенің негізгі мақсаты  – дені сау, ұлттық сана сезімі  оянған, рухани ойлау дәрежесі  биік, мәдениетті, парасатты, ар-ожданы  мол, еңбекқор, іскер, бойында басқа  да игі қасиеттер қалыптасқан  ұрпақ тәрбиелеу.

        Ертегінің  рухани тәрбиелік мәні зор. Ол  – баланың рухының ләззат беріп, қиялға қанат бітіретін, жас баланың  рухының өсіп жетілуіне қажетті  нәрсенің мол қоры бар рухани  азық. Сананың қалыптасуы баланың  мектепке бармастан бұрын, қоғам  туралы алғашқы ұғымдарының қалыптасуына, жақын адамдардың өзара қатынасынан  басталады. Баланы жақсы адамгершілік  қасиеттерге, мәдениетке тәрбиелеуде  тәрбиелі адаммен жолдас болудың  әсері күшті екенін халқымыз  ежелден бағалай білген. «жақсымен  жолдас болсаң – жетерсің мұратқа, жаманмен жолдас болсаң – қаларсың  ұятқа», «Жаман дос жолдасын қалдырар  жауға» деген мақалдардан көруге  болады. Мақал-мәтелдер, жұмбақ, айтыс, өлеңдер – адамгершіліктің бір  негізі. Адамзаттық құндылықтар  бала бойына іс-әрекет барысында, әр түрлі ойындар, хикаялар, ертегілер, қойылымдар арқылы беріледі. Адамгершілік  – адамның рухани байлығы, болашақ  ұрпақты ізгілік бесігіне бөлейтін  руханият дәуіріне жаңа қадам  болып табылады. Адамгершілік тәрбиенің  нәтижесі адамдық тәрбие болып  табылады. Адамгершілік борыштар: отбасы  алдындағы, Отан, мемлекеті алдындағы, бүкіл адамзат алдындағы, ата-балалар  рухы мен ұрпақ алдындағы парыздары. «Жер», «Ел», «Тіл» - үш байлық. Үш  бірлігін сақтау, дамыту, кемелдендіру, тазалық, шындық сияқтыларды үлгі-өнеге  ету, ар-намыс, ұждан, ұят тарихы категорияларын  тек мемлекеттік қызметкерлерден  талап етіп қоймай, барша халықтан  талап етіп, оны жаңа сипат, мазмұнға  лайықтау қажет. Ар-намыс, ұждан әрбір  адамзатқа тиесілі. Олар іштен  туа пайда болмайтындығын ескерсек  және қоғамдық қатынастарда, адамдардың  түрлі қатынас, қызмет әсерінен  қалыптасатынын ескеріп, адамгершілік  тәрбиесінің мақсаты, міндеті, мазмұны  және оны жүзеге асыру жолдары  жан-жақты қарастырылуы тиіс. Сондықтан, адамгершілік тәрбиесінің методологиялық, теориялық ғылыми негіздері мемлекеттік  бағдарлық пен әдістемелерді  кешенді қарастыру қажет. Тек  осындай ұйымдастқан іс-әрекеттерде  қана адамгершілік мәселесінің  жемісті көріністерін көруге  болады.