Лекция по "Менеджменту"

     1.Қарым-қатынас әлеуметтік феномен ретінде.

     Коммуникацияның тиімділігі көптеген факторларға байланысты болады.  Оның бірі басшы мен персоналдар  арасындағы жағымды қатынастардың  орнауы.

     Адамның бірлескен іс-әрекеті олардың  арасындағы байланысты және қажетті  ақпараттарды алмасуды көрсетеді. Осының негізінде ғана, ұжымға біріккен адамдар өз мақсаттарына жете алады. Кез келген ұжым оның ішінде кіші топ деңгейі, міндетті түрде, мүшелері арасында ақпараттық алмасуды қамтамасыз ететін, сәйкес коммуникация жүйесіне ие.

      Кез келген коммуникацияның жүзеге алуы үшін кем дегенде екі адам – ақпаратты жіберуші (коммуникатор) және оны алушы (коммуникат немесе реципиент) қажет.

     2.Басшылық  қарым-қатынас ерекшеліктері.  Қазіргі өндірістік ұжымның негізгі функцияларына сәйкес, коммуникацияның жүзеге асуының негізгі мақсаттары мынадай:

1. Ұжымның өндірістік және қоғамдық-саяси іс-әрекетіне байланысты ресми міндеттерді шешуі;
2. Ұжым мүшелерінің әлеуметтік қажеттіліктерін қанағаттандыру (қарым-қатынаста, ақпаратта т.б.).

      Ақпараттың  шығу бағытына қарай, вертикальді, яғни жоғарыдан төменнен басшыдан қызметкерлерге түсетін – бұйрықтар, шешімдер және төменнен жоғарыға – қызметкерлердің басшыға – есептері, өтініштері, шағымдары, ұсыныстары т.б. және горизантальды – қызметтік деңгейлері тең ұжым мүшелері арасында жүзеге асады.

      Горизантальды және вертикальды байланыстар «коммуникация  пирамидасын» құрайды, оның шың басында  ең жоғары рангтағы басшы, түбірінде  – қатардағы, қол астында орындаушылары  жоқ қызметкерлер болды. Басқару  деңгей сандарына байланысты  «жоғары»  және «тегіс» коммуникация пирамидалары бар.

      Басқару субъектісі және объектісінің өзара  әрекеті вертикалді коммуникация арқылы жүзеге асады.

      Ұжымдағы  коммуникацияны анықтауды К.Шеннон моделі пайдаланылады: саған байланысты коммуникациялық тізбектің негізгі әлеметтері бөлініп көрсетіледі:

1) ақпарат  көзі;

2) жеткізуші;

3) қабылдаушы;

4) ақпаратты  алушы.

      Ақпаратты жіберушіден алушыға дейінгі  жол коммуникация каналы деп аталады.

      Коммуникатордың ақпаратты жеткізудегі маңызды  бөлігі реципиенттің көңілін аудау. Ақпарат алушының көңілін аударатын 2 негізгі сипат бар – бұл жаңалығы және мәнділігі.

      Сонымен, бірге коммуникация тиімділігі ақпаратты  беру және қабылдауды кездесетін бірқатар әлеуметтік-технологиялық факторларға  байланысты. Мысалы, коммуникация мүшелерінің әлеуметтік ролінің, ерекшіліктері, коммуникатордың беделі, ақпаратты алушының әлеуметтік бағдары, оның психикалық процестерінің және т.б. ерекшеліктері қарастырылады.

     3.Басшылық  қарым-қатынастағы  тұлға аралық қабылдау  мәселелері. Г.М.Андреева, А.А.Бодалев, О.Г.Кукосянның зерттеулерінің нәтижесі бойынша, тұлғаның жасерекшелік, кәсіби және рольдік сипаттары адамдардың бірін-бірі түсінуі және қабылдау процестерінде маңызды болып табылады.

      Басшының  коммуникация жүйесіндегі іс-әрекетін қарастыра отырып, зерттеушілер, ең алдымен оның қол астындағыларымен қарым-қатынасына көңіл аударауы.

      Басшының  қарым-қатынасының ерекшелігі басшылық стильдің маңызды элементі болып  табылды.

      Әдебиеттерде  «Басшылық стилі» түсінігімен қатар  «Басшылық бағдарлану» түсінігі де жиі кездеседі. Шетел авторлары «Басшы бағдарлауы»:

- ұжымның  ресми міндеттері;

-  өзі;

-  қол  астындағылардың қызығушылықтары  және қажеттіліктері,-деп бөледі.

      Өндірістік  және қоғамдық-саяси белсенділіктің өсуі, басшыға оның рангінің жоғарылығына қарамастан, өндіріс мүшелерінің пікірлерін, ұсыныстары мен шағымдарын тыңдауға мәжбүр етеді. Басшы қызметкерлердің шығармашылық бастамашылықтарын кеңейтуге және өз кеңестерін, ұсыныстарын айтуға ықпал жасауы, негізгі шешімдерді қабылдаудығы қажетті шарт.

      Басшының  мұндай шешімдерді қабылдауы қоғамдық қажеттіліктерге сәйкес.

      Басшылардың коммуникация жүйесінде “төменнен” келетін ақпаратты қабылдауы, оның субъектілік қажеттілігіне сәйкес шартталған және бұл ақпараттың маңыздылығын түсінуімен байланысты.

      “Төменнен”  ақпараттарға бағдарлануға байланысты келесі басшы типтерін бөліп көрсетеді:

      Тип А:

      Басшы өз персоналдармен қарым-қатынасқа  үлкен деңгейде бағдарланған. Персоналдарға  өз пікірін айтқызуды итермелеуді  қажетті деп санайды, ұсыныстарына, жеке бастық сұраныстарына зейін аударушы персоналдардың көңіл-күйін ескереді. Алынған ақпараттарда өз жұмысында ескеруге талпынады.

      Тип Б:

      Басшы қол персоналдармен қарым-қатынасқа  бағдарланған, бірақ алынған ақпаратты  қолдануға ерекше талпынды. Персоналдардың пікірін итермелеу, оларды аяғына дейін тыңдау қажетті деп есептегенімен, өз жұмысында “төменнен” келген ақпаратты тиімді пайдалана алмайды.

      Тип В:

      Басшы персоналдармен қарым-қатынасты мақсатқа бағытты деп түсінгенде ғана қолданады.

      Оның  түсінігінше, персоналдарға өз пікірін айтқызу, олардың ұсыныстарына зейін қою, олардың көңіл-күйін ескеру, тек жұмысқа ықпалын тигізгенде ғана қажетті.

Мұндай  басшы “төменнен” келетін ақпаратты  алуда шектеледі.

      Тип Г:

      Басшы персоналдармен қарым-қатынасқа түсуге бағдарланбаған.

Басшылардың жұмысқа қанағаттану деңгейі:

1. Жоғары  тұрған басшылар алатын ақпараттар  саны.

2. Жоғары  тұрған басшылар қаншалықты олардың  өндірістік мәселелерін түсінетінін  бағалаумен байланысты.

      Басшылықтың субъект және объект өзара әрекеттестігінің тиімділігі олардың бірін-бірі адекватты қаншалықты түсінетіндігіне байланысты болады. 

 

      Өзіндік бақылау сұрақтары:

1.Қарым-қатынасты  орнату ерекшелігіне байланысты  басшылардың қандай типтері бар?

2.Басшылықтағы  қарым-қатынасты орнату ерекшеліктері  неде?

     Әдебиеттер  тізімі:

     Негізгі әдебиеттер

1. Бандурка А.М., Бочарова С.П., Землянская Е.В. Психология управления. – Харьков, 1998. – 464с.
2. Жакенова Б.Қ., Тәмпішева Қ.Б., Мақсатова Л.М. Менеджмент негіздері – Астана, 2007.
3. Свенцицский А.Л. Социальная психология управления. - Л., 1986.
4. Попов В.А. Теория и организация американского менеджмента. – М., 1991.
5. Мескон М.Х., Альберт М. Основы менеджмента.  – М. 1992.

Қосымша әдебиеттер

6. Психологические тесты./ Под ред. А.А.Карелина: В 2Т.- М., 1999. – Т.1.
7. Энциклопедия психологических тестов. Общение, лидерство, межличностные отношения. М., 1997.

 

   6-тақырып.  Басшы денсаулығы, стрестердің және  өмірлік дағдарыстардың  алдын алу және  болдырмау. 

     Дәріс мақсаты: Студенттерде басшы денсаулығы, стрестердің және өмірлік дағдарыстардың  алдын алу және болдырмау туралы білімдерді қалыптастыру. 

     Тақырып бойынша қарастырылатын сұрақтар:

1. Денсаулық басшы іс-әрекетінің тиімділігі факторы ретінде.
2. Басшы іс-әрекетіндегі стресс.
3. Басшының іс-әрекеті және өмірлік дағдарыстар.
4. Стресс және басқару.

Дәріс тезисі.

     1.Денсаулық басшы іс-әрекетінің тиімділігі факторы ретінде.

     Басшылардың кәсіби аурулары ретінде жоғары жүйкелік қозу, ұйқының  бұзылуы, жүрек, тамыр  бұзылулары  себеп болады. Басшының салауатты өмір салты және оның ұйымдастырушылық іс-әрекеті бір-бірімен тығыз байланысты болуы керек.

     Жүйке жүйесі бұзылған, денсаулығы әлсіз  басшы өзіне сенімділігін және адекватты  шешім қабылдау қабілеттілігін жоғалтады, сондықтан  мықты денсаулықтың жағдайы басшының  ұзақ уақыттар бойы  қызметке қажеттілігінің шарты.  

     2.Басшы іс-әрекетіндегі стресс.

     Денсаулық басшы іс-әрекетінің тиімділігі факторы  ретінде. Басшы іс-әрекетіндегі стресс. Эмоционалды жағдайларды басқару. Басшының іс-әрекеті және өмірлік дағдарыстар. Стресс және басқару. Стресстiң себептерi. өндiрiстiк факторлар. Жеке тұлғалық факторлар. Еңбек өнiмдiлiгiн өсiрiп, стресс  деңгейiн төмендетудегi психологтың қызметi. Стресстiк реакция моделi.

     3. Басшының іс-әрекеті және өмірлік дағдарыстар. Қазіргі басшының іс-әрекеті жоғары жүйкелік-психикалық, физикалық қысыммен сипатталады. 

     4.Стресс және басқару. Басшының эмоциялық қалыптары. Психологиялық диагностика, коррекция, консультацияны стресстiң әсерiн азайту мақсатында жүргiзу. Стресстен шығудың тәсiлдерi. Басқару тәсiлдерi және стресс. Стресске толеранттылықты өсiру. 

      Өзіндік бақылау сұрақтары:

1.Басшы  іс-әрекетіндегі денсаулыққа зиян  факторлар қандай?

2.Стрестің  қандай түрлері бар?

3. Стрестің  даму сатылары қандай?

4. Стрестің  алдын алудың қандай тәсілдері бар?

     Әдебиеттер  тізімі:

     Негізгі әдебиеттер

1. Бандурка А.М., Бочарова С.П., Землянская Е.В. Психология управления. – Харьков, 1998. – 464с.
2. Жакенова Б.Қ., Тәмпішева Қ.Б., Мақсатова Л.М. Менеджмент негіздері – Астана, 2007.
3. Свенцицский А.Л. Социальная психология управления. - Л., 1986.
4. Попов В.А. Теория и организация американского менеджмента. – М., 1991.
5. Мескон М.Х., Альберт М. Основы менеджмента.  – М. 1992.

            Қосымша әдебиеттер

6. Психологические тесты./ Под ред. А.А.Карелина: В 2Т.- М., 1999. – Т.1.
7. Энциклопедия психологических тестов. Общение, лидерство, межличностные отношения. М., 1997.

 
 

     3-Бөлім.  Бағынушы тұлғасының  психологиясы.

     Глоссарий:

     Түзету  функциясы – орындау процесін  қабылданған шешіммен тағайындалған шеңберге бағыттау.  

     7-тақырып.  Бағынушы тұлғасы.  Оның мінез-құлқы  мен іс-әрекетін басқару психологиясы 

     Дәріс мақсаты: Студенттерде бағынушы тұлғасы, оның мінез-құлқы мен іс-әрекетін басқару психологиясы туралы білімдерді қалыптастыру. 

     Тақырып бойынша қарастырылатын сұрақтар:

     1.Бағынушы тұлғасы басқару обьектісі ретінде.

     2.Тұлғаның әлеуметтенуі әлеуметтік феномен ретінде.  

     Дәріс тезисі.

     1.Бағынушы тұлғасы басқару обьектісі ретінде. Басқару «әртүрлі биологиялық, әлеуметтік, техникалық жүйелердің ұйымдасқан элементарлы функциясы, оның белгілі бір құрылымын сақтауды, іс-әрекет тәртібін қолдайтын бағдарламаларды жүзеге асыратын іс-әрекет мақсаттарын қамтамасыз етеді».

     Объектінің  өзара әрекеттесуші компоненттердің  жиынтығы ретіндегі сипаттамасы  жүйелік бағытқа тән. Жүйелік бағыт білімдерді интеграциялауға және жүйелеуге ақпараттардың  жинақталуындағы артықтарын шеттетуге локальді бағыттың кемшіліктерін жоюға, құбылыстарды интерпретациялауға  субъективизимді азайтуға мүмкіндік береді. Жүйелі бағыт берілген объект бойынша  білімдердің  кемшілігін анықтауға, жекелеген жағдайларда  болмаған бөліктерді толықтыруға көмектеседі.