Бәсеке құабілеттілігін қалыптастыру жолдары

Өнімнің бәсекеге қабілеттілігін бағалау әдістері келесідей:

Біз бәсекеге қабілеттілікті талданатын өнім мен салыстыру базасының техникалық, экономикалық және басқа параметрлер бойынша салыстыру арқылы бағаланатынын айтқанбыз.

Бағалау екі әдіспен жүргізіледі:

• дифференциалданған;
• комплексті.

Бәсекеге қабілеттілікті бағалаудың дифференциалданған әдісі талданатын өнім мен салыстыру базасының параметрлерін қолданып салыстыруына негізделген.

а)  Егер бағалау базасы ретінде қажеттілік алынатын болса, онда бәсекеге қабілеттілік көрсеткіші мына формула арқылы есептелінеді:

 

Qi = Pi / Pio * 100%     (i = 1,2,3…,n)                                   (1)

 

Мұндағы, Qi - i-параметрі бойынша бәсекеге қабілеттіліктің жеке параметрлік көрсеткіші;

Pi  -  талданатын өнім үшін і-параметрдің мөлшері;

Pio  -  қажеттілік толығымен қанағаттандырылғандағы і-параметрдің мөлшері;

n  -  бағалау параметрлерінің саны,

Нормативті параметрлер бойынша бағалау кезінде жеке көрсеткіш 1 немесе 0 мәнін қабылдауы мүмкін. Егер талданатын өнім міндетті норма мен стандартқа сай келсе, онда көрсеткіш 1-ге тең; егер сай келмесе, көрсеткіш 0-ге тең болады.

Техникалық және экономикалық параметрлер бойынша бағалау кезінде жеке көрсеткіш 1-ден үлкен немесе 1-ге тең болуы мүмкін.

б)  Егер бағалау базасы ретінде үлгі алынатын болса, онда бәсекеге қабілеттілік көрсеткіші мына формула арқылы есептелінеді:

 

Qi = Pi / Pio * 100%     (i = 1,2,3,…,n)                                  (2)

Qi = Pio / Po * 100%                                                              (3) 

 

Мұндағы, Qi  –  і-нші техникалық параметр бойынша бәсекеге қабілеттіліктің жеке параметрлік көрсеткіші;

Pi  -  талданатын өнім үшін і-параметрдің мөлшері;

Pio  -  үлгі ретінде алынған өнім үшін і-параметрдің мөлшері;

n -  бағалау параметрлердің саны.

Бағалау нәтижелерін талдау:

Бұл 2 формуладан жеке көрсеткіштің өсіміне бәсекеге қабілеттіліктің жоғарылауы сәйкес келетін формула алынады. (Мысалы, өнімділікті         бағалау үшін ─ формула (1), ал отынның шекті шығынын бағалау үшін ─ формула (2)

Егер өнімнің техникалық параметрлерінің физикалық өлшемі болмаса (мысалы, ыңғайлылық, сыртқы келбет, модаға сәйкес келуі, т.б.), онда балмен бағалау экспертті әдістер қолданылады.

Дифференциалдық әдіс талданатын өнімнің бәсекеге қабілеттілігін немесе ұқсас өніммен салыстырғандағы кемшіліктерді анықтауға мүмкіндік береді. Ол өнімнің өмірлік циклдің барлық этаптарында, әсіресе оны болжамдық үлгімен салыстырғанда қолданылады. Бірақ    та  ол тауардың әрбір салмақтылық  параметрлерін таңдаған кездегі тұтынушының қажеттілігіне әсерін ескермейді.

Бәсекеге қабілеттілікті бағалаудың комплексті әдісі.  Бұл әдіс комплексті (топтық, жалпы және интегралды) көрсеткіштерді пайдалануына және талданатын өнім мен үлгінің шекті тиімді әсерлерді салыстыруына негізделген.

Нормативті параметрлер бойынша топтық көрсеткіш келесі формула арқылы есептелінеді:

 

Iнп = Qhi  ni=1                                                                                                         (4)        

 

Мұндағы, Iнп - нормативтік параметр бойынша бәсекеге қабілеттіліктің топтық көрсеткіші;

Qhi  -  і-нші нормативтік параметр бойынша бәсекеге қабілеттіліктің жеке көрсеткіші;

n  -  бағалауға қатысатын нормативті параметрлердің саны.

Нәтижелерді талдау:

Егер де жеке көрсеткіштердің бірі 0-ге тең болса (яғни, өнім          қандай да болмасын параметрлер бойынша керекті нормаларға сәйкес келмейді), онда топтық көрсеткіш те 0-ге тең болады. Бұл берілген         тауар қарастырылып жатқан нарықта бәсекеге қабілетсіз екенін   білдіреді.

Техникалық параметрлер бойынша топтық көрсеткіш мына формула арқылы есептелінеді:

 

Iтп = Qi * Ai ni=1                                                                           (5)

 

Мұндағы, Iтп - техникалық параметр бойынша бәсекеге қабілеттіліктің топтық көрсеткіші;

Ai  -  қажеттілікті сипаттайтын n техникалық параметрлер ішінен і-нші параметрдің салмағы;

n  -  бағалауға  қатысатын нормативті параметрлердің саны.

Нәтижелерді талдау:

а)  Ітп топтық көрсеткіші берілген өнімнің техникалық параметрлер бойынша қажеттілікке сәйкес келетін дәрежені көрсетеді. Ол неғұрлым жоғары болған сайын, соғұрлым тұтынушының қажеттілігі толығырақ қанағаттандырылады.

б)  Әрбір техникалық параметрдің салмақтығын анықтау үшін үлгі, семинар, тұтынушының сұранысы, нарықтық зерттеулерге негізделген эксперттік бағалау негіз болады.

в)  Нарықтық зерттеулер өткізген кезде пайда болатын қиындық жағдайда, сонымен қатар техникалық параметрлерден бағдарлық бағалауды өткізу және есептеулерді оңайлату мақсатында салмақтық топ немесе комплексті параметрлер ─ одан әрі салыстыруда қолданатын тиімді әсер қолданылады.

Экономикалық параметрлер бойынша топтық көрсеткіш өнімді сатып алуға және тұтынуға (эксплуатация) тұтынушының толық шығындарын анықтау негізінде есептелінеді:

 

З = Зс + Ci ті=1                                                                                    (6)

 

Мұндағы, З  -  өнім сатып алуға және тұтынуға (эксплуатация) кететін тұтынушының толық шығындары;

Зс  -  өнімді сатып алуға кеткен бір жолғы шығындар;

Сі  -  і-нші жұмыс істеген жылына қатысты өнімнің эксплуатациясына кеткен орташа жиынтық шығындары;

Т  -  жұмыс уақыты;

і  -  рет бойынша жыл.

Мұнда,

                    Сі = Scj nj=1                                                             (7)

 

Cj  -  j-нші бап бойынша эксплуатациялық шығын;

n  -  эксплуатациялық шығындардың баптардың саны.

Егер өнім эксплуатациядан кейін сатылатын болса, онда          толық шығындар ол үшін табыс шамасына азаюы керек (берілген    бап үшін көрсеткіш формулаға минус таңбасымен еңгізіледі).

Экономикалық параметрлер бойынша топтық көрсеткіш мына формула арқылы есептеледі:

 

Іип = З / Зо                                                                           (8)

 

Іип  -  экономикалық параметр бойынша топтық көрсеткіш;

З, Зо  -  бағаланатын сәйкесінше өнім мен үлгі үшін тұтынушының толық шығындары.

Бәсекеге қабілеттіліктің интегралды  көрсеткішінің формуласы:

 

К = Інп * Ітп / Іэп                                                                (9)

 

 

К  -  үлгі өнімге қатысты талданатын өнімнің бәсекеге қабілеттілігінің интегралдық көрсеткіші.

Нәтижелерді талдау:

К - өнімді сатып алу мен   тұтынуға кеткен  тұтынушының    бірлік шығынына шаққандағы тұтынушылық тиімділігіндегі салыстырылатын өнімдер арасындағы айырмасын көрсетеді. Егер К<1 болса, онда қарастырылатын тауардың бәсекеге қабілеттілігі үлгі тауарға қарағанда төмен; ал егер К>1 болса, онда қарастырылатын тауардың бәсекеге қабілеттілігі үлгі тауарға қарағанда жоғары; егер екі тауардың бәсекеге қабілеттілігі бірдей болса, онда К=1.

Егер талдау бірнеше үлгі бойынша жүргізілсе, онда таңдалған аналогтар бойынша өнімнің бәсекеге қабілеттілігінің интегралдық көрсеткіші әрбір бөлек үлгі бойынша орта салмақты көрсеткіш қосындысы ретінде есептелінеді:

 

Кср = Ski * Ri ni=1                                                                         (10)

 

Мұндағы, Кср  -  үлгі топтарға қатысты бәсекеге қабілеттілік көрсеткіші;

Кі  -  і-нші үлгіге қатысты бәсекеге қабілеттілік көрсеткіші;

Ri  -  аналогтар тобындағы і-нші үлгінің салмақтығы;

n  -  аналогтар саны.

Бағалаудың аралас әдісі дифференциалдық әдіс пен комплексті         әдістің қосындысы болып табылады. Бәсекеге қабілеттілікті  бағалаудың аралас әдісі кезінде жартысы дифференциалдық әдіспен есептелген параметрлер жартысы комплексті әдіспен есептелген параметрлер қолданылады [11].

Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігінің бағалануын көрсеткіштердің келесі топтарының негізінде іске асыру ұсынылған: өнімнің бәсекеге қабілеттілігі; кәсіпорын өндірісінің жетік ұйымдастырушылық-           техникалығы өзіне екі жалпыландыру көрсеткіштерін қосады:өндірістің техникалық деңгейін (Ктд) және өндірістің ұйымдастырушылық деңгейін (Кұд).

Олар жекелік көрсеткіштердің функциясы ретінде анықталады

(xi, …, x n):

 

Кұд, Ктд = f1(xi, …, x n),                                                    (11)

 

Әр фактор (меншікті көрсеткіш) былай табылады:

 

Хі = Пфі/Пні                                                                        (12)

Мұндағы Пфі  -  і-нші факторының деректік мәні, өндірістің ұйымдастырушылық-техникалық деңгейі жалпыландыру көрсеткішіне әсер етеді;

Пні  -  қағидалық немесе жоспарлықта дәл солай.

Жалпыландыру көрсеткішін келесі формулалар бойынша табамыз:

 

Кұд, Ктд = аі * хі + ... + аn * хn                                             (13)

 

Мұндағы Атд және Аұд  -  өндірістің техникалық деңгейінің көрсеткіші және ұйымдастырушылық деңгейінің көрсеткішінің салмақтандыру коэффициенттері [6].

Өнімнің бәсекеге қабілеттілігінің бағалауының бірнеше  әдістемесін жиі қолданылады. Оларға жататындар: матрицалық әдіс; негізгі тәсіл ретінде кәсіпорын тауарының бағалануын қолданылатын әдіс; бәсеке тиімділігі теориясында негізделген әдіс.

Матрицалық әдіс негізінде координаттар жүйесінің қағидасы бойынша жасалынған матрица талдауы жатыр. Мұндай  әдістерге келесі матрицалар: BCG, Мак-Кинзи, Хоуфер, ADL, И.Ансофф, Д.Абель бойынша стратегиялардың өрісі жатады.

Екінші әдіс тауардың бәсекеге қабілеттілігінің параметрлерінің анықтамасы (бағалық және бағадан тыс) және оның бәсекеге        қабілеті деңгейінің интегралды көрсеткішінің есептеуінде негізделген.

Тиімді бәсеке теориясы өндірістің ұйымдастырушылық-техникалық деңгей көрсеткіштерінде көрсетілген өнеркәсіптік кәсіпорындардың шаруашылық қызметінің ең маңызды бағаларын қамтиды. Оларға кәсіпорынның өндірістік қызметінің тиімділік көрсеткіштерін, оның қаржылық жағдайының көрсеткіштерін, тауарды өткізудің ұйымдасқан тиімділік критерийлері мен тауардың бәсекеге қабілеттілігін жатқызуға болады [6].

Тауар сапасының теориялық мәні  ─ тұтынушылардың тауарға деген сұранысын қанағаттандырудың түрлі критерийлерін шығару, яғни сапа фирманың бәсекеге қабілеттілігінің кепілдемесі болып табылады.

Әлуетті сатып алушылардың қажеттілігін білу негізінде параметрлердің номенклатурасы анықталады, оларды өндіруші нарықта өнімді бағалау үшін пайдаланылады.

Егер салыстыру үшін базаны анықтау мүмкін болмаса үлгі          арқылы бәсекеге қабілетінің бағаларының жарнама әдісі  қолданыла           алады, әсіресе нарықта оның үйлестігі болса және белгілі жеңгейлі өнім бағаланса. Үлгі-тауар қажеттілікті  модельдейді  және  оның  параметрлерін бағалауға ұсынылған параметрлермен салыстыруға мүмкіндік береді.

Сонымен бірге, бәсекеге қабілеттілігі талданатын өнімнің тұтынушыға қажетті параметрлермен салыстыру арқылы бағаланады. Салыстырылатын параметрлер өлшеудің бірдей шамаларымен көрсетіледі. Салыстыру техникалық және экономикалық параметрлердің топтары бойынша іске асырылады.

 

 

 

 

3. Өнімнің бәсекелік қабілеттілігіне әсер ететін   факторлар

 

Бәсекеге қабілеттілікті анықтайтын барлық факторларды мына топтарға бөліп көрсетуге болады:

• Өнім және қызмет сапасы;
• Өнім және қызмет бағасы;
• Персоналдың квалификациялық деңгейі;
• Өндірістің технологиялық деңгейі;
• Қаржыландыру көздерінің қол жетерлігі;
• Нарықтың қаныққандығы, сұраныс және ұсыныс.

Енді бұл факторларды ашып талдайық.

Өнім сапасы. Сапа - өнімнің ең маңызды сипаттамасы. өнім белгілі          бір сапаға ие болғаннан кейін ғана аналогтар қатарында лайықты                       оры  алуы мүмкін. Сапаның  түсінігіне мыналар кіреді: ұзақ уақыт            бойы қолдану, сенімділік, нақтылық, қолданудағы қарапайымдылығы, сонымен қатар ақаулардың болмауы. Бірақ әрбір өнімге сапаның                   аталған   қасиеттер сай келе бермеуі мүмкін. Мысалы, бір рет қолда-           натын стақаннан ұзақ уақыт қолдануын талап ете алмаймыз. Сондықтан, сапаның стандарттарға сәйкес келу деген маңызды көрсеткіші бар. Бұдан басқа өнім тұтынушылардың мына қажеттіліктерін қанағаттандыруы          тиіс: