Жалпы тіл білімі

Грамматикалық формалардың сырт түлғасы мен мағынасы біркдтар жағдайда бір-біріне сәйкеспейді. Мысалы, түбір тіддерде грамматикалық мағына негізінен сөздердің синтаксистік тіркесімділігі арқылы беріледі. 

Грамматикалық мағына дегеніміз тілде қалыпты сипаты бар (стандартты) сөздер тобы мен сөз тұлғаларына, синтак-систік құрылымдарға тән жинақты, дерексіз тіддік мағына28. Морфология саласында сөз таптарының жалпы мағыналары болсын, сөз тұлғалары мен сөз тобының жеке мағыналары болсын, морфологиялық категорйялар деңгейіне сай бір-бірінен өзгеше болып келеді. Синтаксие саласында граммати-калық мағына предикативтіліктен, сондай-ақ сөз тіркестері мен сөйлем компоненттерінің әр түрлі кдтынасын білдіретін дерексіз грамматикалық құрылымдардан көрінеді. Граммати-калық мағына сөзге немесе сөздердің белгілі бір топтарына ғана тән дерексіздігі әлсіз, лексикалық мағыналардан өзгеше.

Грамматикалық мағыналар жүйесі болмыстағы заттар мен құбылыстардың және олардың өзара байланыстары қатынастары туралы ұғымдардың дерексізденуі арқылы калыптасады. 

Грамматикалық қүрылыстың тілдік бірлігі ', (единицасы) деген ұғым грамматикалық категориямен тікелей байланысты. Бұл мәселе жайында казіргі тіл білімінде әр түрлі көзқарас бар. Бірқатар ғалымдар грамматикалық құрылыстың тілдік бірлігі (единицасы) морфема деп, енді бірсыпырасы — сөз деп байымдайды. Ал, А.М.Пешковский, Л.В.Щерба, В.В. Виноградов, А.И. Смирницкий еңбектерінде грамматикалық қүрылыстың тілдік бірлігі грамматикалық категориялар деген пікір қалыптасқан.

Тілдің грамматикалық механизмі морфемалардан немесе сөздерден жасалмайды, "грамматикалық категория" дец аталатын тіл бірліктерінен (единицаларынан) жасалады. Тідцік грамматикалық механизмін грамматикалық категорияларға қарап білуге болады. Грамматикалық категориялар сөз топтарын, сөз формаларының тобын, сөйлеу позициялары мен сөйлеу конструкцияларын біріктіріп отырады. Сөздер мен сөз формаларынан жасалған грамматикалық категориялар жүйесі морфологияға, ал, сөйлеу позициялары мен сөйлеу конструкцияларынан жасалған грамматикалық категориялар синтаксиске тән. Әрбір синтаксистік категорияның граммати-калық мағынасы морфологиялық категорияның грамматика-лық мағынасына қарағанда жалпы, жинақты болып келеді. Грамматикалық категориялар ішкі құрылымы жағынан біркелкі емес, жай немесе күрделі болуы мүмкін. Сөздердің лексика-грамматикалық үлкен топтарын білдіретін сөз таптары грамматикалық категориялардың ірі, күрделі түрлері болып табылса, ал, солардың құрамына кіріп, соларды жасайтын түрлері шағын жай категориялар болып есептеледі. Мысалы, зат есім категориясының қүрамындағы септік, жіктік, көптік, тәуелдік, тек (род); етістік категориясының қүрамындағы жақ, шақ, рай, етіс, есімше, көсемше шағын категориялар болып табылады.

Тілдерде грамматикалық категориялардың мөлшері біркелкі емес. Мысалы, орыс тіліндегі вид, род категориялары қазақ тілінде жоқ. Грамматикалық категориялар ұғымына байланысты әлем тілдері бір-біріңен: 1) грамматикалық категориялардың саны мен құрамына қарай, 2) белгілі бір грамматикалық категорияның әр түрлі қүрамда кездесуіне қарай (мысалы, септік жалғаулары орыс тілінде — 6, қазақ тілінде - 7, эстон тілінде - 14), 3) грамматикалық категория-лардың сөз таптарына қатысына қарай жіктеледі.

Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:

1. Тіл деңгейі  принциптері

2. Тіл деңгейлерінің  басқаша атауы

 

№8 ДӘРІС ТАҚЫРЫБЫ: ТІЛДІҢ ДАМУ ЗАҢДЫЛЫҚТАРЫ

Дәріс жоспары:

1. Мәселенің зерттелу тарихынан

2. Тіл дамунының  заңдылықтары

1. Мәселенің зерттелу тарихынан. Тілдің дамуы жөніндегі мәселе — жалпы тілтану ғылымының күрделі проблемаларының бірі. Заманға, уақытқа қатысты болып отыратын тілдік күбылыстардың сырын білмейінше, тілдің өзіндік сипатын, мән-мағынасын түсіну мүмкін емес.

Соған қарамастан тіл дамуы жөніндегі мәселенің тіл ғылымындық проблемалардың бірі ретінде қарала бастағанына көп уақыт өткен жоқ. Көрнекті ғалымдардың зерттеулеріне кдрағанда, тідцің тарихи қүбылыс екендігіне көңіл аударып, оның тарихын зерттеуге бет бүрушылық 19 ғасырдың басында, салыстырмалы-тарихи тіл білімінің дүниеге келуінен басталды.

Тілдің қүрылымдық және қызметтік, функциялық дамуы. Тілдің дыбые-тық жүйесі мен ТраЧІматикалық құрылысында, лексикасында болатын жетілістер, дамулар қүрылымдық даму деп аталады. Сонымен бірге, тіл дамуы деген үғымға оның қоғамда атқаратын қызметінің үлғаюы, кеңеюі де енеді. Дамудың бұл түрі функционалдық даму деп аталады.

2. Тіл дамуының заңдылықтары. Тіл дамуының әзіндік зандылығы бар, оның езгеріске үшырауына себепші, түрткі болатын жағдайлар болады. Тілде болатын өзгерістердің біразы оны қолданушы қауымның еркінен тыс, тілдің өзіндік ішкі даму заңы бойынша іске асады. Тілдің ішкі даму заңы жалпы тілдік болуы да, жеке нақтылы бір тілдік болуы да мүмкін. Бірақ бүл екеуі бір-бірімен тығыз байланысты.

Тілдің дамуындағы жалпы зандылыққа төмендегілер жатады:

1. Тіл бірте-бірте, эволюциялық жолмен дамиды.

2. Тілдік қабаттарының  барлығы бірдей дәрежеде, біркелкі  дамымайды, жағдайға, өмір талабына сәйкес әр түрлі қарқында, әр түрлі сапада дамиды. Бірақ тілдің жеке қабатында болған өзгеріс, белгілі мөлшерде болса да, тілдік жүйеге әсерін тигізбей түра алмайды. Олай болмағанда, тілді әрбір қабаттары, элементтері бір-біріне байланысты, тәуелді, 
өзара шарттас болып келетін бірбүтін жүйе деуге болмас еді.

3. Тіл қатынас  қүралы қызметін аткарып түрған  жағдайда -әрқашан да даму үстінде  болады. Сондықтан оның дамуын  тарихтан бүрынғы, тарихтан кейінгі  деп екі кезеңге (неміс ғалымы А.Шлейхер, 19 ғ.) немесе әр түрлі сатыға бөлу дүрыс емес.

4.Тілдің дамуы  қоғам дамуымен тығыз байланысты  болады, бірақ бұл екеуінің дамуы  бір емес, әрқайсысынық өзіндік  ерекшелігі бар. Тілде қоғам өмірінде  болатындай революциялық секіріс, дүмпу, ескіні жаңаның күшпен бірден жоюы сияқгылар болмайды.

Тілдік одақ. Тілдік одақ дегеніміз – шыққан тегіндегі жақындық бойынша емес, біртұтас географиялық кеңістікте б»р-б»р»мен ұзақ уақыт бойы қарым-қатынаста болған тілдердің белгілі дәрежеде құрылымдық және материалдық ұқсастығына негізделген тілдердің тарихи бірлігі. Тілдік одақ және тіл семьясы деген ұғымдар бірдей емес.

Ностратикалық тілдер. Афразия, үндіеуропа, картвел, орал, дравид, алтай тілдерін біріктіретін тілдердің үлкен семьясы (макросемья языков). Бұл терминді 1903 жылы алғаш ұсынған – дат ғылымы Х. Педерсен (латынша noster біздің деген мағынада). Тілдердің мұндай үлкен семьясы «борей тілдері», «бореал тілдері», «еуроазия тілдері» деп те аталған, бірақ бұл терминдер тәжірибеде қолданыс таппады. Ностратикалық тілдер шығыс ностратикалық (орал, дравид, алтай тілдері) және батыс ностратикалық (афразия, үндіеуропа, картвел тілдері) болып екі топқа бөлінеді. Ностратикалық тілдердің бұлайша бөлінуі жалпыностратикалық вокализмнің (дауыстылар) кейін шыққан тілдердегі тағдырына байланысты: шығыс ностратикалық тілдерде алғашқы тұрақты түбірдің вокализмі сақталған; батыс ностратикалық тілдердегі бір түбірден тараған сөздерде дауыстылардың алмасу жүйесі (аблаут) қалыптасқан.

          Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:

1. Тіл дамуының  заңдылықтары

2. Тілдік одақтың  ерекшеліктері

 

№9 ДӘРІС ТАҚЫРЫБЫ: Ежелгі заман тіл білімі

Дәріс жоспары:

1. Бұл дәуірде  пайда болған философиялық бағыттар

2. Ежелгі заман  лингвистикасына тән ортақ сипаттар  мен кемшіліктер.

3  Ежелгі Қытай тіл білімі

4  Ежелгі Үнді  тіл білімі

5  Ежелгі Грек  тіл білімі 

6. Рим тіл білімі.

1. Біздің жыл  санауымыздан 5-6 мың жылдар бұрынғы  египеттіктердің, шумерлердің, т.б. шығыс  халықтарының жоғары мәдениетті  болғандығын, әр түрлі жазуларды  пайдаланғандарын ескерсек, тіл ғылымы көне ғылымдардың бірі екендігін байқауға болады. Бірақ египеттіктердің, шумерлердің тілге байланысты айтқан пікірлері біздің заманға жеткен жоқ. Тіл мәселелеріне байланысты жазылып сақталған, біздің заманға жеткен деректердің ең көнесі Ежелгі Қытай, Үндістан, Ежелгі Греция елдеріне тән.

Сөйтіп, тіл тарихы дегеніміз тарихи кезеңдерде жалпы тіл туралы, жеке тілдер туралы жинақталған теориялық ілім-білімдердің, тілді зерттеудің әдіс-тәсілдердің, тілді, адам, қоғам қызметінің әр саласында пайдалану тәжірибесінің жиынтығы болып табылады.

Тіл ғылымы тарихын әр түрлі кезеңдерге бөлушілік бар. Бірақ онда бірізділік жоқ. Дегенмен, шартты түрде болса да, төмендегідей жіктеуді ұсынуға болады. Олар:

1. Ежелгі дәуір тіл білімі.
2. Орта ғасыр тіл білімі.
3. Қайта өркендеу дәуіріндегі тіл білімі.
4. 19 ғасыр тіл білімі.
5. 20 ғасыр тіл білімі.

Бұлардың әрқайсысы - өз ішінен тағы да түрлі кезеңдерге бөліне алатын күрделі дәуірлер. Олардың зерттеу нысандары, әдіс-тәсілдері, философиялық негіздері әр түрлі болды. Тіл білімі тарихындағы дәуірлерді анықтау – кезінде үстем болған ілімдерге негізделеді. Көне замандағы классикалық тіл білімінде тілдер жеке-жеке зерттеліп, олардың логика-философиялық мәнін сипаттау талап етілсе, салыстырмалы-тарихи тіл білімінде тілдердің өзара туыстығына мән беріліп, шыққан тегі зерттелетін болды. Жас грамматиктер тілді зерттеуде тарихи және психологизм принциптеріне сүйенсе, структуралистер тілдің құрылым ерекшеліктерін, оны құрайтын элементтердің арақатынасын, бір-бірімен байланысын зерттеуге ерекше мән берді.

2. Қоғам тарихының көне дәуірі де, жазу мен ғылымның алғашқы бастамалары да Таяу Шығыста, Месопотамия мен байырғы Египетте басталғанымен, олардан қалған тілге байланысты еңбектер біздің заманға жеткен жоқ, сондықтан ежелгі дәуір тіл білімі деген көне Қытай, Үндістан, Грек-Рим заманынан қалған, біздің заманға жеткен жазба нұсқаларға байланысты қаралады. Біз де осы жолмен жүреміз.

Ежелгі дәуір - тіл біліміне қатысты ой-пікірдің жаңа туындай бастаған және оның мейлінше балаң шағы. Ұзақ мерзімді қамтитын бұл уақыт бойында тіл біліміне тән түсінік бірте-бірте, өте баяу дамиды. Ол өрісі, тереңдігі жағынан да тым жұпыны болды. Соған қарамастан бұл кезеңдегі тіл біліміне қатысты мәліметтерді қазіргі кезде өркен жайған тіл білімінің бастамасы, қалана бастаған іргетасы деп санаған жөн.

Ежелгі дәуір тіл білімінде ерекше көңіл бөлінген екі күрделі проблема болған. Оның бірі – атау, ат қою теориясы да, екіншісі – грамматикалық өнер (искусство) проблемасы.

Мұның біріншісінде – зат атаулары қалай пайда болған, атаулардың өздері атауы болған заттармен, құбылыстармен, оқиғалармен қандай байланысы бар? Атаулардың дұрыс я теріс қойылуының қандай мәні бар?  Дегендерді сөз етушілер – философтар болған және бұл проблеманы олар философияның ең мәнді саласының бірі ретінде қараған. Ғылым тарихында ат қою теориясы деп аталатын бұл сала қытайда да, үнділерде де, герктерде де бір-біріне өте ұқсас бағытта талданып, біртектес шешімге сайып отырған.

Грамматикалық өнер теориясы тілді дұрыс қолданудың ережесін белгілеуді мақсат еткен. Бұл ереже бірде грамматикалық өнер делінсе, енді бірде жазу өнері деп те аталады. Грамматикалық теория жазба ескерткіштер тілдерін зерттеуден туған. Сондықтан ежелгі дәуір тіл білімі, әдетте, филология дәуірі деп те аталады (филология – герк сөзі, мағынасы – сөзді сүю).

Филология - жазба ескерткіштердің тілін, стилін, тарихи жақтарын зерттейтін ілім. Оның дүниеге келуі жазба ескерткіштердің пайда болуымен, оны зерттеу қажеттігінің тууымен тығыз байланысты. Грамматика теориясы көне заман елдерінің әрқайсысында әр түрлі мақсатта және әр түрлі дәрежеде болған.

Бірақ соған қарамастан ежелгі дәуір тіл біліміндегі ой-пікірдің барлығына тән ортақ сипаттар да болды.

Біріншіден, бұл кезеңдегі грамматикалық өнер біраз мәселеде философияға байланысты болған.

Екіншіден, грамматикалық өнер тілдің құрылысын түсіндіруді мақсат етпеген. Тілді дұрыс қолданудың, дұрыс сөйлеудің ережелерін жасауды, жазу тілі мен сөйлеу тілі арасындағы қарым-қатынасты түсіндіруді көздеген. Сондықтан да грамматикалық өнер пікірді дұрыс, әдеби етіп бере білуге үйрететін тәжірибелік ілім деп саналады.

Үшіншіден, филология дәуірінде тілдің морфология, фонетика саласында едәуір істер атқарылғанымен, олар тек тәжірибелік сипатта ғана болған, ал, лексикология, синтаксис мәселелерінің зерттелуі тым мардымсыз.

Төртіншіден, әр елдің филологтары тек өз тұсындағы бір тілге тән нұсқауларды зерттеген. Сондықтан әр түрлі тіл фактілерін салыстыра қарау дегенді олар білмеген.

Бесіншіден, бір елдің тіл біліміндегі ой-пікірдің екінші елге жетуі де нашар болған.

3. Ежелгі Қытай тіл білімі. Қытай – мәдениеті, ғылыми ой-пікірі ертеде дамыған, дүниежүзілік мәдениетке зор үлес қосқан ежелгі ел. Қытай тіл білімінің тарихы екі мың жылдан астам уақытты қамтиды. Қытай тіл білімі 19 ғасырдың аяғына дейін басқа елдердегі тіл білімінің әсерінсіз өз бетінше дамыған. Тіл ғылымы тарихында өзіндік дәстүр қалыптастырған. Бірақ Қытай тіл білімі әлемдік тіл ғылымына мәнді үлес қосқан жоқ, ұлттық шеңберден шыға алмады. Қытай жазба ескерткіштері біздің заманнан 15 ғасыр бұрын пайда болған. Олар мал сүйектеріне, әсіресе жауырынға жазылып сақталған.

Ат қою теориясы мен грамматикалық өнер теориясы Ежелгі Қытайда да болған. Ат қою теориясын қалыптастырған адам, біздің жыл санауымыздан бұрынғы 551-479 жылдар арасында өмір сүрген философ ғалым – Конфуций (Кун-Цзы).

Оның ойынша, зат пен оның атауы арасында табиғи байланыс болады. Атау заттың табиғатына сай болуы керек. Бұл – қате тұжырым. Ат қою теориясымен Ежелгі Қытайда грамматикалық өнердің де негізі қаланған. Грамматикалық ілім қытайлардың көне жазуы – иероглифке негізделген. Қытай иероглифі біздің жыл санауымыздың бірінші ғасырының өзінде-ақ белгілі нормаға келтіріліп, уставтық, жартылай уставтық және жылдам жазу делініп үш стильге бөлінген, грамматикаға байланысты пікірлер де осы иероглиф жазуын талдап түсіндіруге негізделген.