Жалпы тіл білімі

Тілдің басқа қабатына қарағанда лексиканың өзіндік ерекшеліктері бары даусыз. Мұның жүйелік сипаттары фонетика мен грамматикадағыдай айқын, ашық та, көп те емес. Дегенмен, тілдің лексикасына қалай болса солай, кездейсоқ топтаскдн жеке сөздердің жиынтығы деп қарауға болмайды. Мұндағы элементтер де әр түрлі жолдармен өзара байланысып жатады. Бір-бірімен салыстыруға, біріне-бірін карама-карсы қойып айқындауға болатын жүйелік сипат бұдан да табылады. Мысалы: ақылды-есті, амандасу-сәлемдесу, ниеттес-тілектес, жау-дүшпан тәріздес синоним сөздерді, жақсы-жаман, үлкен-кіші, алыс-жақын төріздес антоним сөздерді, сол сияқты омоним мен полисемия сөздерді, т.б. бір-бірімен теңцестіре немесе қарама-қарсы қоя қарасақ, оларда бір тектес сипаттың барлығы байқалады. Осылар тәріздес сипаттарын ескерген ғалымдар лексиканы тілдің фонетикалық, грамматикалық жүйелері сияқты өз алдына гомогендік бір жүйе деп санайды. Бұл — дұрыс пікір.

Жүйеге байланысты айтылуға тиісті тағы бір пікір -тілдегінің барлығы бірдей жүйелі ме, жүйесіздік деген онда бола ма деген мәселе. Тілдің негізіне жататын нәрсе -жүйелілік екендігі, жүйелі болу - оның табиғатына төн кдсиет екендігі даусыз. Бірақ бұдан тілде жүйеге жатпайтын, одан ауа жайылған ештеме жоқ деген қорытынды шықпайды.

Мысалы: дауыссыз дыбыстар ішінде к, қ, г, ғдыбыстары жуан, жіңішке мәнде бір-біріне қарсы қойылады, біра дауыссыздардың басқа түрлерінде мұндай жүйелілік жоқ. Грамматикада зат есімдердің кейбір түрлерін жіктеп айтуға болса (студентпін, студентсің), басқа көптеген түрлерін (стол, кітап) олай жіктеп айтуға болмайды, т.б. Бұл жағдай тілде мүмкіндіктің орасан молдығын, оның жүйесінің ашықтығын, оны жеріне жеткізе, бар мүмкіндігін сарқа пайдалану — мүмкін еместігін байқатады. %

Сонымен, тілдің өз алдына біртұтас жүйе екендігі, өзіндік заңы бойынша өмір сүріп, қызмет атқаратындығы талассыз қағида. Тіл жай ғана жүйе емес, ол өз ішінде қайшылыктарға толы жүйе екендігін, онда күні бітіп қүрып бара жатқан көнелер мен өмірге енді ғана келген жаңалардың өмір сүре беретіндігін, оған қоғам осерін тигізіп, ықпал жасап отыратындығы жете ескерілуі қажет.

Тіл білімінің нағыз ғылым болғысы келе, тілдің жүйесін зерттеу шеңберінде қалып қоймай, тілге, тіл тіршілігіне байланысты мәселелердің барлығымен де, солардың ішінде экстралингвистика мәселелерімен де жан-жақты шүғылдануы керек. Өйткені тіл тіршілігі, тіл өмірі көп жағдайда осы мәселеге де байланысты.

Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:

1. Тілдік таңбалардың  мағыналық түрлері

2. Сигнал таңбалар  мен символ таңбалар

3.Ақша таңбаларының  даралығы

№7 ДӘРІС ТАҚЫРЫБЫ: ТІЛ ДЕҢГЕЙЛЕРІ

Дәріс жоспары:

1. Тіл деңгейлері

2. Грамматикалық  категориялар

1. Тіл  жүйесіндегі басты мәселелердің  бірі тіл деңгейлерімен байланысты. Тіл біліміндегі дәстүр бойынша тіл құрылымын фонетика, лексика, морфология, синтаксис салаларына бөліп қарастыру тіл деңгейлері туралы идеяны дамытуға негіз болды. Тіл деңгейлерін білудің теориялық та, практикалық та мәні зор. Теориялық мәні — тілдің күрылым-дық жүйесінің дамуын жете түсінуге мүмкіндік беретінді-гінде. Себебі, тіл жүйесінің элементтері бірыңғай емес, олар бір-бірімен тығыз байланыста бола отырып, тіл бірліктерінің сипатына қарай өз ішінен әр түрлі деңгейге жіктеледі. Ал, практикалық мәні — тілдің құрылымын, оның элементтерін деңгейлер дәрежесінде қарастыру тіл жүйесін үйренуді жеңілдетеді.

Тіл жүйесіндегі бірыңғай тіл бірліктері мен ережелердің жиынтығынан тұратын шағын жүйелер, бөлімдер тіл деңгейлерін жасайды. Тіл деңгейлері тіл механизмдері деп те аталады (Б.Н.Головин). Деңгей жасау сипатына тек деңгейлік шартқа сай келетін, яғни парадигмалық және синтагма-тикалық тұрғыда деңгейлік тіл бірліктерімен қатынасқа түсуге қабілетті тіл бірліктері ғана ие болады. Мысалы, фонемалар фонемалық қатар (топ) жасай отырып, сөйлеу үстінде тек фонемалармен, морфемалар парадигматикалықкатынаста тек морфемалармен, сөздер синтагматикалық катынаста тек басқа сөздермен тіркесе алады. Осылайша фонемалар жүйесі мен олардың бірыңғай жиынтығы, сөз жүйесі мен олардың бірыңғай жиынтығы, сөз таптары жүйесі мен олардың бірыңғай жиынтығы, сөйлем түрлері жүйесі мен олардың бірыңғай жиынтығы қалыптасып, тіл деңгейлерін жасайды.

Бір деңгейдегі тіл бірліктері басқа бір деңгейдегі тіл бірліктерімен иерархиялық (сатылап) қатынас арқылы байла-ныска түседі. Сөйтіп, фонемалар морфемалардың дыбыстықт қүрамын, морфемалар — сөздің, сөздер — сөйлемдердің; құрамын жасайды.

Ал, деңгей ішіндегі тіл бірліктерінің, мысалы, фонема-; лардың (дауысты я дауыссыз түрлері), морфемалардың (түбір немесе қосымша түрлері), сөздердің (жай я күрделі түрлері, сез таптары), сөйлемдердің (жай, құрмалас түрлері) жеке топтары өз алдына бөлек деңгей жасай алмайды.

Тіл деңгейі мынадай принциптер негізінде кдлыптасады, і

1) Бір деңгейге жататын тіл бірліктері (элементтер) біртектес болуы шарт. Мысалы, фонемалық деңгей біртектес фонемалар жүйесі мен олардың бірыңғай жиынтығынан тұрады.

2. Бір деңгейге кіретін тіл элементтері одан жоғары келесі деңгейдің құрамына кдтысты болуы шарт. Мысалы, фонемалық деңгейдегі тіл бірліктері өзінен жоғары бірлік болып, табылатын сөздерді жасауға қатысып, морфемалық я лексикалық деңгейлермен байланысты болып келеді.
3. Тіл деңгейінің әркайсысы басқа деңгейдің құрамына қатысты болғанымен, өзіне тән белгілерін, қасиетін, ерекшелігін жоймайды, өзінің дербестігін сақтайды.
4. Әрбір деңгей, оған кіретін тіл бірліктері әрі тілдік'таңбалар болып табылады. Сөйтіп, бұл принциптерден, біріншіден, тіл деңгейлерінің төменнер жрғарыға қарай күрделеніп отыратынын, екіншіден, әрбір тіл деңгейінің автономиялық, яғни дербестік сипаты бар екенін байқаймыз.

2. Тілдің  құрылымдық, соған байланысты деңгейлік жағы 19-20 ғасырлардағы тіл білімінде жиі сөз болып келе жатқанына қарамастан, деңгейлер, олардың көлем-мөлшері, аралық шегі жайындагы мәселе жете анықталды деуге болмайды. Мысалы, В.М. Солнцев тіл деңгейлерінің негізгі түрлері ретінде фонемалық, морфемалық, лексикалық, синтаксистік төрт деңгейді қарастырады18. "Общее языко-знание" (1972 г.) деп аталатын ұжымдық еңбектің авторлары сөзжасам және морфологиялық деңгейлерге күдікпен қарай-ды, себебі бұл деңгейлер морфемалармен тығыз байланысты, олардың мәні морфемалар арқылы ашылады деп топшылайды.

Француз ғалымы Э.Бенвенист тіл "деңгейлерін" бөлек қарастырмай, оның орнына "деңгейлерді" талдап сипаттау кажет деп санайды. Оның себебін ғалым зерттелетін нысанды оны сипаттап талдау әдісінен бөлек қарастыруға болмайтын-дығымен түсіндіреді. Бұл, әрине, тіл деңгейлеріне бір жақты көзқарас. Нақты тіл жүйесінде әр түрлі құрылымдық бөліктер, деңгейлер бар екенін және олардың кдлыптасу дәрежесі бірдей еместігін ескерсек, деңгейлердің өздерін зерттеу қажеттігін жоққа шығаруға болмайтыны түсінікті.

Педагогикалық институттардың студенттеріне арналған "Общее языкознание" (1979) оқу қүралында тіл деңгейлерінің алты түрі көрсетілген. Мүнда тіл дамуының қазіргі кезеңіне тән деңгейлер толық қамтылған.

1. Фонемалардың автономиялық деңгейі.  Оның механизмі мынадай. Фонема морфема мен сөздің дыбыстық тұлғасын, көрінісін жасайды, яғни морфема мен сөз фонемалардан тұрады. Морфема мен сөз қүрамында үдайы түрленіп жаңғыра отырып, қашанда өзінің фонемалық 
   қасиетін, ішкі түтастығын сақтап отырады. Сонымен бірге фонема тілде түлғалық өзгерістер жасауға қызмет ететін қарапайым тілдік таңба болып табылады.

         2. Морфемалардың автономиялық деңгейі.  Оның механизмі мынадай. Морфема сөздің және оның грамматикалық формаларының қүрамын жасайды. Солардың құрамында үнемі түрленіп, жаңғыра отырып, қашанда озінің морфемалық қасиетін, ішкі түтастығын сақтап отырады, әрі дербес мағынасы жоқтілдік таңба болып табылады.

3. Сөздердің автономиялық деңгейі. Оның механизмі мынадай. Сөз сөз тіркесінің құрамына кіреді, сөзжасам типтері мен морфологиялық категорияларды жасауға қатысады, фонемалар мен морфемаларды біріктіріп отырады. Сөз тіркестері мен сөйлемдердің құрамында ұдайы түрленіп жаңғыра отырып, сөз қашанда өзінің сөздік сипатын, қасиетін, ішкі тұтастығын сақгап отырады. Сонымен бірге сөз өз алдына мағынасы бар тілдік таңба болып табылады.
4. Сөзжасам типтерінің автономиялық деңгейі. Оның 
   механизмі мынадай. Сөзжасам типтері сөз таптарын жасауға 
   қатысып, сөздердің өзара қатынас жасауына мүмкіндік береді.

Сөз құрамында үдайы жаңғыра отырып, сөзжасам типтері өзіне тән қасиетін, ішкі түтастығын сақтап отырады. Сонымен бірге ол өзінің құрамына кіретін тілдік таңбалардыңі көрсеткіші болып табылады. 

5. Морфологиялық категориялардың автономилық 
   деңгейі.  Оның механизмі мынадай.  Морфологиялық категориялар синтаксистік категориялардың (сөйлем, оның түрлері, сөйлем мүшелері т.б.) жасалуына қатысып, сөз бен олардың грамматикалық формаларының интеграциялануына мүмкіндік береді. Сөйлем қүрамында үдайы жаңғыра отырып, өзіндік қасиетін, ішкі түтастығын сақтап отырады. Сонымен 
   бірге морфологиялық категориялар тілдік таңбалар бірлестігінің көрсеткіші болып табылады.
6. Синтаксистік категориялардың автономиялық деңгейі. Оның механизмі мынадан көрінеді. Синтаксистік категориялар мәтінді жасауға қатысып, морфологиялық категориялардың синтагматикалық қатынастарын интеграциялайды. Мәтіннің күрамында үдайы жаңғырып, өзіндік қасиетін, ішкі түтастығын  сақтап  отырады.  Сонымен  бірге  тілдік таңбалардың бірлестігін білдіреді.

Жоғарыда айтылған тіл деңгейлерінің механизмдерінен: фонемалардың тікелей морфемалармен, сөздермен; морфеманың сөзбен, грамматикалық формалармен; сөздердің сөз тіркестерімен, сөзжасаммен, морфологиямен; сөзжасамның сөз таптарымен, лексикамен; морфологияның морфема, сөзжасам, синтаксиспен; синтаксистің морфологиямен, мәтінмен байланысты екенін көреміз.

Тіл деңгейлері туралы теория 20 ғасырдың орта шенінде тілдің формалды жағын нақты суреттеп талдауға негізделген дескриптивтік тіл білімінің (Америка) ықпалымен онан әрі дамыды.

Тіл механизмдерінің аса маңызды бір түрі болып табылатын грамматикалық категориялар жалпы тіл жүйесінде ерекше орын алатындықтан, тіл білімі әдебиеттерінде оған айрықша мән беріледі.

"Грамматикалық  категория" терминінің ұғымы жайында тіл білімінде әр түрлі пікір орын алып келеді. Л.И.Баранникова: "Грамматикалық категория деп сөзде және сөйлемде көрініс табатын, тілдің сипатын білдіретін жалпы граматикалық ұғымдарды" атайды. Д.А. Штелинг: "Грамматикалық категория дегеніміз мағыналары жағынан бір-бірінен мүлде өзгеше екі қатардағы (топтағы) формалардың қарама-қарсы қойылуы" дейді. 1970 жылғы академиялық грамматикада: "Сөздердің формалды түрде біддіретін жеке грамматикалық мағыналарының грамматикалық категорияларға бірігіп жи-нақталуы" делінген.

Б.Н.Головин грамматикалық категориялар жайындағы бұл анықтамалардың бәрінде де грамматикалық категорияның бір компоненті — грамматикалық мағынаның мәні ашылмаға-~ нын көрсетеді. Ол бұл мөселеде орыс тіл білімі классиктерінің пікірлерін қолдайды. А.М.Пешковский мысал ретінде алты түрлі түлға арқылы жасалған бүйрық рай категориясының тууына тірек болған олардың бәріне төн бүйрық мағынасы екенін көрсете отырып, грамматикалық категория туралы мынадай анықгама береді: "Сөздердің формадцы категориясы (кэзіргі терминология бойынша — грамматикалық категория) дегеніміз мағынасы жағынан біріккен формалардың, болмаса солардың жеке бөліктерінің өзіне төн таңбалық сипатын білдіретін қатары». Одан әрі А.М. Пешковский формалардың мағына жағынан бірігуі: 1) біртұтас мағынадан, 2) бір типтес мағыналардың біртұтас жиынтығынан, 3) өрбір формада қайталап отыратын әр типтес мағыналардың біртұтас жиынтығынан көрінетінін айтады23.

Л.В.Щерба: "Кез келген грамматикалық категорияның жасалуына оның мағынасы мен барлық формалды белгілерінің тығыз байланысы себеп болады. Мағынасын білмей түрып, формалды белгілерін анықгауға болмайды, өйткені категория-ның болуының өзі оның нені білдіретініне тікелей байланыс-ты" дейді24. Грамматикалық категория жөнінде осындай пікірлерді орыс ғалымдары В.В. Виноградов, А.И.Смирницкий де қостайды.

Орыс тіл білімі классиктерінің жоғарьщағьщай пікірлеріне сүйене отырып, Б.Н.Головин: "Грамматикалық категория дегеніміз грамматикалық мағыналар мен оның формалды сыртқы көрінісін білдіретін қүралдардың, көрсеткіштердің бірлігі" деп анықтама береді25.

Тіл біліміндегі неғүрлым соңғы пікірге сүйенсек, "грам-матикалық категория дегеніміз мағынасы бір типтес грамма-тикалық тұлғалардың бір-бірінен өзгеше жүйесі" 26. Бұл анықтамада грамматикалық категория мағына мен тұлғаның бірлігі ғана емес, әрі сондай бірліктен жасалған жүйе екені ясәне осылай туған жүйелер бір-бірінен ерекше екеніне мән берілген. Грамматикалық категорияны анықтауда категория-ландыратын басты белгі ретінде жинақты мағынаны бірінші катарға шығару тіл білімінде кең тараған. Мәселен, шақ, жақ, етіс т.б. категориялардың жинақгы мағыналары соларға сай формалар жүйесін қалыптастыратын категориялық белгі болып тұр. Мысалы, қазақ тіліндегі бұйрық рай әр түрлі формада кездеседі: етістік түбірлер түрінде (бар, кел, түр, окы), - ла-ле жүрнағы арқылы (тыңда, балтала, күректе, сыгала), -ы-і жүрнағы арқылы (таны, жаны (пышақты), -қа-ке жүрнағы арқылы (иіске, таңырқа), -қар-кер жүрнағы арқылы (атқар, ескер), -ын-ін жүрнағы арқылы (жуын, киін), -сын-сін жүрнағы арқылы (тепсін, менсін, паңсын) т.б. Әр түрлі формадағы осы етістіктердің бәріне де бүйрық мағынасы тән. Осы мағына аркылы әр түрлі түлғадағы етістіктердің басы бірігіп, бүйрықрай категориясы жасалып түр.

Сөйтіп, грамматикалық категорияның қалыптасуы грамматикалық түлға және грамматикалық мағынамен тікелей байланысты екенін көрдік. Бұлар кез келген тіддің грамматиалық сипатын білдіретін ең негізгі ұғымдар. Грамматикалық категорияны жете түсіну үшін, оның өзара бірліктегі қүранды бөліктері болып табылатын грамматикалык, тұлға мен грамматикалық мағынаның табиғатын білген жөн. Грамматикалық тұлға дегеніміз грамматикалық мағынаның қалыпты (стандартты) көрінісін, үлгісін білдіретін тіддік белгі27. Грамматикалық мағынаны білдіретін граммати-калық тұлғалар суффикстер (оның ішінде нөлдік), дыбыстық алмасулар ("ішкі флексия"), қайталау, көмекші сөздер, сөздердің орын тәртібі, интонация, екпін т.б. арқылы көрінеді. Сөздері түрленетін тілдердергі грамматикалық (морфология-лық) тұлғаларға сөз таптарындағы сөздердің үнемі өзгеріп отыруы да жатады.