Грамадзянскае права

Залогавае земляўладанне выступала як форма зямельнага трымання, і яе шырако выкарастоўвалі дзяржава, царква, магнаты, шляхта, таму залогавае землеўладанне было шырако распаўсюджана ў ВКЛ. Таксама залогадавальнікамі маглі быці і сяляне. Сустракаюцца выпадкі, калі сяляне закладвалі і сваю рухомую маёмасць,але даволі рэдка сустракаюцца і выпадкі закладу сялянамі сваёй зямлі, а часам закладвалі і сваіх дзяцей. Так, напрыклад, справа № 157 Літоўскай метрыкі, сведчыць аб тым, што гаспадарскі конюх Венслаў Станкевіч заклаў “в 4-х копах без 20 грош” сваю зямлю другому конюху Томашу Лаўрынавічу, а справа №35 гаворыць аб тым, што гаспадарскі конюх Пётр Савьевіч заклаў пане Юхне Грамыку дачку сваю за капу грошаў.

Калі аб’ектам залогу была зямля, то да крэдытора пераходзілі ўсе правы даўжніка як на саму зямлю, так і на залежных людзей, якія жылі на ёй. Законам прадугледжвалася, што крэдытор мог перадаць свае правы на гэту зямлю іншай асобе.

Феадальная Беларусь ведала і такі від залогу нерухомасці, як іпатэка. Яна выкарыстоўвалася з мэтай забеспячэння атрыманай пазыкі, калі закладзенная маёмасць заставалася ў валоданні залогадавальніка. Ў якасці крэдытораў пры арганізацыі іпатэчнага крэдыту звычайна выступалі прадстаўнікі шляхты, магнаты, гандлёва-рамеснае саслоўе, радзей - простыя землеўласнікі, а таксама розныя братэрствы - рэлігійна-нацыянальныя і рамесленна-купецкія арганізацыі гарадскога насельніцтва.

У XIV-XV стагоддзях на беларускіх землях існавала дзве асноўныя формы пазямельнага крэдыту:

- іпатэка, якая меркавала заклад у форме запісу доўгу на маёнтку ў судовых кнігах без перадачы маёнтка крэдытору;

- перадача нерухомай маёмасці крэдытору разам з сялянамі і іншымі працаўнікамі для пагашэння крэдыту прыбыткамі ад іх эксплуатацыі або радзей - адсоткаў па пазыцы на перыяд дзеяння крэдытнай дамовы.

Адносна простым быў механізм звычайнай іпатэкі. Нерухомасць, перададзеная крэдытору ў заклад, як правіла, не пераходзіла ў яго ўласнасць па заканчэнні тэрміна іскавай даўнасці, але калі ў крэдытнай дамове мелася абмоўка аб тэрміне пагашэння пазыкі, то невыкупленны ва ўсталяваны тэрмін закладзены маёнтак станавілася ўласнасцю крэдытора.

Рыначная эканоміка прадугледжвае шырокае выкарыстанне іпатэчнага крэдыту– доўгатэрміновых пазык, якія прадастаўляюцца пад заклад нерухомасці, і ў першую чаргу землі. Іпатэка гістарычна звязаная з зямельнай уласнасцю, таму яе таксама завуць пазямельным крэдытам.

Сёння з адраджэннем іпатэкі злучаюць вялікія надзеі як у рашэнні пытанняў развіцця аграрнага сектара, так і пашырэнне жыллёвага будаўніцтва.  Шматвяковая эканамічная гісторыя нашай дзяржавы размяшчае багатым досведам арганізацыі іпатэчнага крэдыту на розных яе этапах. У ВКЛ адсутнічалі адмысловыя крэдытныя ўстановы.

Складаней быў механізм зямельнага крэдыту з перадачай нерухомай маёмасці крэдытору, які станавіўся арандатарам. У гэтым выпадку крэдыторамі часцей за ўсё былі буйныя зямельныя ўласнікі і ў значнай ступені - сам Вялікі князь. Буйныя феадалы і вярхоўны кіраўнік шырока выкарысталі такую форму крэдыту для атрымання неабходных грашовых сродкаў.

Падобныя крэдытныя адносіны спарадзілі так званае "заставное" землеўладанне. Трымальнік заставы набываў права эксплуатацыі маёнтка, збіраючы прыбыткі з яго ў пагашэнне выдадзенай пазыкі. З перадачай дзяржаўных земляў у заставу на іх нярэдка спынялася судовая дзейнасць мясцовых органаў улады, якая губляла тут права на збор падаткаў.  Трымальнік застаўнога маёнтка часта атрымоўваў фінансавы і судовы імунітэт, у яго распараджэнне паступалі не толькі прыбыткі ад эксплуатацыі маёнтка, але і шэраг падаткаў, якія плаціла насельніцтва, а таксама судовыя мыты, хоць залогатрымальнік у шэрагу выпадкаў павінен быў выконваць перад дзяржавай вызначаныя абавязкі (у першую чаргу - воінскую павіннасць) [16, с. 199, 200].

З сярэдзіны XV стагоддзя пры вялікім князю Жыгімонце I раздача земляў у заставу прыняла масавы характар. Напружанасць дзяржаўных фінансаў патрабавала ад вярхоўнай улады звяртацца да прыватнага крэдыту і ісці па шляху сістэматычнай перадачы зямельных уладанняў у заставу. Такая практыка пакрыцця дэфіцыту дзяржаўнага бюджэту яшчэ больш пагаршала стан вялікакняжацкага скарба, ставіла вярхоўную ўладу ў залежнасць ад крэдытораў - уладальнікаў вольных капіталаў, першым чынам буйных феадалаў, разлічвацца з якімі станавілася ўсё складаней.

У адрозненне ад сённяшняга дня, калі нерухомая маёмасць, якая знаходзіцца ў дзяржаўнай уласнасці, не можа з'яўляцца аб'ектам закладу, у перыяд панавання феадальных адносін вярхоўная ўлада шырока і, можна сказаць, бестурботна выкарыстала іпатэку як дзяржаўны крэдыт для фінансавання сваіх выдаткаў.

Прадметам закладу магло быць практычна ўся нерухомая маёмасць: воласці, сёлы, пасёлкі, жыллё, замкі, пабудовы, а таксама дваровая гаспадарка, якое ўяўляла сабою бровары, млыны, угоддзі, лясы, воды і звязаныя з імі здабычы - паляванне, пчалярства, рыбная лоўля і г. д.

Варыянты падобнага закладу зямлі былі самыя розныя: часам залогатрымальнік плаціў ў казну частку прыбыткаў, атрымліваемых ад арэнды, часам прыбыткі ішлі на поўнае пагашэнне пазыкі або жа толькі адсоткаў па ёй. Часта застава перадавалася на вызначаны тэрмін, а таксама да звароту пазыкі, калі права на заставу пераходзіла спадчыннікам крэдытора. Аднак практыкаваўся заклад і "да жывата" - смерці крэдытора. Умовы крэдыту афармляліся заставным лістом, дзе абумаўляліся абавязкі трымальніка застаўного маёнтка, тэрмін заставы, наступствы для пазычальніка, калі маёнтак не апынецца выкупленым.

Характэрна, што такія пазыкі бралі не толькі феадалы або вялікакняжацкая ўлада, але і органы мясцовага самакіравання. Цікаўна, што памеры адсоткаў па такой форме зямельнага крэдыту абумаўляліся даволі рэдка, да і складана было вызначыць плату за запазычаны кошт пры практычна поўнай перадачы аб'екта закладу ў кіраванне крэдытора. Бо прымушаліся не толькі маёнткі, але і значныя тэрыторыі з сёламі, гарадамі, замкамі. Да прыкладу, Жыгімонт I у 1519 г. выдаў такую грамату на перадачу ў заклад замка і гарада Брэста за суму ў 500 коп грошай . Таму розныя судовыя справы, звязаныя з вяртаннем такіх пазык, сведчаць, што атрыманы крэдыт гасіўся без якія-небудзь адсоткаў, таму што меркаваная плата за запазычаны кошт з лішкам выпампоўвалася з маёнткаў і феадальна-залежных людзей, што пражывалі там.

Разам з тым, маюцца дакументальныя сведчанні заключэння крэдытных здзелак, па якіх усё жа меркавалася выплата вызначанай сумы і пры перададзенай у часовае валоданне нерухомай маёмасці, якая і меркавала норму пазыковага адсотка. Так, пры закладзе дзяржаўным скарбам у 1565 г. слонімскаму старасце Г. Валовічу за 3000 коп грошай прадугледжвалася гадавое "нагороженне" па 300 коп грошай, гэта значыць 10 адсоткаў [15, с. 185].

Падкрэслім, што гэта быў не самы нізкі адсотак па заставе зямлі. Вялікі князь, перадаючы ў 1518 году за пазыку ў 600 коп грошай нейкаму пану Г. Грамыке замак Свіслач з прылягаўшай да яго воласцю, вызначыў скарбу штогадовую плату за запазычаны кошт у 15 коп грошай - "грошовое даніны на год па полтреядъцать коп крошай", гэта значыць толькі 2,5 адсотка. Аднак у гэтым выпадку крэдытор меў права атрымоўваць дадаткова штогадовую натуральную плату "па пяці уставовъ мёду" [18, с. 58]. Характэрна, што пры такіх умовах крэдытнай дамовы іншыя прыбыткі, у першую чаргу падаткі, перадаваліся ў дзяржаўную казну.

Вялікакняжацкі  скарб практыкаваў заставу сваёй нерухомасці на вызначаны перыяд для выпампоўвання залогатрымальнікам выдадзенай сумы крэдыту. Так, у 1520 г. князю  Ў. Саламірэцкаму быў аддадзены замак Магілёў з воласцю на тры года "на выбиранье сумы пенязей яго", гэта значыць грошай [19, с. 123]. Пасля гэтага тэрміна маёнтак быў перададзены князю ў прастое трыманне, але з умовай выплаты падаткаў з яго ў карысць вялікакняжацкага скарба.

У шэрагу выпадкаў у іпатэчныя крэдытныя адносіны ўступалі не толькі прадстаўнікі вышэйшых саслоўяў і дзяржаўная казна, але і простыя людзі. Дакументы сведчаць аб тым, як господарский конюх П. Савьевич заклаў за "4 копы без 20 грош" сваю зямлю іншаму конюху Т. Лаўрыновічу [20, с. 78]. Аднак юрыдычнае афармленне прыгоннага права ў XVI стагоддзі пазбавіла феодальна-залежных людзей магчымасці ўступаць у падобныя фінансавыя адносіны.

У разгляданы перыяд пры закладзе практыкаваўся і перезаклад маёнткаў, г.зн. крэдытор, які атрымаў нерухомасць у заставу, меў права яе перадачы трэцяй асобе за вялікую або за такую жа суму. У 1541 г. берасцеец  Л. Немец перезаклаў атрыманае ў заклад за 6 коп драбязы ад баярына Ф. Радгоскага маёнтак за такую жа суму іншаму крэдытору, які, па сутнасці, спустошыў гэтую гаспадарку: "узяў у яго авечак двадцатеро ,а коз семьнадцать, ... тры каровы, два валы ..." [20, с. 198]. Дзіўна, але суд, прызнаў дзеянні Л. Немца законнымі.

Судовыя акты XV - пачатку XVI стагоддзя акумулявалі ў сабе розныя нормы закладу, якія патрабаваліся ў вызначанай сістэматызацыі і абагульнення. Развіццё эканомікі, мабілізацыя зямельнай уласнасці патрабавалі кадыфікацыі феадальнага права наогул, а зямельнага, у тым ліку звязанага і з закладам, у прыватнасці.

Найболей усебаковую рэгламентацыю залогавае права атрымала ў заканадаўчых нормах XVI стагоддзі, у першую чаргу ў Літоўскіх Статутах. У першым Літоўскам Статуце, прынятым у 1529 году, даволі выразна вызначалася тэрміналогія залогавага права. Гэта: "закупити" - узяць у заклад маёнтак, "запродати" - аддаць у заклад, "завесці ў пенезах имене" - закласці маёнтак і інш.

Па Статуту 1529 г. права валодання нерухомасцю грунтавалася на спадчыным праве, праве набыцця ці іскавой даўнасці. Прычым права падцвярджалася [2, Р. 8, арт. 2].

Звяртае на сябе ўвагу норма, якая замацоўвала права землеўласнікаў вольна распараджацца толькі адной трэцяй часткай сваёй нерухомай маёмасці. Астатнія дзве можна было перадаць толькі ў заклад, але пры ўмове, што закладная сума не будзе перавышаць кошты гэтых двух частак маёнтка [2, Р. 1, арт. 16]. Крэдытор, які даў пазыку вышэй кошты гэтай маёмасці, па законе губляў свой капітал (Статут 1529).  Такая норма тлумачыцца бояззю, што праз механізм іпатэкі адбудзецца поўнае адчужэнне ўсяго маёнтка, што супярэчыла традыцыям "старога", па якіх распараджэнне зямельнай уласнасцю было яшчэ немагчыма без дазволу вярхоўнай улады. Закон гарантаваў права даўжніка на на вяртанне закладзенага маёнтка пры заключэнні бестэрміновай здзелкі паміж крэдыторам і даўжніком, крэдытор не меў права трымаць закладзеную нерухомасць, калі даўжнік, сабраўшы неабходную для пагашэння крэдыту суму ("отложивши пенязи"), запатрабаваў сваю маёмасць [2, Р. 10, арт. 4]. Асобны артыкул 10-га раздзела Статута рэгламентаваў механізм перезакладу, які быў вельмі шырокім. Новы крэдытор, уступаючы ў валоданне ўжо закладзеным маёнткам, прымаў на сябе ўсе абавязкі, якія ляжалі на ім, і нават даўгі (Статут 1529). Такая норма значна пашырала інстытут залогавага права, залучала ў крэдытныя адносіны ўсё больш суб'ектаў.

Новы Літоўскі Статут, які выйшаў у 1566 году, не ўнёс істотных змен у закладное права, аднак ён усталяваў вызначаную зграбнасць шэрагу норм, дапоўніў некаторыя артыкулы. У гэтым прававым дакуменце з'явіўся сёмы раздзел, які змяшчаў 24 артыкулы, што датычаліся закладу нерухомай маёмасці (Статут 1566). Разам з тым, важным новаўвядзеннем Другога Статута была адмена нормы, якая дазволіла феадалам распараджацца толькі адной трэцяй часткай сваёй нерухомасці. Першы артыкул 7-га раздзелу дазваляў "волно і моцно" распараджацца кожнаму сваімі маёнткамі "отдати, продати доровати і записати заставити" (Статут 1566). Зараз аб'ектам закладу мог быць ўвесь панскі маёнтак, што, безумоўна, пашырала магчымасці крэдытавання.

Далейшы эканамічны ўздым ВКЛ, развіццё грашаво-крэдытных адносін выклікалі неабходнасць канкрэтызацыі і ўдакладнення шэрагу прававых актаў, у тым ліку і закладу. У 1588 годзе быў прыняты Трэці Літоўскі Статут, у якім значна больш увагі надаецца розным відам закладу як рухомай, так і нерухомай маёмасці.

З'явілася становішча пажыццёвага валодання маёнткам на ўмовах закладу, якое дазваляла перасаступіць сваё права "каму пажадае" (Статут 1588). Дванаццаты артыкул Статута 1588г замацоўваў правіла, па якім любы выгляд закладу не мог мець тэрміна іскавай даўнасці. Уводзілася норма, па якой сваякі маглі выкупіць нерухомасць памерлага крэдытора да наступу тэрміна пагашэння пазыкі (Статут 1588) і інш.

Такім чынам, залогавае права феадальнай Беларусі ўвабрала ў сабе асноўныя прававыя тэндэнцыі таго часу: дакладна рэгламентаваліся абавязацельствы старон залогавых праваадносін, заканадаўчымі актамі ўстанаўліваўся строгі парадак заключэння здзелак з нерухомасцю,  добра распрацаваны механізм адказнасці бакоў у выпадках недобрасумленнага выканання абавязацельств. Як і ўсе інстытуты грамадзянскага права, інстытут залогавага права грунтаваўся на звычаёвым праве, але пад уздзеяннем агульнаеўрапейскіх тэндынцый, зараджэння капіталістычных праваадносін развіцце залогавага права актывізіруецца.

2.3.2.Абавязацельнае  права

Маёмасныя і абавязацельныя праваадносіны на пачатковай стадыі свайго ўзнікнення неасоба адрозніваліся . Тым не менш усвядамлеваецца адрозненне права на дзеяння ад права на рэч. У большай колькасці людзей адсутнічае маёмаснае забеспячэння, наяўнасцю патрыярхальнага ўкладу, адсутнасцю гандлю ці слабае яго развіццё, і з’яўляецца прычынай таго, што абавязацельныя праваадносіны паўсталі значна пазней маёмасных. Абмежаваны круг выгод, неабходных для задавальнення малаважных запатрабаванняў першабытнага грамадства, набываўся з дапамогай апрацоўкі зямлі, а не шляхам абмену. Але паступова з развіццём гандлёвага абмену, з узмацненнем маёмасных провоў і падчас эвалюцый грамадзянскіх праваадносін, узнікаюць і развіваюцца абавязацелныя праваадносіны. У статутах ВКЛ дадзенага роду праваадносіны адлюстраваны ў якасці асобнага інстытута грамадзянскага права.

Характарызуючы апарат абавязцельнага права, варта адзначыць, што пад абавязацельствамі ( з дамовы і правапарушэння ) разумеюцца такія юрыдычныя адносіны, з якіх выцякае права адной асобы на вызначаныя дзеянні іншай асобы [8, c.371]. Гэтае азначэнне кароткае, але ўяўляецца досыць дакладным. Практычна такое жа азначэнне абавязацельстваў з невялікімі ўдакладненнямі дадзена ў ч. 1 арт. 288 Грамадзянскага Кодэкса Рэспублікі Беларусь ( ГК РБ ) [1, арт. 288].