Грамадзянскае права

3

Змест.

Уводзіны……………………………………………………………………..….3

1. Фарміраванне і развіццё заканадаўства ВКЛ у галіне

грамадзянскага права…………………………………………………………..5

2. Характарыстыка асноўных інстытутаў

грамадзянскага права……………………………………………..……10

2.1. Суб'екты і аб'екты грамадзянскага права.

Праваздольнасць суб'ектаў грамадзянскага права……………..…...10

2.2.Рэчавае права і сервітуты………………………………………….15

2.2.1.Рэчавае права: паняцце, ўмацаванне рэчавых

правоў на нерухомасць……………………………………….....15

2.2.2. Сервітуты……………………………………………….....21

2.3.Залогавае і абавязацельнае права………………………………….24

2.3.1.Залогавае права………………………………………….....24

2.3.2.Абавязацельнае  права………………………………….....29

2.4. Спадчынные права………………………………………………...34

2.5.Аценка развіцця асноўных інстытутаў грамадзянскага

права феадальнай Беларусі………………………………………...….38

Заключэнне…………………………………………………………..…..….…40

Спіс выкарыстаных крыніц………..……………………………….………...42

Уводзіны

Адным з гістарычных этапаў станаўлення нашай дзяржавы, як у культурным, так і ў прававым жыцці быў перыяд існавання ВКЛ. Адным з самых цікавых этапаў у гісторыі Беларусі з'яўляецца перыяд Вялікага княства Літоўскага. Гэта дзяржава на працягу некалькіх вякоў была адной з самых магутных на еўрапейскім кантыненце. І было б памылкай не разгледзець і не вывучыць гэтую слаўную старонку беларускай гісторыі. У сваёй рабоце аўтар закране асноўныя гістарычныя аспекты развіцця грамадзянскіх праваадносін у Беларусі ў эпоху феадалізму. Сама гэтая эпоха - вялізны гістарычны пласт, які спарадзіў мноства цікавых працэсаў, з'яў, што прывялі да змены і далейшаму ўдасканаленню не толькі ўкладу жыцця грамадства, эканамічных, палітычных адносін, але і да рэформы ў сферы права, якая рэгулюе гэтыя грамадскія адносіны. Таму дадзеную вобласць неабходна вывучыць і асэнсаваць, каб зразумець тыя змены і навацыі, якія дыктуюць умовы сённяшняга жыцця. У апошнія гады павялічылася цікавасць айчынных навукоўцаў да гісторыі свайго народа, у тым ліку гісторыі права. У гэтай сувязі пачалося і актыўнае вывучэнне прававых крыніц беларускага права, у прыватнасці крыніц ранніх этапаў яго ўзнікнення. Аўтар дадзенай працы таксама вырашыўшы далучыцца да пошуку, не ставіць мэтай ахапіць сферу грамадзянскіх праваадносін феадальнага права цалкам, а толькі вылучыў у якасці аб'екта даследавання сферу рэгулявання грамадзянскіх праваадносін у Вялікім княстве Літоўскам у перыяд з XV па XVI ст.

Найбольш вядомымі і даступнымі для даследчыка з’яўляюцца Статуты Вялікага княства Літоўскага 1529, 1566, 1588 гадоў, якія сталі вяршыняй сістэматызатарскай кадыфікацыйнай дзейнасці. Распрацоўкі іх вялі выдатныя вучоныя – юрысты таго часу, якія добра ведалі мясцовае звычаёвае беларускае права, гісторыю рымскага і права іншых дзяржаў, а таксама мелі багаты практычны вопыт. Сярод іх можна назваць Францыска Скарыну (Статут 1529 г); Аўгусціна Ратундуса, Пётра Ронзія, дзяка вялікакняскай канцылярыі Марціна Валадковіча, падканцлера Астафея Ваповіча (Статут 1566 г); канцлера ВКЛ Л. І. Сапегу (Статут 1588 г.) і інш. Статуты ВКЛ 1529, 1566 і 1588 гг. уяўлялі сабою на той момант самыя новыя і дбайна распрацаваныя зборнікі прававых норм у Еўропе. Менавіта ў гэтых прававых дакументах знайшлі адлюстраванне ідэі гуманізму, дасягненні грамадзянска-палітычнай, філасофскай, прававой думкі. У гэты перыяд увага беларускіх мысліцеляў і асветнікаў засяроджвалася на праблеме нарматыўна-прававога рэгулявання  грамадзянскага жыцця, запатрабаваннях заканадаўчай практыкі і яе тэарэтычным абгрунтаванні. Менавіта ў помніках права адлюстраваны ход гістарычнага развіцця беларускага права ад простых форм прававых актаў да больш складаных, сістэматызаваным, і характэрныя для гэтага развіцця тэндэнцыі. Таму мы маем магчымасць ацаніць узровень развіцця нацыянальнага права ў гістарычным і сучасным кантэксце і параўнаць яго з правам іншых краін і народаў. Што ж тычыцца інстытутаў грамадзянскага  права, то ў XVI стагоддзі ў гэтай вобласці адбыліся карэнныя змены ў сувязі з развіццём тавараабмену і сацыяльна эканамічных адносін.

Вывучэнню грамадзянскага права феадальнай Беларусі надаюць значную ўвагу такія знакамітыя вучоныя, як Т. І. Доўнар, І. А.Юхо і інш. Так Т. І. Доўнар у сваёй кнізе "Развiцце асноуных iнстытутаў грамадзянскага i крымiнальнага права Беларусi у XV-XVI стст.", даследуе працэс станаўлення і развіцця агульназемскага грамадзянскага і крымінальнага права феадальнай Беларусі ў ХV-ХVІ стагоддзях. Надаецца значная ўвага эвалюцыі асноўных інстытутаў грамадзянскага права: рэчаваму праву, сервітутам, абавязацельнаму, залогаваму і спадчыннаму праву.  А І. А. Юхо ў сваёй кнізе асвяшчае гістарычнае ўзнікненне і развіццё дзяржавы і права на Беларусі са старажытных часоў  і надае вялікую увагу аналізу грамадзянскага і дзяржаўнага ладу Беларусі часоў ВКЛ.

Мэтай гэтай работы:

      высвятліць асноўныя аспекты развіцця грамадзянскага права ВКЛ у XV-XVI стст.

Для дасягнення гэтай мэты аўтар усталёўвае наступныя задачы:

      разглядзець развіццё закананадаўства ВКЛ ў галіне грамадзянскага права;

      прасачыць, якія змены адбыліся ў межах інстытута грамадзянскага права ВКЛ на працягу XV-XVI стст.;

      прааналізаваць і зрабіць агульную ацэнку развіцця асноўных інстытутаў грамадзянскага права Беларусі ў XV-XVI стст.

У сваёй рабоце, для ажыцяўлення пастаўленых мэт і задач аўтар выкарыстоўвае наступныя метады:

      гістарычны;

      параўнальнага аналізу;

      сістэмны метад.

1. Фарміраванне і развіццё заканадаўства ВКЛ у галіне грамадзянскага права

1.1.Фарміраванне і развіццё заканадаўства ВКЛ у галіне грамадзянскага права

Развіццё права феадальнай Беларусі праходзіла пад уплывам сацыяльна-эканамічных, палітычных, культурных працэсаў і з'яў. Менавіта пад уздзеяннем гэтых унутраных фактараў адбываецца паступовае прыстасаванне феадальнага права да зменлівых умоў жыцця, развіцця першым чынам эканамічных адносін. Першапачатковае звычайнае права паступова змяняецца правам агульнадзяржаўным (агульназемскім), адзіным на ўсёй тэрыторыі дзяржавы. Гэта адбывалася падчас і на аснове згуртавання беларускіх земляў у межах Вялікага княства Літоўскага і спрыяла збаўленню ад партыкулярызма ў праве і паступоваму стварэнню адзінай, сістэмы права. І у гэтай сувязі можна адзначыць вырашальную ролю ва ўзнікненні і далейшым развіцці інстытутаў грамадзянскага права: па–першае,  працэсу абагульнення і перапрацоўкі звычаёвага права асобных беларускіх земляў, па-другое, абагульненні ўласнага прававога досведу, уліку вынікаў судова-адміністрацыйнай практыкі дзяржавы і прававога досведу іншых краін.

Калі асобныя землі-княствы аб’ядноўваюцца ў агульную дзяржаву - Вялікае княства Літоўскае - некаторыя нормы звычаёвага права замацоўваюцца пісьмова, ўзнікаюць новыя, так пачынае фарміравацца агульназемскае права дзяржавы. Але гэтыя першыя нормы ўсё ж яшчэ не былі аднолькавыя для ўсіх зямель у рэгуляванні маёмасных праваадносін, аб чым нам сведчаць першыя помнікі права ВКЛ. Гэта было выклікана старадаўнімі звычаямі і правіламі былых асобных княстваў, з якімі Вялікія князі вымушаны былі лічыцца. Гэтыя прывілеі былых зямель-княтваў падцвярджавалі разнастайнымі граматамі. Такія граматы выдаваліся, напрыклад, Полацкай зямлі ў 1511, 1547, 1580, 1593, 1634гг., Віцебскай у 1503, 1509, 1561гг. і інш. Хоць маёмасныя праваадносіны ў асноўным рэгламентаваліся нормамі звычаёвага права, ўсё ж гэтыя граматы тлумачылі некаторыя грамадзянска-прававыя нормы.

Увогуле заканадаўства ВКЛ у сваім развіцці падзяляецца на два перыяды: прывілейны і статутовы. Прывiлеi  ў ВКЛ падзялялiся на ільготныя, даравальныя i ахоўныя. Былi земскiя (пашыралiся на ўсiх феадалаў), гарадам, абласныя, валасныя (толькi для пэўнай тэрыторыi), прывiлеi для асобных груп насельнiцтва. Найбольш значнымі прывілеямі ў адносінах да грамадзянскага права былі: прывiлей 02.05.1447 г. Вялiкага князя Казiмiра IV , які афарміў саслоўня правы шляхты ў Вялiкiм княстве Лiтоўскiм у XV ст., што суправаджалася ўзмацненнем улады феадалаў над сялянамi. Ён забаранiў пераход сялян ад аднаго феадала да другога. Прывiлей вялiкага князя лiтоўскага Аляксандра 1492 г., якi вызначыў асновы адмiнiстрацыйнага, грамадзянскага, крымiнальнага права, што пасля ўвайшлi ў Статуты. Апошнiмi напярэдаднi прыняцця Статута 1529 г. сталi прывiлеi Жыгiмонта I Старога 1506 i 1522 гг., у якiх пацвярджалiся ўсе падараваныя раней правы саслоўю феадалаў у княстве. Яны нібы завяршалi першы этап развiцця дзяржаўнага права ў форме прывiлеяў.

З другой паловы XVIст. пачынаюць развівацца новыя прававыя нормы і інстытуты, якія характэрны для  капіталістычнага ладу. Так заканадаўства ВКЛ пераходзіць да новага этапу ў сваім станаўленні. Статут 1529г.  быў, па сутнасцi, зводам законаў на аснове кадыфiкацыi i сiстэматызацыi нормаў мясцовага звычаёвага права, пастаноў дзяржаўных i судовых устаноў, прывiлеяў. Пасля прыняцця Статуту 1529 г., аснову якога складалі нормы звычаёвага права, назіраецца тэндэнцыя да прывядзення, калі можна так сказаць, усяго права да ўсеагульнасці і прыярытэту пісанага закона. Рост i ўмацаванне феадальнай уласнасцi, пашырэнне правоў шляхты i антыфеадальныя выступленнi сялянства патрабавалi ў сярэдзiне XVI ст. змен у заканадаўстве, так прыйшоў час для стварэння новага Статута. У Статуце 1566 г. ужо відавочна прасочваюцца новыя прынцыпы сістэматызацыі права, якія служылі ўзорам кадыфікацыі заканадаўства для іншых дзяржаў. І, нарэшце, новае разуменне права, навуковы падыход да фармавання агульнадзяржаўнага права паслужылі асновай для стварэння Статуту 1588 г. У гэты перыяд актыўна вывучаецца права заходне-еўрапейскіх дзяржаў і рымскага класічнага права, гэта дапамагло ліквідаваць шматлікія прабелы ў праве. Такім чынам, атрымоўвалася, што шматлікія нормы іншаземнага права ўвайшлі ў склад беларускага феадальнага права, і грамадзянскага права ў тым ліку, і паслужылі свайго роду крыніцамі некаторых прававых норм нашай дзяржавы.

Пераход да новага этапу ў развіцці заканадаўства ВКЛ быў выкліканы развіццём таварна-грашовага абароту, гандлёвага капіталу, павелічэннем ролі гарадоў і гарадскога насельніцтва ў сацыяльна-эканамічным жыцці дзяржавы, складваннем адзінага дзяржаўнага рынку і інш [7, 44]. Гэта тычылася ў асноўным такіх інстытутаў, як залогавае і абавязацельнае права.

Калі заканадаўчыя нормы прывілейнага перыяду рэгулявалі невялікую колькасць грамадзянскіх правадносін, то ў Статутах грамадзянскаму праву прысвячаюцца цэлыя раздзелы. Так у Статуце 1529г. мы знаходзім раздзелы, прысвечаныя сямейнаму і спадчынаму праву (Р IV), апякунскаму (P V), залогаваму (P IX). У Статутах 1566 і 1588гг. раздзелы, прысведчаныя спадчынаму праву ("О тестаментах"), абавязацельнаму ("О записях и продажах") і інш. Некаторыя праваадносіны знайшлі адлюстраванне ў форме замацавання норм-прынцыпаў, што дазваляла вылучыць асноватворныя нормы і інстытуты грамадзянскага права ў пэўных раздзелах Статутаў, закладвала асновы далейшага развіцця галіновай структуры права [7, 44].

Такім чынам грамадзянскае права прайшло некалькі этапаў у сваім станаўленні, спачатку яно рэгламентавалася нормамі звычаёвага права, потым граматамі-прывілеямі разнастайных зямель-княстваў, і на апошнім этапе развіцця заканадаўства ВКЛ статутовымі нормамі, прычым чым больш развіваліся таварна-грашовыя адносіны, тым больш увагі заканадаўца надаваў нормам, якія рэгламентавалі грамадзянска-прававя адносіны.

Грамадзянскае права феадальнай Беларусі падзялялася на публічнае і прыватнае. Калі парушаліся нормы прыватнага права, ўзнікалі абавязацельныя праваадносіны, якія рэгламентаваліся нормамі абавязацельнага права. І ўжо калі мы суаднясем  і высвятлім межы дзеяння публічнага, прыватнага і абавязацельнага права, мы зможам падзяліць усё феадальная права па галіновай прымеце.

Для праваадносін характэрна тое, што яны не знаходзяцца ўвесь час у стане спакою, а ўстаноўліваюцца, змяняюцца, спыняюцца. Заканадаўца феадальнага перыяду не ставіць мэтай ахапіць усе бакі і віды грамадзянскіх праваадносін, а засяроджвае ўсю ўвагу на больш важных і галоўных, з яго пункту гледжання, відах праваадносін і іх элементах.

Феадальны закон звяртае асаблівую ўвагу на аб'ект права, ў першую чаргу на рэчы. Аб'ектамі рэчавага права феадальнай Беларусі былі маёнткі з залежнымі людзьмі, ворыўныя землі, лясы, лугі, азёры, рэкі, чэлядзь нявольная, рознага роду пабудовы, жывёла, прадукты сельскагаспадарчай  і рамесленай вытворчасці, лясных промыслаў і інш. Аднак трэба адзначыць, што разуменне паняцця аб'ект права адрознівалася ад сучаснага. Аб'ектам грамадзянскага права лічылася ўсё тое, што магло служыць сродкам ажыццяўлення інтарэсаў, і ў першую чаргу гэта рэчы, г. зн. прадметы матэрыяльнага свету, а таксама дзеянні іншых асоб адносна перадачы рэчаў, асабістых паслуг, ўласнай рабочай сілы.  Рэчы і чужыя дзеянні, якія складваюць эканамічныя даброты і запас такіх даброт, што знаходзяцца ў валоданні пэўнай асобы, называюцца маёмасцю - з эканамічнага пункту гледжання. З юрыдычнага ж - пад маёмасцю разумеюць сукупнасць маёмасных, г. зн. Якія належаць грашовай ацэнцы, юрыдычных адносін. Такім чынам, змест маёмасці з юрыдычнага пункту гледжання выяўляецца ў сукупнасці рэчаў, якія належаць асобе па праву ўласнасці і ў сілу іншых рэчавых правоў і ў сукупнасці правоў на чужыя дзеянні. Аднак, нават у пачатку ХХст. заканадаўца не прытрымліваўся сторогай тэрміналогіі і выкарыстоўваў слова "маёмасць" замест "рэч", а замест маёмасці гаварыў аб уласнасці.

Больш таго, для феадальнага права была характэрна недастатковая распрацаванасць прававых паняццяў. У  Статутах маёмасць носіць назву "маетнасть" або "дабро", і гэтымі фармуліроўкамі ахопліваецца як нерухомая маёмасць (зямля, маёнткі), так і рухомая (хатнія рэчы, каштоўнасці і інш.). Аб апошніх заканадаўца часам гаворыць у агульным плане - "иншие всякие добра о пожитку оного именья" [4, Р. VII, арт .22].

Тэрмін "именье" дастасоўваецца ў статутных нормах не толькі да маёнткаў, але ў першую чаргу да ўсёй нерухомай маёмасці. Адносна ж астатняй маёмасці ўжываецца слова "рэч", хоць у некаторых выпадках гэта слова выкарыстоўваецца ў значэнні прадмета. Трэба мець на ўвазе, што толькі з зараджэннем буржуазных праваадносін паняцце "рэч" паступова ўступае месца паняццю "маёмасць", пад якім разумеецца ўсё тое, чым асоба валодае. Аднак ужо ў статутны перыяд заканадаўца ў пэўнай ступені адрознівае шырокі юрыдычны сэнс слова "рэч"  (як прадмет, у якім закладзены матэрыяльныя і іншыя "добра" і якія ахоўваюцца законам), а таксама вузкі сэнс - фізічныя прадметы знешняга свету, з-за якіх могуць узнікаць спрэчкі. У гэтых адносінах рэч з'яўляецца паняццем, якое змяняецца, і толькі з развіццём тавараабароту юрыдычнае паняцце рэч перамяшчаецца на тавар, які знаходзіцца ў пастаянным абароце.