Ерте замандағы Қазақстан

Жаңа экономикалық саясаттың мәні – салғыртты салықпен ауыстыру болды.

Салықтың мөлшері  салғыртқа қарағанда (2,5 есе) аз болды. Шаруалардан алынатын ауыл шаруашылығы  өнімдерінің мөлшерін салықпен шектеу ауыл – селолардың қалалармен байланысты нығайтуға жол ашты. Шаруалар басы артық өнімдерін қалаларға апарып сатып, тұрмыс жағдайын түзеуге мүмкіндік  алды.

Орынборда 1921 жылы маусымда өткен облыстық бірінші құрылтай партия конференциясы жаңа экономикалық саясатқа көшуді мақұлдады.

Жаңа экономикалық саясатпен бірге тоталитарлық, авторитарлық басшылыққа көшу басталды.

1921 – 1922 жылдардағы ашаршылық.

Қазақстанда жаңа экономикалық саясатқа көшу барысында көп қиыншылықтар кездесті. 1921 жылы жазда Еділ өзені  бойының, Қазақстанның халықтары күшті  қуаңшылық болуына байланысты аштыққа  ұшырады. Орал, Орынбор, Ақтөбе, Бөкей  және Қостанай губернияларында егістің  көбі күйіп кетті. Малға азық болмай, 80 %-і қырылды. Елде аштық басталды. Ашығушылар республика халқының 1/3 бөлігін  қамтыды. 1921 жылғы қарашада 1 млн. 508 мың адам ашыққан болса, 1922 жылы наурызда олардың саны 2 млн. 303200 адамға жетті. Маусым айына қарай Семей және Ақмола губернияларының шаруаларынан азық – түлік салығы бойынша 4 млн. пұттан астам астық және 24,5 мың  пұт май жинап алынды. Бұл жинап  алынған өнімдер ең алдымен елдің  пролетарлық орталықтары – Москваға, Петроградқа, Самараға, Казаньға, Саратовқа  жіберілді. Соның нәтижесінде «аман–сау» аудандардың халқы ашыға бастады.

Кеңес үкіметі Қазақстанның ашыққан халқына көмектесу шараларын  бірсыпыра кешігіп қолданды. Бүкілроссиялық Орталық Атқару Комитетінің декретімен республиканың егін шықпаған аудандардың  халқы азық – түлік салығынан  босатылды. 1922 жылғы егіс көлемінің 80 % жуығына Кеңес үкіметі берген дән себілді. 1921 жылы 14 маусымда «Нақты ет салығы туралы» декрет шығып, қазақтар ет салығынан босатылды.

1922 жылы 4 тамызда  Еңбек және Қорғаныс Кеңесінің  қаулысына сәйкес Қазақ АКСР  – іне ауылшаруашылық машиналар  мен құралдарын сатып алу үшін 25 млн. сом бөлінді. Нақ сол  жылы Кеңес үкіметі Қазақстанға  егін шықпауынан зардап шеккен  шаруалардың мал сатып алуы  үшін 21131 мың сом бөлді. 575 балалар  үйлері, 9 балалар баспанасы ұйымдастырылып, 18,5 мың баланы РКФСР – ге  әкетті.

Ашыққандарға Кеңестік Түркістан туысқандық көмек көрсетті. 2 млн. пұт астық жіберді, Республикадан 20 мың ашыққан адам қабылданды.

Осындай ауыр жағдайға қарамастан, 1921 жылы 7 қазанда В. И. Лениннің үндеуіне («Сіздерде Арал теңізінде  балықтың аулануы жаман емес... Өздеріңіз  аулаған балықтың бір бөлігін  аштықтан ісінген қарттар мен  қарияларға бөліңіздер». Ленин В. И. Шығ. толық жинаған 53- 247 бет) байланысты Арал балықшылары Еділ бойындағы  ашыққан халыққа 14 вагон балық  жіберді.

1921 – 1922 жылдардағы аштықтың салдары:  
1) Демографиялық жағдай нашарлап кетті. Орынбор, Қостанай, Ақтөбе, Орал, Торғай губернияларында халық саны 1/3 – ке дейін азайды.  
2) 700 мыңнан астам адам республикадан тыс жерлерге көшіп кетті.

Жер –  су реформасы.

Жер мәселесіндегі  патша үкіметінің отаршылдық саясатының ауыр зардаптарын жою шаралары іске асырылды.

1921 жылы сәуірде  бұрынғы Сібір және Орал казак  әскерлеріне берілген жерді қазақтарға  қайтару туралы декрет нәтижесінде  Ертіс өңірінен 177 мың десятина  жер қайтарылды. Оралдың сол жағалауынан  208 мың десятина жер қазақтарға  берілді.

1921 жылы Жетісуда  жер – су реформасы жүргізілді. Нәтижесінде қазақ, қырғыз, ұйғыр  еңбекшілеріне 460 мың десятина  жер қайтарылды. Сонымен бірге  Жетісу мен Оңтүстік Қазақстанның  қазақ және орыс халқына жер  беру үшін көлемі 1 млн. десятинадан  астам жер қоры құрылды.

1921-1922 жылдары аграрлық  қайта құрулар нәтижесінде 300 мың адам Қытайдан Қазақстанға  оралды.

Реформаны жүзеге асыруда  қателіктер мен асыра сілтеулерге  жол берілді. Кей жағдайда қоныс  аударушы кедейлер жерден айырылды. Қоныс  аударушылар негізінен отаршыл  – кулактар қатарына жатқызылып, қазақтар мен қоныстанушылар арасында ұлт  араздығы туып отырды.

Сөйтіп, 1921 – 1922 жылдардағы жер – су реформалары нәтижесінде  патша үкіметі алған жер түгел  қазақ еңбекшілеріне қайтарып берілді.

Ауылда әлеуметтік өзгерістер мен жер реформаларын жүзеге асыру үшін бұқаралық ұйым 1921 жылы «Қосы одағы»құрылды (1930 жылдан «Кедей одағы» атанды).

Оның міндеттері :  
1) Еңбек артельдерін құру.  
2) Кедейлерге жер беру.  
3) Еңбекшілердің саяси сана – сезімі мен мәдени деңгейін көтеру.

1921 – 1922 жылдардағы жер реформасының  маңызы:

1) Еңбекшілерді социалстік  құрылысқа тартуда үлкен роль  атқарды.

2) Отаршылдық аграрлық  саясатқа соққы берді.

3) Қазақ ауылындағы  патриархаттық – феодалдық негізді  әлсіретті.

4) Ұлттық келісімнің  орнығуына жағдай жасады.

Жаңа экономикалық саясат жылдарындағы өзгерістер.

РК(б)П – ның X съезінен кейін енгізілген азық –  түлік салығы біртіндеп жетілдіріле  түсті, шаруалар өмірінде оңды жағдай қалыптасты. Шаруалар басы артық өнімдерін  қалаларға апарып сатып, тұрмыс жағдайын түзеуге мүмкіндік алды. 6 және одан кем ірі қарасы бар қожалықтар салықтан босатылды. Көлік салығы мен  ақшалай түтін (шаңырақ) салығының  орнына біріңғай заттай салық белгіленді. Салық мөлшері азайтылып, 1924 – 1925 жылдары өнімнің 1/8 бөлігі алынса, 1927 – 1928 жылдары өнімнің 1/13 бөлігі алынды, ал 1924 жылғы қаңтардың 1 – нен  бастап тек қана салықтың ақшалай  формасы енгізілді. Үдемелі салықтың ауыртпалығы кулактар мен байларға түсті. Салықтан жиналған қаражаттар қорғаныс ісіне, Халық ағарту ісіне, ауылшаруашылығына, ірі өнеркәсіпті дамытуға жұмсалды.

Осы жылдары құрылған ауылшаруашылық несиесі қоғамы (кредит кооперациясы) көшпелі халыққа жеңілдікті шарттармен 3 -5 жылға несие берді. Мемлекет шаруаларға ауылшаруашылық машиналары мен жабдықтар сатып алуға  несие берді. 1924 – 1925 жылдары республикаға әкелінген 415 тракторды кооперативтер  мен коммуналар сатып алды.

Несие (кредит) кооперациясы қарызға тұқым беру, салық және басқа да экономикалық реттеу құралдары  мемлекеттің еңбекші шаруалармен  байланысын нығайтуға, өндіргіш күштерді қалпына келтіруге, ауыл мен қыстақ еңбекшілерінің еңбек белсенділігін  арттыруға көмектесті.

Соның нәтижесінде:  
1) Егіс көлемі 1924 жылы – 2,1 млн. – ға, 1928 жылы – 4 млн. – ға өсті.  
2) Мал шаруашылығы одан да жоғары қарқынмен дамыды. 1924 – 1928 жылдары мал саны 24,8 млн. – нан 41 млн. – ға жетті.  
3) Шаруа қожалықтары 1924 жылы - 737 мың – нан 1928 жылы – 1 млн. 333 мыңға жетті.  
4) Астық өндіру 1924 – 1925 жылдары 64,618650 пұттан 1928 – 1929 жылдары – 240 млн. пұтқа артты. Осы уақытқа Қазақстанда 103 коммуна мен 650 ауылшаруашылық артелі болды. Оңтүстік Қазақстанда мақата өсіретін «Мақтарал» алып совхозы ұйымдастырылды.

Шаруалардың жіктелу процессі күшейді:  
1) Батырақ – кедей қожалықтары 2 есеге азайды.  
2) 1928 жылы шаруалардың ¾ бөлігі орташаларға айналды.  
3) Кулак – бай қожалықтар 6,6 % - ден 14,8 % - ға көбейді.

Жаңа экономикалық саястат жылдары өнеркәсіпте  де өзгерістер болып жатты. Халық шаруашылығының Қазақ Орталық Кеңес 8 тресті – «Қожмехтрест», «Илецксоль», «Павлодарсоль», «Ақжал – золото», «Каззап – золото», «Казахсаксаултрест», «Казспирт» трестері мен екі кәсіпорынды – Сантонин заводын, Қарғалы шұға фабрикасын біріктірді. Сонымен бірге Одақтық маңызы бар «Эмбанефть», «Алтай–казполиметалл», «Атбасцветмет» трестері құрылды. Жалпыодақтық трестер республика бюджетіне табыстарының бір бөлігін аударып отырды: «Эмбанефть» мұнайынан алынған табыстың 5 % - ін Қазақ АКСР – інің өлкелік бюджетіне аударды. Осылайша одақтық трестердің монополиялық өктемдігі қалыптасты. Экономикалық саясат өктемдікпен жүргізілді. Трестерді қаптату аймақтарда өндіргіш күштерді ұтымды орналастыруға теріс әсер етті. Қазақстан экономикасының ұзақ жылдарға созылған шикізаттық сипаты анықталды.

Россияның орталық  аудандарынан республикаға бірқатар өнеркәсіп  орындары көшірілді: Орынбор тоқыма фабрикасы, Қостанай шұға фабрикасы  т. б.

Өлкедегі кен  өнеркәсібіне көңіл бөлінді. Түсті  металлургияның басты ауданы – Кенді  Алтай болды.

Риддер қорғасын заводы мерзімінен бұрын пайдалануға  беріліп, ол 1923 жылға қарай жалпы  Одақта өндіретін қорғасынның 40 % - ін бере бастады.

Орал – Ембі мұнай  кәсіпшіліктері қалпына келтіріле  бастады. Әуелі Доссор, содан соң  Мақат кәсіпшіліктері қалпына келтіріле  бастады. Атырауды осы мұнай кәсіпшіліктерімен  жалғастыратын тар табанды жол  салынды.

Одан бұрын (1920 ж.) Шымкент сантонин заводы пайдалануға  берілген болатын. Қарсақбай комбинаты  жоғары қарқынмен қалпына келтірілді. Мұнда 1927 жылы мыс өндіріле бастады.

Қазақстанда өнеркәсіпті  қалпына келтіру процесі орталықпен салыстырғанда неғұрлым баяу қарқынмен  жүргізіліп, 1927 – 1928 жылдары ғана аяқталды.

Жаңа экономикалық саясат кезеңінде товар айырбасы мен товар айналымының маңызы артты. РКФСР Халық Комиссариаты Кеңесінің 1921 жылғы мамырдың 24 –  індегі «Айырбас туралы» декретінде кооперативтік ұйымдар арқылы да, рыноктар мен базарларда да айырбас  жасауға жол берілетіні атап өтілді. Сонымен бірге жеке саудаға рұқсат етілді. Жәрмеңке саудасы күшейтілді. 1927 жылы 75 жергілікті, 13 губерниялық, 7 өлкелік жәрмеңке жұмыс істеп, сауда  айналымы – 30 млн. сомға жетті.

Басты жәрмеңкелер:  
1) Семей губерниясында – Қоянды, Баянауыл.  
2) Ақмола губерниясында – Атбасар.  
3) Ақтөбе уезінде – Ойыл, Темір.  
4) Бөкей ордасында – Орда.

Өлкеде тұтыну кооперациясы кеңінен дамыды.

Жаңа экономикалық саясаттың нәтижелері:

1. Күйзелген ауыл  шаруашылығын тез арада қалпына  келтіруге мүмкіндік берді.  
2. Өнеркәсіп қалпына келтірілді.  
3. Өркениетті кооператорлар құрылысы (қозғалысы) ел шаруашылығының барлық саласын көтерді.  
4. Шаруа шаруашылығын еркін дамытуға кепілдік берді.

Сонымен, жаңа экономикалық саясат шаруашылықты өркендетуге мүмкіндік  берген «керемет ғажайып» саясат болды (1921 1929 жж.).

Қазақ жерлерінің Қазақ АКСР құрамына біріктірілуі.

Заман талабы қазақ  халқының Ұлттық Кеңес Мемлекеттігін  құруын қажет етті.

Жүзеге  асыруға тиісті шаралар :  
1. Халықтың бұрынғы территориялық тұтастығын қалпына келтіру.  
2. Қазақ жерлерін бір республика құрамына біріктіру.

Қырғыз әскери –  революциялық комитеті жанынан арнаулы  комиссия құрылып, болашақ республиканың  шекарасын белгілеумен айналысты. Бұл өзгерістер кезінде әр түрлі  көзқарастар туындады. Кейбіреулер  Қазақстанға Ақмола, Семей, Орал облыстарының қосылуына қарсы шықты, басқалары, керісінше, қазақ жерлерін ғана емес, сонымен қатар республика құрамына Омбы облысын, Орта Азияның көп бөлігін, Барнаул уезін, Алтай өлкесін  және т. б. қосуды да талап етті.

Орынборды Қазақстан  құрамына енгізу маңызды мәселе болды. 1919 жылғы қыркүйектің 19–ында губерниялық  комитет Орынбордың Қазақстанға  қосылуы туралы шешім қабылдады, ал 1920 жылғы шілденің 7 – ісінде Орынбор  қаласы Республика құрамына енгізіліп, тұңғыш астанасы (1920 1924 жж.) болды. 1924 – 1929 жж. астана – Ақмешіт (Қызылорда). 1929 жылдан астана – Алматы.

Батыс Сібірге еніп келген Ақмола және Семей облыстарын Қазақстан құрамына енгізу оңай болған жоқ, оған Сібір ревкомның кейбір мүшелері қарсы шықты. 1920 жылдың екінші жартысында олар Қазақстанмен шекараны белгілеу мәселелерін бес рет  қарады. Ақыры 1921 жылы Ақмола және Семей  облыстары Сібір ревкомы қарамағынан  КАКСР – не берілді. 1921 жылы Жайық, Ертіс өзендері бойындағы бұрын  казактар иеленіп келген 10 шақырымдық өңір халқына қайтарылды.

КАКСР құрамына енгізілген аймақтар:

Семей облысы – Павлодар, Семей, Өскемен, Зайсан, Қарқаралы уездері.

Ақмола  облысы – Атбасар, Ақмола, Көкшетау, Петропавл, уездері және Омбы уезінің бір бөлігі.

Торғай  облысы – Қостанай, Ақтөбе, Ырғыз, Торғай уездері.

Орал облысы – Орал, Ілбішін, Темір, Атырау уездері, Маңғыстау уезі.

Закаспий  облысы – Красноводск уезінен 4,5 Адай облыстары. Астрахань облысының бір бөлігі.

Бөкей ордасы және Каспий теңізі жағасындағы болыстар.

Орта Азияны ұлттық – мемлекеттік жағынан межелеуді  және Оңтүстік аймақты республика құрамына қосуды әзірлеу жөнінде қазақ  зиялылары ұйымдастыру шараларын  жүргізді (1924 ж.).

Нәтижесінде;  
1) Кеңестік Шығыста ұлт республикалары құрылды.  
2) Қазақ жерінің біртұтас Қазақ республикасы болып қалыптасуы аяқталды.

Соның нәтижесінде  Сырдария облысының Қазалы, Ақмешіт (Қызылорда), Түркістан, Шымкент уездері, Әулиеата уезінің көп бөлігі, Ташкент, Мырзашол уезіндерінің бір бөлігі, Самарқанд облысы, Жизақ уезінің  бірнеше болысы, Жетісу облысының  Алматы, Жаркент, Лепсі, Қапал (Талдықорған) уездері, Пішпек уезінің бір бөлігі Қазақстанға қарады. Республика аумағы үштен біріндей кеңейіп, 2,7 млн. шаршы  шақырымға жетті, ал халқы 1 млн. 468 мың  адамға көбейіп, 5 млн. 230 мың адам болды. Қазақтар – 61,3 % - ін құрады (1926 жылғы  санақ деректері бойынша).

1925 жылы 15–19 сәуірде  Ақмешітте өткен Кеңестердің  бүкіл Қазақстандық V съезінде «қырғыз  – қазақ» атауы берілді, ал 1936 жылғы 9 ақпанда КАКСР Орталық  Атқару Комитеті қаулысымен «қазақтар»  атауы берілді.

Сөйтіп, қажырлы  күреспен келген өзін - өзі билеу  құқығы қазақ халқы үшін нақты  шындыққа айналды.

Республикадағы  қоғамдық саяси өмір.

Қазақ өлкесінде  жаңа экономикалық саясатты жүргізуші  Кеңестер (советтер) болды. Алайда Кеңес  құрылысында қиыншылықтар мен кемшіліктер  де кездесті.

1921 жылы 4 – 10 қазанда  Қырғыз (қазақ) АКСР Кеңестерінің II съезі болып өтті. Онда қаралған  мәселелер: 1) Республикадағы мемлекеттік  және шаруашылық құрылыстардың  қорытындылары шығарылды. 2) жергілікті  жерлерде Кеңестерді нығайту  жолдары белгіленді.

1925 жылы  бірінші желтоқсандағы өлкелік  V партия конференциясы болды. Партияның беделі өсіп, ауыл тұрғындарын партия қатарына алу ісі өріс алды. Партия мүшелерінің саны артып, 1927 жылғы 1 қаңтарда 16854 адамға жетті. 1932 жылға қарай партия ұйымы негізінен қалыптасып бітті. Бірақ партия жұмысының барлық буындарына әміршіл - әкімшіл әдіс енгізілді.

Осы жылдары Қазақстанда  жастар қозғалысы өрістеді. 1921 жылы шілдеде Орынбор қаласында жастар ұйымы –Қазақстан комсомолының бірінші съезі өтті. Қазақ комсомолының ұйымдастырушы, тұңғыш төрағасы Ғани Мұратбаев (1902 – 1924 жж.) болды. Ол өмірінің соңғы жылдарында коммунистік жастар интернационалы Шығыс бөлімінің меңгерушісі болып қызмет етті. Ғани Мұратбаев өмірі 23 жасқа аяқ басқанында үзілді. Сондай – ақ Мирасбек Төлепов, Федор Рузаев, Қайсар Тәштитов және т. б. жастар қозғалысының танымал жетекшілері болды.