Ерте замандағы Қазақстан

1918 жылы шілде  айында Жетісу майданы құрылды.

1918 жылы 29 мамырда  «Міндетті әскери міндеткерлік  негізінде еңбекшілерді мобилизациялау»  туралы декрет жарияланды. Осы  декреттен кейін әскери міндетті  өтеуге еңбекшілердің белгілі  жас мөлшеріндегілер шақырылатын  болды. Сөйтіп, 1918 жылдың жазында  ұлттық әскери бөлімдер ұйымдаса  бастады. Алдымен Жетісуда, одан  кейін Орынбор мен Орал қалаларында,  Батыс Қазақстанда құрылды. Қызыл  армияның құрамдас бөлігі ретінде  1918 жылдың күзінде Бөкей ордасында  құрылған қазақ атты әскер  полкінде Хамит Чурин, Ж. Сәрсеков, Х. Иманов, В. Жәнекешев т. б.  болды.

1918 жылдың аяғы  мен 1919 жылдың басында Ә. Жангелдин  мен А. Иманов Торғайда екі  атты әскер эскадронын кіші  командирлер даярлайтын оқу тобын,  пулиметшілер тобын, Ырғыз қаласында  тағы бір атты әскер эскадронын  құрды.

1920 жылы Түркістанда  байырғы халықты әскерге тұңғыш  рет күштеп жинау жарияланды.

1920 жылы наурызда  Торғай облысында 6 мыңнан астам  адам мобилизацияланды. 1920 жылдың  басында Жетісу облысында 5,5 мың  адамдық полктер құрылды.

1920 жылы мамырда  19 – 35 жастағы орыс емес ұлттардың  25 мың өкілі армияға шақырылды.

Ә. Жангелдиннің экспедициясы Ақтөбе майданына қару – жарақ  пен оқ – дәрі жеткізуде маңызды  роль атқарды.

1919 жылы 22 қаңтарда  Орынбор азат етілді, ал 1919 жылы 26 қаңтарда Орал қаласы жау шебінен  босатылды. Бұл Кеңестік Россияның  Қазақ өлкесі және Орта Азиямен  тікелей байланысын қалпына келтіруге  мүмкіндік берді.

1919 жылы көктемде  Антантаның Кеңес еліне қарсы  біріккен жорығы басталды.

1918 жылдың аяғында  Дутов, Анненков, Колчак топтарына  қарсы партизан соғысы өрістеді. Партизандық астыртын жұмысты  ұйымдастырушылар: Ә. Әйтиев, С. Арғыншиев,  Ә. Майкөтов, М. Жәнібеков, А.  К. Вайцеховский, А. В. Азаданов, К. М. Михалкович, В. В. Мей  т. б.

Солтүстік Жетісуда партизан соғысы кең өріс алды. Мұндағы қорғаныс орталығы Черкасское селосы болды. Черкасск қорғанысы 1918 жылдың маусымынан 1919 жылдың қазаң айына дейін созылды, яғни партизандар атаман Анненков тобына 13 ай бойы тойтарыс берді. 1919 жылғы тамызда Жетісу майданының қолбасшысы Л. П. Емелев әскерлері көмекке келуге әрекет жасап, сәтсіздікке ұшырады. Шайқас барысында Л. П. Емелев ерлікпен қаза тапты, ақыры 1919 жылы қазан айында анненковшылар Черкасскіні алып, 1800 адамды қырып тастады.

Черкасск  қорғасының тарихи маңызы:

- Колчакшылардың  Жетісуға шабуылы тоқтатылды;

- Сібір контрреволюциясының  Орта Азия контрреволюциясымен  бірігуіне жол берілмеді.

Партизан қозғалысының ең ірі орталығы Атбасар уезінің Мариновка қонысы болды командир Н. М. Ирченко. 1919 жылы көктемде партизандар колчакшыларға қарсы шабуылдады. Мариновкаға қосымша жазалау бөлімдері жіберіліп, партизандар шабуылы тоқтатылды.

Семей облысын ақ гвардияшылардан азат етуге құрамында 200 қазақ бар «Алтайдың қызыл тау қырандары» атты партизан полкі көмектесті.

Қазақ өлкесіндегі  Майдандардың жойылуы.

Қазақ жеріндегі  Колчак әскерін талқандау Шығыс  майданының Солтүстік және Оңтүстік топтарына жүктелді. 1919 жылы қолбасшы М. В. Фрунзе бастаған Қызыл әскер  топтары Қазақстанның солтүстік  аудандарында, ал Чапаев бастаған топтар оңтүстік – батыс аудандарда соғыс  жүргізіп, Колчак әскерлерінің Деникин  әскерлерімен қосылуына жол бермей, оларға күйрете соққы берді. Нәтижесінде  Оңтүстік топ әскерлері (қолбасшы М. В. Фрунзе) Уфаны азат етті, ал Чапаев дивизиясы 1919 жылғы 25 шілдеде Оралды жау қоршауынан босатты, 1919 жылы жазда  Қызыл Армия Челябіні азат етті.

Осыдан кейінгі  міндет – Орал мен Орынбор облыстарын азат ету Түркістан майданының 1 және 4 армияларына жүктелді.

Бірінші армия колчакшыларға  қарсы Ақтөбе бағытында шабуылдады. 1919 жылы қыркүйекте бірінші армия  Ақтөбе майданымен Мұғалжар станциясында (Орынбор – Ташкент темір жолы) түйісті. Нәтижесінде Түркістан  Орталық Россиямен қайта қосылып, Ақтөбе майданы жойылды.

Орал облысын  азат етуге төртінші армия мен 25-ші В.И. Чапаев дивизиясы жіберілді  Үлбішін түбіндегі шайқаста В. И. Чапаев және бригада басшысы Садық  Уәлиев қаза тапты (1919 ж. қыркүйек). Ал 1919 жылы қарашада Қызыл Армия Үлбішін  мен Жымпитыны азат етсе, осы жылдың соңында Орал облысы ақ гвардияшылардан  толық азат етілді. Сөйтіп, 1920 жылы қаңтарда Орал майданы жойылды.

1919 жылы күзде  Шығыс майданының бесінші армиясы  (қолбасшысы М. Н Тухачевский)  Солтүстік және Шығыс Қазақстанды  азат етіп, Петропавл, Ақмоланы  жаудан босатты.

1919 жылы қарашада  Семейде Колчак өкіметі құлатылып,  Кеңес үкіметі қайта орнады, ал 1920 жылы наурызда Семей облысы  түгел азат етіліп, Жетісу майданы жойылды.

1920 жылғы маусымда  Верныйда контрреволюциялық бүлік  ұйымдастырылып, Верный бекінісін  жаулап алды. Қызыл армияның күшімен  бүлік тоқтатылды.

1920 жылы наурызда  азамат соғысының қазақ жеріндегі  ең соңғы майданы – Солтүстік Жетісу майданы жойылды.

1920 жылы Қызыл  Армия Колчак әскерін талқандап,  Колчак Иркутск ревкомының үкімі  бойынша атылды.

Азамат соғысының  барысында Кеңес үкіметі ұлт  аймақтарындағы жаңа үкіметтің оқшаулануын  ескере отырып, Алашордамен келіссөз жүргізді. Ақ гвардияшылар мен интервенттер тарапынан болған қатыгездік пен  зорлық «Алаш» өкілдерін бастапқы бағыттарын өзгертуге итермеледі. А. Байтұрсынов  «Төңкеріс және қазақтар» мақаласында  «Алаш» зиялыларын Кеңес үкіметі  жағына шақырып, ұлттық келісім тактикасына  қол жеткізді.

1919 жылы 4 сәірде  Бүкілроссиялық Орталық атқару  Комитеті Алашорда мүшелеріне  кешірім (амнистия) жариялады.

Азамат  соғысының салдарлары:

1) Демографиялық  жағдай ауырлап, 8 млн. адам қаза  тапты

2) Мал саны күрт  азайды

3) Қазақ ауылдары  мен қыстақтар материалдық жоқшылыққа  ұшырады.

4) Қатігездік пен  зорлық – зомбылықтың күшейтілуі (ақвардияшылар тарапынан) үрей  және ертеңгі күнге сенімсіздік  туғызды.

Әскери  коммунизм саясаты:

Ел экономикасын соғыс жағдайына ыңғайлап қайта  құру және майданды азық – түлікпен қамтамасыз ету мақсатында тарихта  Әскери коммунизмі деген атпен әйгілі және уақытша сипаты болған экономикалық саясат орнады. Бұл саясаттың ең бірінші міндеті өнім өндірісі мен  бөлісін толық орталықтандыру, еліміздің  азық – түлік, шикізат және басқа  ресурстарын мемлекеттің қолына жинап, қорғаныс мүдделері үшін дұрыстап пайдалану болды.

«Әскери – коммунизм саясатының» негізгі  белгілері:  
1) Азық – түлік салғырты енгізілді.  
2) Жеке саудаға тыйым салынды.  
3) Азық – түлік теңгерме ұстанымы бойынша бөлінді.  
4) Ірі, орта және ұсақ өнеркәсіптер мемлекет меншігіне көшірілді.  
5) Жалпыға бірдей еңбек міндеттілігі енгізілді.  
6) Басқару ісі орталықтандырылды.  
7) Коммуналдық жол – қатынасы қызметі (услуга) тегін болды.

1919 жылы 11 қаңтарда  азық – түлік қиыншылықтары  бұрынғыдан да бетер шиеленісе  түсіп, мемлекеттің қолындағы  өнеркәсіп товарларының қоры  одан әрі азайған жағдайларда  Кеңес үкіметі әлеуметтік принцип  негізінде жүргізілген азық –  түлік салғыртын енгізу туралы  декрет шығарды. Оның мәні: ауыл  шаруашылығы өнімінің артылғанының  бәрін шаруалардың мемлекетке  міндетті түрде өткізуі.

Қостанай уезінен 6 млн. пұт астық жиналды. Қарғалы  шуға фабрикасы әскери шинельдер  тігу үшін шұға дайындады. 1920 жылдың басында  «Майдан апталығы» өткізіліп, мыңдаған пұт астық киім – кешек жиналды. 1920 жылы Атыраудан Орталық Россияға 600 мың пұт мұнай әкетілді.

Майдан қажетіне әр сенбі сайын жұмыс уақытынан  тыс тегін еңбек ету шешіміне сәйкес 1919 жылы сәуірде Россиядаалғашқы сенбіліктер өткізілді. Семейде 500 жұмысшы сенбіліктер ұйымдастырып, паровоздарды тегін жөндеуден өткізді.

Қазақ өлкесіндегі  еңбекшілер күйзеліске, ашаршылыққа  қарамастан жанқиярлықпен еңбек  етті.

1919 жылы желтоқсанда  Александров – Ғай – Ембі  темір жол желісі салынды. Оның маңызы Орал – Ембі мұнайлы ауданын Орталық Россиямен жалғастырды. Бұдан басқа Жетісу темір жолы, Петропавл – Көкшетау темір жол желісі салынды. Маңызы: елдің ашыққан облыстарының халқын астықпен қамтамасыз етті.

Сөйтіп, осының бәрі Қызыл Армияны ұйымдастыруға, жау  басып алған облыстар мен аудандарда партизан қозғалысын өрістетуге көмектесті.

Қазақ АКСР – інің құрылуы.

1919 жылы 10 шілдеде  РСФСР Халық Комиссарлар кеңесі «Қырғыз (қазақ) өлкесін басқару жөніндегі революциялық комитет құру туралы» декрет қабылдады. Ол өлкедегі ең жоғарғы әскери – азаматтық басқарма болып саналды. Казревком құрамына Семей, Ақмола, Орал, Торғай облыстары, Астрахань губерниясының шығыс бөлігі кірді. Казревком төрағасы С. Пестковский болды. Мүшелері: А. Байтұрсынов, Ә. Жангельдин, Ә. Әйтиев, Б. Қаратаев, С. Сейфуллин, С. Мендешов, М. Сералин, В. А. Радус – Зенькович, А. Авдеев т. б.

Казревком міндеттері:  
1. Контрреволюция мен интервенцияға қарсы күресу.  
2. Өлкеде мемлекеттік, шаруашылық, мәдени құрылыс орнату.  
3. Өлке Кеңестерінің құрылтай съезін әзірлеу.

1920 жылы 9 наурызда Алашорданы тарату туралы Казревком шешімі қабылданды.

Казревком мәдени құрылыста біршама жұмыстар атқарды:  
- «Ұшқын» газетін шығарды.  
- Ақтөбе уезінде 300 мектеп ашылды.

- Қалаларда мұғалімдер  даярлайтын мектептер жұмыс істеді. Сонымен бірге Казревком қазақ  жерлерін біріктіру жөнінде жұмыстар  атқарды.

1920 жылы 26 тамызда «Қырғыз (қазақ) Автономиялы Кеңестік Социалистік республикасын құру туралы» декрет жарияланды . Орынбор қаласы – астана (1920 – 1924 жж.). Территориясы – Семей, Ақмола, Торғай, Орал облыстары, Манғышлақ уезі, Красноводск уезінің бір бөлігі, Астрахань губерниясының бір бөлігі. Жетісу мен Сырдария облыстары Түркістан Автономиялы Кеңестік Социалистік республикасының құрамына енгізілген болатын (1918 ж). Халқы – 5 млн.-ға жуық адам.

1920 жылы 4 қазанда  Орынбор қаласында Қазақ АКСР  Кеңестерінің съезі өтті. Мұнда  жоғарғы өкімет органдары сайланды: Қазақ АКСР Орталық Атқару  Комитетінің төрағасы С. Мендешев, ал қазақ АКСР – інің Халық  Комиссарлар Кеңесінің төрағасы  В. А. Радус – Зенькович болды.  Съезде «Қазақ АКСР еңбекшілері құқықтарының декларациясы» қабылданды.Декларацияда Қазақ АКСР – нің мемлекеттік басқару органдары, азаматтардың құқықтары мен міндеттері айқындалды.

Қазақ АКСР – нің құрылуының тарихи маңызы:  
1) Қазақ халқының ғасырлық арманы орындалуының көрінісі.  
2) Отаршылдыққа қарсы күрес нәтижесі.  
3) Ұлттық қайта өрлеу жолындағы алғашқы қадам.

Тақырып бойынша сұрақтар:

1. Қазан төңкерісінің  тарихи маңызын қалай түсінесіздер?  
2. Түркістан мен Қазақстан халықтарының ұлттық өзін - өзі билеу жөніндегі алғашқы әрекеттері немен аяқталды?  
3.Қазақтардың түрлі аймақтарында Кеңес үкіметі орнауының заңдылықтарын анықтаңдар.  
4.Революцияның интернационалдық–пролетарлық және ұлттық-шаруашылық сипаттарының көрінісін атап көрсетіңдер.  
5. Азамат соғысы кезеңіндегі Қазақстан мен Түркістан халықтарының қарсыласу ауқымы қандай?  
6. Большевиктердің ұлттық әскери құрылыс саласындағы саясаты қандай?  
7. Колчак тылында партизан қозғалысының пайда болу және өрістеу себептері қандай?  
8. Қарсыласушы жақтардың азамат соғысы жылдарындағы ұлттық келісім саясатының себебі неде?  
9. Кеңес үкіметінің әскери коммунизм саясатының мәні неде?  
10. Әскери коммунизм саясатының негізгі белгілерін атаңыздар.  
11. Қазақ АКСР – інің құрылуының қазақ халқы тарихындағы маңызын анықтаңдар.  
12. Алаш партиясы жариялаған автономияның кеңестік негіздегі автономиядан айырмашылығы неде?  
13. Азамат соғысы жылдарында сендер тұрған жерлерде қандай оқиғалар болғаны туралы әңгімелеп беріңдер.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1. Қазақстан жаңа экономикалық  саясат жылдарында.

Жаңа экономикалық саясатқа көшу.

Шетелдік интервенция  мен азамат соғысы аяқталғаннан кейін  Қазақстанда экономикалық, әлеуметтік және саяси жағдай елдің орталық  аудандарымен салыстырғанда ауыр болды. Қазақстанның 307 кәсіпорынның 250-і жұмыс  істемеді. Қазақстанда мұнай өндіру 4 есе, Қарағанды көмірін өндіру 5 есе қысқарды, ал мыс кенін өндіру мүлде тоқтап қалды. Риддер кеніштері, Екібастұз көмір орындары және Спасск байыту фабрикасы толық істен  шықты. Өлке халық шаруашылығының жалпы  өніміндегі өнеркәсіптің үлесі 1920 жылы небары 6,3 % болды. Республиканың ауыл шаруашылығы құлдырап кетті. Егіс көлемі Орал губерниясында 2 еседен астам, Жетісуда 3 еседей қысқарды. Мал саны да едәуір азайып, 29,9 млн. – нан 16,3 млн. – ға дейін кеміді.

Кеңес үкіметі еңбекшілердің  жағдайын жеңілдетуге ұмтылып, 1921 жылдың бас кезінде Түркістан Халық  Комиссарлары Кеңесі халыққа азық –  түлікті, отынды тегін босату туралы, коммуналдық қызметтерді тегін  көрсету туралы, ақысыз асханалар  ашу туралы декреттер қабылдады.

Алайда, зорлық –  зомбылыққа негізделген азық – түлік  саясаты сәтсіздікке ұшырады. Күйзелген  шаруалар наразылық білдіре бастады. Қостанай, Ақмола, Орал, Семей облыстарында көтеріліс ошақтары пайда болды. 1921 жылы ақпан айында патша армиясының полковнигі Николаев пен Есаул Токарев  бастаған 25 мың адамнан тұратын  отряды Петропавл қаласында Кеңес  үкіметі органдарының үйін қиратты. 1921 жылдың наурызында Орал губерниясының  территориясында Сапожников отрядының  қаруланған 10 мыңнан астам бүлікшілері  әрекет етті. Қарқаралы уезінде 70 –  тен астам партия және Кеңес қызметкерлері  көтерілісшілер қолынан қаза тапты.

XX ғасырдың 20 жылдың  басында ауылдар мен селоларда  халық наразылығының ұлғаюының себептері:  
- Мемлекеттің еңбекші халыққа қолдану саясаты (азық – түлік салғырты);  
- 1921 – 1922 жылдардағы жаппай ашаршылық;  
- Мал шаруашылығының ауыр жағдайы;  
- Егін алқаптарының күрт азаюы.

Осы жағдайлардан азық – түлік салғыртының орнына азық – түлік салығын енгізудің  қажеттілігі айқындала түсті.

1921 жылдың 8 – 16 наурызда  өткен партияның X съезі салғырттан  азық – түлік салығына көшудің,  жаңа экономикалық саясатқа (НЭП  – ке) көшудің қажеттігін негіздеп  берді.

Жаңа экономикалық саясаттың белгілері:  
- Азық – түлік салығының енгізілуі.  
- Сауда еркіндігі.  
- Жерді және ұсақ кәсіпорындарды жалға беру.  
- Ауылшаруашылық және несие, тұтыну кооперациясын дамыту.  
- Кәсіпорындарды шаруашылық есепке көшіру.  
- Еңбек міндеткерлігін жойып, жалдамалы еңбекті қолдану.