Ерте замандағы Қазақстан

1917 жылы 22 қарашада  Қоқанд қаласында болған Бүкіл  Түркістандық IV съезінде Түркістан  автономиясы, яғни Түркістан үкіметі  құрылғаны туралы жарияланды. Бұл  үкімет кейбір деректерде «Қоқанд  автономиясы» деп аталды. Алғашқы  басшысы М. Тынышбаев, одан  кейін басты қызметін Мұстафа  Шоқай атқарды (1881-1941жж.)

1917 жылы 5-13 желтоқсанда  Орынбор қаласында Екінші бүкілқазақтық  съезі болды. Съезді М. Шоқай  басқарды. Съезде Алаш (Алашорда) автономиясын  құру туралы қаулы қабылданды.

Алашорданың 25 мүшеден  тұратын Уақытша Халық Қеңесі құрылды. Автономия орталығы Семей  қаласында орналасатын болды.

Алашорда үкіметінің төрағасы болып Ә. Бөкейханов сайланды. «Қазақ» газетінде «Алаш партиясының 10 бөлімнен тұратын бағдарламасы жарияланды.

«Алаш»  партиясының бағдарламасы:  
 
- Басқару түрі;  
- Автономия;  
- Азаматтың негізгі құқықтары;  
- Дін ұстану туралы мәселе;  
- Соттар туралы;  
- Қорғаныс;  
- Салық;  
- Жұмысшы мәселесі;  
- Халық ағарту;  
- Жер мәселесі.

 
Бағдарлама жобасының маңызы:  
1. Сол кездің нақты мүмкіндіктерін ескере отырып, қазақ халқы дамуының балама жолын ұсынды.  
2. Буржуазиялық – демократиялық, ұлт – азаттық революцияны аяқтауға бағытталған жолды көрсетті.  
Билеуші партияға айналған большевиктер Алашордамен тіл табысуға болады деп санамады. Әр түрлі саяси күштердің билік жолындағы тайталасы басталды.

Өлкеде  Кеңес өкіметінің орнатылуы.

Кеңес өкіметі  орнауының екі түрлі жолы болды:  
1. Өнеркәсіп орталықтары мен темір жолға жақын, жұмысшылар басым оңтүстік және солтүстік аймақтарда - бейбіт жолмен.  
 
2. Сібір, Орал, Жетісу казактары мен офицерлер, кулактар біріккен контрреволюциялық күштер басым аудандарда –қарулы күрес жолымен.

Перовск (Қызылорда) жұмысшылары мен солдаттары өкімет билігін 1917 жылғы 30 қазанда (29 қараша) өз қолына алды. Ол кезде бұл үлкен  әскери гарнизон орналасқан ірі темір  жол станциясы болатын. Бұл жерде  Совет үкіметі бейбіт жолмен орнады.

Сырдария облысында  Кеңес үкіметінің орнауы оның саяси  – экономикалық және әкімшілік орталағы Ташкент қаласында 1917 жылғы 31 қазанда  қарулы күреспен орнады. 1917 жылы қараша айының орта кезінде Кеңес үкіметі  Черняев (Шымкент) қаласында жеңді. Қараша – желтоқсан айларында  Кеңес үкіметі Әулиеата, Түркістанда, Қазалы, Арал поселкесінде және облыстың басқа да ірі елді мекендерінде қан  төгіссіз бейбіт жолмен орнады.

Кеңес үкіметін орнату үшін Ақмола даласы мен Ертіс бойында  табан тірескен шайқастар жүргізілді. 1917 жылы 12 қарашада Уақытша революциялық комитет құрылды. Төрағасы И. Д. Дубинин  болды, құрамына Ғ. Ыдырысов, Я. Побелянский, К. Сүтішов, К. Рыжков және т. б кірді. Дегенмен, Көкшетау, Павлодар, Атбасар, Семей, Өскемен өлкелерінде казак  – орыс және офицер – старшина билеуші  топтардың ықпалы басым болғандықтан Кеңес үкіметі үшін күрес біраз  қиындыққа кездесті.

Семейде үкімет билігі жергілікті Кеңестің қолына 1918 жылы ақпанның 16 – нан 17 – не қараған түнде  көшті.

1917 жылғы желтоқсан  – 1918 жылғы наурыз аралығында  Кеңес үкіметі Торғай облысының  орталығы Қостанай, Ақтөбе қалалары  мен басқа да ірі елді мекендерде  орнады. Торғай облысында Кеңес  үкіметінің орнауына А. Иманов, Қ. Қойдосов, В. Чеклиров, В. Зинченко  және т. б күрескерлер елеулі  үлес қосты.

1917 жылы қарашада  Орынборда атаман Дутов контрреволюциялық  төңкеріс жасап, өкімет билігі  казактардың «Әскери үкіметі»  қолына көшті. Атаман Дутовтың  казактар тобы, Алашорда үкіметі,  меньшевиктер Кеңес үкіметіне  қарсы бірікті. Дутовшыларға қарсы  күрес жүргізіліп шұғыл әскери  көмек көрсетілді. Нәтижесінде 1918 жылы 18 қаңтарда Орынбордақарулы күреспен Кеңес үкіметі орнады.

Оралда Кеңес  үкіметі қиын жағдайда орнатылып, 1918 жылы 15 қаңтарда жеңіп шықты.

Жетісуда Кеңес  үкіметін орнату жолындағы күрес, контрреволюциялық  күштерінің басым болуына байланысты 1918 жылдың көктеміне дейін созылды. Мұнда революцияны қолдаушылардың қосқан үлесі елеулі болды.

Олардың арасында Т. Бокин, Т. Өтенов, Ж. Бабаев, А. Розыбакиев сияқты жергілікті халық өкілдері бар  еді. Верный жұмысшылары Қызыл гвардия  жасақтарын ұйымдастырды, әскери төңкеріс комитетін құрды.

Сөйтіп, наурыздың 2–не 3–не қараған түні Верныйда әскери – революциялық (төңкеріс) комитеті басқарған күштер қала еңбекшілерінің қолдауына сүйеніп «әскри үкіметтің» тірегі болған қамалды, қару – жарақ  қоймаларын, почта – телеграфты т. б маңызды мекемелерді басып  алды да, Верный қаласында Кеңес үкіметін орнатты.

Кеңес үкіметі наурыз айында Жаркентте, Сергиопольда (Аягөз), Талдықорғанда, көкектің бас кезінде  Лепсіде орнады.

Сөйтіп, 1917 жылдың қазан  айынан бастап 1918 жылдың наурыз айына  шейін Кеңес үкіметі Қазақстанның көп жерінде жеңіске жетті, яғни Кеңес үкіметі өлкеде түгел орнап бітті.

Социалистік шаруашылық пен мәдениеттің негіздерін жасау.

Кеңес үкіметі жеңгеннен  кейін Қазақстанда да ескі мекемелер  оның ішінде уақытша үкіметтің комиссарлары, отарлау чиновниктік - әкімшілік, қоныстандыру басқармасы, сот жүйесі жойылып, Қазақстанда  жаңа үкіметтің басқару жүйелері құрыла бастады. Жергілікті жерлерде шаруа  Кеңестері, халық шаруашылығы Кеңестері  құрылды. Кеңестердің атқару комитеттері  жанынан денсаулық сақтау, әділет, қаржы, ағарту, жер, өнеркәсіп бөлімдері  ұйымдастырылды. Бұл шаралар Кеңес  үкіметі жауларының қарсылыығын  туғызды. Сондықтан ішкі конрреволюцияға  қарсы күресу үшін қазақ жерінде  Бүкілроссиялық төтенше комиссиясының (Б.Т.К) органдары құрылып, қызыл террор енгізілді.

1918 жылы 21 наурызда  Орынборда Кеңестердің бірінші  Торғай облыстық съезі басталды. Съезде жергілікті басқару жүйесі, әлеуметтік мәселелер жайында  қаулы қабылданды. Бұл съездің  қаулысы бойынша Алаш қозғалысының  үнқағазы «Қазақ» газеті жабылды.

1918 жылы 20 сәуірде  Ташкентте Түркістан Кеңестерінің V съезі болды. Бұл съезде құрамында  Жетісу облысы бар Түркістан  автономиялы Кеңестік Социолистік  республикасы жарияланды.

Ұлтаралық қайшылықтар  саясатын жоюда шұғыл шаралар  белгіленді. Верныйда орыс – қазақ  қатынастарын реттеу жөніндегі комитет  құрылды. (Комиссардың орынбасары Т. Бокин) қазақ, ұйғыр, орыс қатынастарын реттеу жөніндегі комитет жұмыс  істеді (Комиссардың орынбасары А. Розыбакиев.)

Кеңес үкіметі өлкедегі ірі өнеркәсіпті, банктерді, тасымал  жолдарын мемлекет қарамағына алды. Кәсіпорындарда 8 сағаттық, шахталар мен кеніштерде 6 сағаттық жұмыс күні енгізілді. Капиталистер мен патша чиновниктерінің иелігіндегі 3,5 млн десятина жер кедей шаруаларға бөлініп берілді. Большевиктер «жоғарыдан»  коммуналар мен ауылдарды көбейтуді  жүзеге асырып, орташаларды социализмге  күштеп енгізбек болды. 1918 жылы сәуірде  Петроградта Семей облысына 200 отбасы орыс жұмысшылары көшіп келіп, ауылшаруашылық коммуналарын ұйымдастырды.

1918 жылы 17 мамырда  «Суландыру жұмыстарына 50 млн.  сом қаржы бөлү туралы» декрет  қабылданды.

Қазақстанда осы  жылдары мәдени құрылыс бағдарламасы жүзеге асырылды:  
- Мектептерде ана тілінде тегін оқыту енгізілді.  
- Ақмола халыққа білім беру бөлімінің бастығы С. Сейфуллин болды.  
- Бөкей облысының халыққа білім беру комиссары С. Мендешев болды.

Қазақ АКСР – ін құруға әзірлік жұмыстары жүргізіліп, Ә. Жангелдин Қазақстан Кеңестері  құрылтай съезін шақыруды әзірледі. Алайда, қазақ АКСР – ін құру дайындықтары шетелдік интервенция мен азамат соғысының басталып кетуінен тоқтап қалды.

Елде азық – түлік  дағдарысы тереңдеп, азық – түлік  диктатурасы енгізілді. Сібірге, Ақмолаға, Семейге, Қостанай уезіне азық – түлік  отрядтары атандырылды. Олар Петроград  және басқа орталық аудандарға 6 млн. пұт астық жіберді. Түркістан  республикасының ашыққан халқына 200 вагон астық көмек берілді.

Экономикалық саясатта ақшасыз товар айырбасы басты  орын алды: көтерме – бөлшек сауда  жойылып, азық – түлік комитеттері 1918 жылы көктемде Семейде, Ақмола облыстарында құрылды.

1918 жылы наурызда  Торғай облыстың Кеңестер съезі  болды. Онда: базарларда, көшелерде,  пәтерлерде жеке саудаға тыйым  салу қарастырылды. Саудагерлер  тауарлары тәркіленіп, өздерін ауыр  жұмыстарға жіберілді.

Халық шаруашылығының негізіне теңдей бөлу ұстанымын алған  әскери – коммунистік саясат белгілері  пайда болып, қанаушыларды байлығынан айыру, жеке меншікті жою әдісі енгізілді. Пролетариат диктатурасы және революциялық күштеу арқылы социализм орнату мүмкіндігі туралы бұрмаланған түсінік орнықты.

Жер мәселесін шешудегі жергілікті Кеңес органдарының қызметі  бірнеше кезеңнен тұрды.

Оның 1917 жылғы  қарашадан 1918 жылғы жазға дейнгі кезеңінде жергілікті Кеңестер, жер комитеттері мен комиссарлары бос жерлерді, тәркіленген помещик имениелерді есепке алып, шаруалардың жағдайын анықтап, жерсіз, жері аз шаруаларды жермен қамтамасыз ету мәселесімен шұғылданды. Шаруалар қоныс аудару қорынан алынған жерлерді пайдалану ережелерін жасады.

Екінші  кезең 1918 жылдың жазынан 1920 жылдың аяғына дейінгі уақытты қамтыды. Бұл тұста жерді социализациялау жөніндегі шараларды іске асыруға әзірлік жұмыстары жүргізілді. Теңгермешілік негізінде жерді шаруалардың пайдалануына беру шаралары жүргізілді.

1921-1922 жылдарды  қамтитын үшінші кезеңде жер  – су реформасы іске асырылса- 1924 – 1927 жылдарды қамтитын төртінші кезеңде жерге орналастыру, шабындық, егістік жерлерді қайта бөлу жұмыстары жүргізілді. Мұндай шараларды іске асыруда жеткілікті тәжірибенің жоқтығы, жергілікті кадрлардың түсінігінің кемдігі, сауатының жоқтығы т. б себептер негізінде бұл революциялық шараларды іске асыру барысында асыра сілтеушіліктің, солақайлықтың, теріс әрекеттердің орын алғанын Кеңес үкіметіне сенімді азайтатын жайлардың болғанын да айтуымыз керек.  
 
2. Шетелдік интервенция және азамат соғысы жылдарындағы Қазақстан.

Интервенция мен азамат соғысының басталу  себептері.

Қазан төңкерісінің жеңісі құлатылған қанаушы тап өкілдерінің  қарсылығын тудырды. Буржуазия мен  помещиктер казак – орыс офицерлерінің  жоғарғы топтарымен, кулактармен  және феодал байлармен бірігіп, елімізде орнаған пролетариат диктатурасына  қарсы көтерілді, контрреволюциялық  заговорлар мен бүліктер ұйымдастырылды.

Еліміздің бірқатар аудандарда, әсіресе казак – орыс аудандарында Дон, Кубань, Орынбор, Жетісу және басқаларында, еліміздің шығыс, солтүстік және оңтүстік шеткері  аймақтарында контрреволюция күштері  Совет еліне қарсы жау ошақтарын  құрып, Совет үкіметіне қарулы қарсылық көрсетті.

Азамат соғысы ұзаққа созылып, шиеленісіп кетті, оның себебі Кеңес өкіметіне қарсы күресіне шет елдер көмектесті (АҚШ, Англия, Франция, Жапония, Германия).

Интервенттердің негізгі мақсаты:  
1) Большевизмді қоршауға алып, жою.  
2) Антанта және АҚШ Бірінші дүниежүзілік соғысты соза түріп, Россияны әлсіретуді көздеді.  
3) Кеңес үкіметінен монополистердің патша үкіметіне және уақытша үкіметке берген қарыздарын қайтаруды мақсат етті.  
4) Кеңес үкіметі тәркілеген шетел капиталистерінің фабрика- заводтарын қайтаруды ойластырды.  
5) Шетел империалистік мемлекеттер Орта Азия мен Қазақстанда экспанация жасау әрекеті де көздеді.

Сөйтіп, шетел мемлекеттер  елдің ішіндегі төңкріске қарсы  күштерге дем берді.

Осы мақсаттарына жету үшін, 1918 жылғы наурызда ағылшын, француз, американ әскерлері Мурманскіге, Архангельскіге енгізілді.

1918 жылы сәуір  айында Қиыр Шығыста Жапон  интервенциясы басталды. Нәтижесінде  осы жылдың күзінде жапондықтар  бүкіл Қиыр Шығысты жаулап  алды.

1918 жылы герман  империалистері Украинаны оккупациялады,  Дондағы Ростовты, Таганрогты жаулап, Қырым мен Грузияға енді. Туркия  Арменияны, Әзербайжанның көп  бөлігін басып алды, ал ағылшындар  Орта Азияны жаулауға әрекеттенді.

Интервенттер Россияға басып кіргеннен бастап ішікі  контрреволюция күштерімен одақтасты. Ақ гвардияшыларды қару – жарақпен, қарыжымен жабдықтады. Біріккен соғыс  операцияларын жоспарлады.

1918 жылы мамырдың  аяғында (25) Антанта елдерінің  көмегімен Сібірдегі чехословак  корпусының (30 мыңдай соғыс тұтқындары  мен эмигранттар) офицерлері бүлік  шығарды. Олар іштегі төңкеріске  қарсы күштермен бірігіп, Новосибирск,  Челябинск, Томск, Пенза және  Солтүстік Қазақстанның Петропавл,  Ақмола, Омбы, Атбасар, Павлодар, Қостанай, Семей қалаларын басып алды. К.  Сүтішов, И. Дубинин, П. Калюжная, Ғ. Ыдырысов, К. Шугаев, П. Салов  және т. б азаптап өлтіріп,  Өскемен Совдепінің төрағасы  Я. Ушаковты тірідей кеменің  оттығына тастап жағып өлтірді.

Оларға ақ гвардияшылармен  бірге эсерлер, меньшевиктер және алашордашылар  дем берді.

1918 жылы 29 наурызда  ақ гвардияшылар Орал қаласын  алды. Сәуірде оларға қарсы «ерекше  армия» құрылды.

Атаман Дутов 1918 жылы маусымда Орынборды басып алып, Қазақ өлкесін Орталық Россиямен  байланыстыратын темір жолды  кесіп тастады. Алашорда үкіметі  Орынбордағы Дутовпен, Омбыдағы Колчак басқарған Сібір Уақытша үкіметімен, Самарадағы Құрылтай жиналысының Комитетімен («Комуч») одақтасып, Кеңес үкіметіне  қарсы шықты. 1918 жылы тамызда Семей  қаласында бірінші Алаш атты әскер  полкі ұйымдастырылды. Дутовқа қарсы  барлық әскери қимылдарға жетекшілік еткен төтенше комиссар П. Кобозов  болды.

1918 жылы қарашада  генерал Колчак армиясы Жетісу  бағытында операция бастап, атаман  Аненков дивизиясы Жетісуды шабуылдады. Бұл кезде немістер Донбассқа  қауіп төндірді. Краснов пен Деникин  (генералдар) соғыс қимылдарын күшейте  түсті.

1918 жылдың  жазында Кеңес елі үшін ең  басты Майдан – Шығыс майданы  болды. Шығыс майданның жағдайы қиындауына байланысты 1918 жылы 2 маусымда Орынбор қаласынан Қызыл Армия бөлімдері кейін шегінуге мәжбүр болды. Осыған байланысты Ақтөбе майданы құрылды (1918 ж. шілде). Ондағы Қызыл әскерлерге Ташкент, Шалқар, Қазалы, Перовск (Қызылорда), Черняевск (Шымкент), Әулиеата және т. б. қалаларда құрылған шоғырлар келді.