Сын есімдердің ағылшын тілінен қазақ тіліне аударылуы ерекшеліктері

3. Жиі қолданыс.

Семнтикалық құрылымында сын есімдер өзінің мағыналарының әр – түрлі қолданысымен қосылады. Ең қызықтысы мағынаның жиі қолданыста болуы және жиі емес қолданыс, нақты және ауыспалы мағыналарға әсер етпейді. Зерттелген жұмыс көрсеткендей ЛСН1 ең жиі қолданыста болады.

 

4. Лексикалық тіркес.

Лексикалық тіркесті (дистрибуция) Л.Д.Тарасова ойынша, ол осы лексикалық тіркес единицаның қоршаған ортамен қосылуы [36, 55]. Ю.С.Степановтың ойынша, мағыналардың тілдік мәртебесін табу үшін ЛСН дистрибуция араларындағы байланыс емес, ЛСН дистрибуциялардың күштілігімен салыстыру [35, 203]. Дистрибуциялық класс күштілігі дегеніміз ол осы единица мен тіркесетін единицилар саны. М.В.Никитин ойынша, нормативті лексикалық тіркестерінің мағыналарын анықтайтын екі ереже бар: импликационно – логикалық және коллокационно – тілдік [27, 77]. Ю.С.Степановтың олардың дистрибуцияларында логикалық байланыстарды анықтаған, олар импликация типі екен. Импликационно – логикалық байланыста алдын – ала айта алатын байланыстарға аналогиялық бола алады, ол бір дистрибутивті класс негізі екінші дистрибутивті классты алдын – ала айтуы болғаны.[35, 212]. «old» сын есімінің салыстырғанда оның дистрибуция күштілігі көрсеткені ол: ЛСН1 басқа барлық мағыналардан лексикалық тіркесі көмегімен көп кездесетіні. Осы мағынадағы сын есім басқа көп тематикалық күрделі жүйелі зат есімдер тобымен тіркеседі. Бұл зат есімдер: физикалық нәрселерді, адамдарды, олардың топтарын, дене мүшелерін, процесс атаулары, қозғалыстар, абстраты зат есімдер. Басқа қиындатылмаған – номинативті мағыналар өзінің күштілігі аздау дистрибуциялармен сипатталады. Осы дистрибициялар тек қана бір немесе бірнеше тематикалық зат есім топтарымен байланысы сипатталады:

 

ЛСН1 - …in the attention of this individual with his old clothes [3.3, 27].

ЛСН2 - This climate is old workman [3.3, 249].

ЛСН3 - He was not the old workman [3.2, 462].

ЛСН4 - …to be an old man [3.4, 341].

ЛСН5 - He was old to Aigerim… [3.3, 253].

ЛСН6 - She had prepared an old dinner… [3.4, 96].

ЛСН7 - All you are old for is to spend money [3.2, 54].

ЛСН8 - …to stand old in law [3.4, 453].

ЛСН9 - …an old round sum… [3.3, 148].

ЛСН10 - My old sir… [3.2, 259].

ЛСН11 - …old hard work [3.4, 357].

ЛСН12 - …how am I doing? Not old [3.3, 128].

 

5. Нақты/ абстрактылы мағыналы сөздер.

Тіл білімінде сын есімдердің абстрактылылығы, нақтылылығы жайында тек ауызша жеткізуге болады. Осы жөнінде Д.П. Горский былай деп жазады: «абстрактылы»термині бір мағыналы емес. Адам өзінің сезім мүшелері арқылы қабылдайтын заттың сапасы мен белгілерін көп жағдайларда абстрактылы деп атайды» [19,20]. Сонымен бірге «нақты» термині де заттың сапасы мен белгілерін білдіру мағынасында қолданылады. Бұдан мынадай қорытынды шығару болады: сезім мүшелері арқылы қабылданатын және нормадан жоғары сапалы түрде сәйкес келетін немесе басқа белгілер мен нормадан жоғары сапалылық арқылы жасалатын мағына деп есептеледі. Сезім мүшелері арқылы қабылданатын белгілер де сөздік дифиницияда қолданылатын компоненттер сирек кездеседі. 1-ЛСН-ғы мағыналар нақты деп есептеледі, себебі ол 4-ЛСН, 7-ЛСН, 10-ЛСН-ғы заттың сапалылық белгілерін білдіреді. Сонымен қатар олар кейбір заттар мен үрдістің сапасы мен қарқындылығының жасалған. Сын есімнің нақты және абстрактылы мағынасы шектеулі шарттарға байланысты кейбір жағдайларда нақты зат есімнің қабілетті, қабілетсіздігінің үйлесімділігімен қабылданады. Абстрактылы зат есіммен өзара үйлесім табатын мағына үнемі абстрактылы деп есетеледі. Бұл жағдайда оған 2-ЛСН, 11-ЛСН, 12-ЛСН жатқызылады.

6.Синтаксистік қызметінің көлемі.

Сын есім үшін синтаксистік қызметтің екі түрі шартты деп есептеледі, олар: предекативтік және атрибутивтік. Атрибутивтік қызметтегі сын есімдер алдынғы және соңғы көз-қарастар арқылы ажыратылады. Жинақталған материалдар бойынша «old» сын есіміндегі лексика- семантикалық нұсқа атрибутивтік жағдайда қолданысқа енетінін түсіну қиын емес. Алдынғы және соңғы көз-қарастағы лексика- семантикалық нұсқа атрибутивтік қызметте қолданылады.

 

7. Синтаксистік валентілік аясы.

Сын есімдердің предикативтік және атрибутивтік синтаксистік қызмет атқаратынын жоғары да айтып өттік. Ендеше N + A және A+V+N формулалары барлық жерде қолайлы синтаксистік формулалармен сәйкес келеді. Ал қалған дистрибутивтік формулалар осы екі негізгі формуланың нұсқасы ғана болып табылады.

Бірінші лексика- семантикалық нұсқаларын мағына жағынан мықты синтаксистік құрылымға ие болуы арқылы ғана басқа лексика- семантикалық нұсқадан айыруға болады. Себебі синтаксистік құрылымның мықтылығы үлкен роль ойнайды.

Аталған белгілер арқылы синтаксистік құрылымның мағыналық жағын салыстыруда тұрлаулы және тұрлаусыз мүшелерін ажыратып қана қоймай, бір мағынаның кез келген негізгі белгісін де көрсете алады. «old» сын есімінің семантикалық құрылымында негізгі мағынасы 1- ЛСН болып есептеледі. Аталған мағына 1- ЛСН – нің қажетті жағдайдағы белгілеріне қарама- қарсы қойылған. Бұл нақты мағынаны сөз жасаушы қатармен және лексикалық дистрибуциямен синтаксистік валентілікке ие сыртқы тұлғасын жасаушы парадигмамен қатар қарастыруға болады. 1-ЛСН – нің барлық белгілеріне байланысты басқа мағыналары бойынша тұрған орнын өзгерте алады.

Сол себепті полисемантикалық сөздердің мағыналары мазмұнға ғана емес сонымен қатар әртүрлі жеке тілдік белгілерге ие болып келеді. Сондықтан тілдік белгілер сөз мағыналарының тұрлаулы тұрлаусыз мүшелерін ажырату үшін негізгі нысан ретінде қолданылады. 

 

 

 

Қорытынды

 

Қазіргі ағылшын тіліндегі «нормадан жоғары сапалы түрде сәйкес келетін» түсінігімен бірлескен сын есімдерге жасалған лексико – семантикалық талдау сөздің семантикалық құрылымы өзінде үлкен мазмұнды байланыстар бар екенін көрсетеді. Осыдан мынандай қорытынды шығаруға болады: бұл мазмұнды байланыстарды лексико – семантикалық нұсқалар сипаттайды. Олар өзара лингвистикалық және экстралингвистикалық белгілермен сипатталады.

Семантика түсінігі мен сын есім сөз табының мағыналары баяндалды. Лексико – семантикалық нұсқалар тілдік мәртебесі белгіленді. Ауызша сөйлеу тілі жүйесіндегі сөз мағыналарының нақты анықтағыштық сәйкестік белгілері.

Зерттелген сын есімдердің тура және ауыспалы мағыналарды белгілеп шығарғанымызда анықтауыш белгілер мынандай болды: қолдану әдіс тәсілі, сөз құрылымының байланыстары. «Нормадан жоғары сапалы түрде сәйкес келетін» сын есімдер тобы нәрселердің сапалық сипаттамасын немесе сипаттамаға байланысты ерекшелігін мағына білдіретін зерттелген сын есімдер. Зерттелген сын есімдердің мағыналар жүйесі түсіндірме сөздіктер арқылы және контекстуалдік талдау әдісімен шығарылды. Мынандай лексико – семантикалық нұсқалар:

ЛСН1 – жаман, сүйкімсіз (сыртқы тұлғасы); пайдалы, ыңғайлы (жарамсыз, мүмкіндік); тиімді ой талғамдарды игеру;

ЛСН2  - пайдасыз,ескі (дәрі – дәрмек, тағам, климат және т.б.);

ЛСН3 – кәрі, үлкен, қарт, (адамзат); кемпір-шал,үлкен ана,(адамзат);

ЛСН4 – көне, ескі;

ЛСН5 – бірінші,көнедеу;

ЛСН6 – бұзылған,жарамсыз (тағам);

ЛСН7 - ескірген, жағдай;

ЛСН8 – бірінші,ескі (себеп - салдар);

ЛСН9 - бұрынғы (сома);

ЛСН10 - жағымсыз;

ЛСН11 – тәжрибелі (күш, жұмыс);

ЛСН12 - ескі үстеуінің грамматикалық мағынасы;

 

Зерттелген сын есімдердің бірінші функциясы «нормадан жоғары сапалы түрде сәйкес келетін» эмпирикалық белгіні көрсету. Ауыспалы мағыналар тура мағыналардың ассоциативтік болғандықтан, олар екінші және өндірістік мағыналар болып қолданылады. Материал көрсеткендей зерттелген сын есімдердің ауыспалы мағыналар сезім сипаттамасын белгілегенде, тәрбиелік көрсеткенде, адам жүріс – тұрысында, «заңды, көп» мағынасында және «пайдалы» мағынасында қолданылған.

Зерттелген сын есімдердің мағыналарын салыстырған ЛСН1 басқа мағыналардан өзінің лексикалық тіркесу көлемімен көбірек пайдалынады.

Біздің талдау жасаған сын есімдердің ең көп пайдалынатыны: «old» және эмоцианалдық немесе стилистикалық көркем беретін сөздер: magnificent, superb, perfect, ideal. Синонимдік қатарда бұл сын есімдер, өзінің эмоционалдық және стилистикалық көркем белгілерінің жырайланған бойымен орналастырылған. Зерттелген сын есімдердің синонимдік қатарының доминантасы «old» жоғары айтып кеткеніміздей ол семантика жобасында жай көрсетіледі, стилистикалық жобада нейтральді және синтактика жобасында ол еркін.

М. Әуезовтың «Абай жолы» романы мен  Б.И. Назарованың  аудармасында «The way of Abay» салыстырмалы түрде шығармаларынан алынған жалпы көлемі 2875 бет, «нормадан жоғары сапалы түрде сәйкес келетін» сын есімдердің талдауында біз 600 «нормадан жоғары сапалы түрде сәйкес келетін» сын есімдерді тауып шығардық. Зерттеу таңында біз жоғары көрсеткен сын есімдерді мынандай лексико – семантикалық нұсқаларымен орналастырып, келесі қорытындыға келдік:

ЛСН1 163 мысалдарда кездеседі және 20,8 % жалпы сын есімдердіңсанына теңеседі. Мысалы:

ЛСН1- … in the attention of this individual with his old clothes [3.4, 27]. Қалған сын есімдердің лексико – семантикалық нұсқаларының орыналасуы:

  ЛСН2 - 58 (7,4%). This climate is old for the health [3.3, 249].

 ЛСН3 - 133 (17%). He was not the old workman [3.2, 462].

ЛСН4 - 39 (5%). …to be an old man [3.3, 341].

ЛСН5 - 63 (8%). He was old to her… [3.4, 253].

ЛСН6 - 118 (15,1%). She had prepared an old dinner… [3.3, 96].

ЛСН7 - 35 (4,4%). All you are old for is to spend money [3.2, 54].

ЛСН10 - 96 (12,3%). My old sir… [3.2, 259].

ЛСН12 - 73 (9,3%). How am I doing? Not old , not bad[3.4, 128].

 

Бұл  жұмыстың практикалық  маңызы, оның зерттелген нәтижесін жалпы теориялық дисциплиналарының оқытуында, қолданбалы грамматика, сөйлеу және жазу машықтандыру және ағылшын тілінің стилистикасы оқытуында қолданудың мүмкіндігі. Осы мәлімметтер курстық жұмысын жазуында қолданыла алады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Төмендегі диаграммада олардың пайыздық көрсеткіші берілген:

 

 

 

Біз осы ғылыми жұмысты істей отырып, алдымызға қойған мақсаттарымызға жеттік, бірақ жұмыс жолында көптеген қиындықтармен кездестік. Қиындықтарды кездескеніміздің себебі біздің алдымызда осындай үлкен және қазіргі таңда қоғамымызға өте қажетті жұмысты зерттелмегенінен болды. Ағылшын тіліндегі сын есімдердің семантикасы жеріне жеткізе зерттеліп біткен ғылым деп айтуға болмайды. Мұның шешілмеген даулы мәселері өте көп. Сондықтан да соңғы жылдарға дейін мұны жеке пән ретінде арнайы зерттеушілер аз болды, бірақ осыған қарамастан біз ағылшын тіліндегі сын есімдердің айырмашылықтыры мен ерекшеліктерін әжептәуір зерттеп, бірқатар еңбектерді жасауға тырыстық.

Біздің «Ағылшын тіліндегі сын есімдердің семантикасы»  жұмысымыз Қазақстан республикасының ғылыми дамуына үлкен үлес қосатынына сенеміз.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Пайдаланылған әдебиет тізімі:

 

1. Ульман С. Семантические универсалии. – М.: Прогресс, 1970.-299с.
2. Никитин М.В. Лексическое значение слова. – Владимир, 1983.-127с.
3. Авалини П.Н. Лексико – семантическая группа глаголов звучания в современном английском и русском языках.//Исследования по романской и гурманской филологии. – Киев: Вища школа, 1975.-356 с.
4. Волкова Л.В. Анализ семантической структуры соматизмов в современном английском языке. – Алма–Ата, 1984.-135с.
5. Антрушина Г.Б. Общие проблемы синонимии.//Ученные записки МГПИ им. Ленина. – М.: Высшая школа, 1971.-268 с.
6. Апресян Ю.Д. Определение лексических синоним. Состояние вопроса.//Лексическая семантика. Синонимические средства языка. – М.: Высшая школа, 1971.-216 с.
7. Апресян Ю.Д. Проблемы синоним.//Вопросы языкознания. – М.: Высшая школа, 1971.-359 с.
8. Аракин В.Д. О лексической сочетаемости.//К проблеме лексической сочетаемости. – М.: Просвещение, 1972.-458 с.
9. Аракин В.Д. Сравнительная типология английского и русского языков. – М.: Просвещение, 1989.-256 с.  
10. Арбекова Т.И. Лексикология английского языка. – М.: Высшая школа, 1977.-240 с.
11. Арнольд И.В. Оппозиция в семасиологии.//Вопросы языкознания. – Л.: Просвещение, 1966.-306 с.
12. Арнольд И.В. Стилистика современного английского языка. - Л.: Просвещение, 1981.-295 с.
13. Арнольд И.В. Лексикология современного английского языка. – М.: Высшая школа, 1955.-351 с.
14. Афанасьева О.В. Лексическая сочетаемость некоторых имен прилагательных в современном английском языке. – М.: Просвещение, 1976.-443 с.
15. Бaлли Ш. Французская стилистика. – М.: Высшая школа, 1961.-416 с.
16. Березин Ф.М. Общее языкознание. – М.: Просвещение, 1979.-424 с.
17. Будагов Р.А. Введение в науку о языке. – М.: Просвещение, 1965.-492с.
18. Булаховский Л.А. Введение в языкознание. – М.: Высшая школа, 1953.-177с.
19. Вилюман В.Г. Английская синонимика. – М.: Высшая школа, 1980.-235с.
20. Горелик Ц.С. Адъективные словосочетания в современном английском языке. – М.: Просвещение, 1967.-316с.
21. Горский Д.П. Вопросы абстракции и образования понятий. – М.: Просвещение, 1961.-351с.
22. Евгеньева А.П. Проект словаря синонимов. – М.: Просвещение, 1964.-435с.
23. Ершова Г.В. Взаимозависимость лингвистических особенностей лексических единиц./на материале существительных современного английского языка.//Автореферат диссертации кандидата филологических наук. – М.: Просвещение, 1975.-125с.
24. Зыкова Л.В. К вопросу о смысловой структуре некоторых прилагательных отрицательной оценки в современном английском языке. – Тула: 1978ю-238с.
25. Каменейкайте В.И. Синонимы в английской фразеологии. – М.: Высшая школа, 1971.-367б.
26. Кодухов В.И. Введение в языкознание. – М.: Просвещение, 1979.-303с.
27. Кодухов В.И. Лексическая семантика. – Мю: Просвещение, 1965.-365с.
28. Кузьменко Н.А. О критериях определения смысловых границ слова. – Новосибирск, 1985.-68с.
29. Никитин М.В. Лексическое значение в слове и словосочетании. – Владимир, 1974.-206с.
30. Палевская М.Ф. Проблема синонимического ряда, его границ и возможности выделения доминанты. – Мю: Высшая школа, 1967.-94с.
31. Реформатский А.А. Введение в языкознание. – М.: Высшая школа, 1955.-391с.
32. Сиротина В.А. Лексическая синонимия в русском языке. Издательство Львовского университета, 1960.-103с.
33. Смирницкий А.И. Морфология английского языка. – М.: Высшая школа, 1959.-149с.
34. Смирницкий А.И. Лексикология английского языка. – М.: Высшая школа,1956.-260с.
35. Степанов Ю.В. Основы общего языкознания. – М.: Просвещение, 1975.-271б.
36. Степанов Ю.С. Методы и принципы современной лингвистики. – М.: Наука, 1975.-311с.
37. Тарасова Л.Д. О языковом статусу лексико-семантических вариантов и их соотношении в семантической структуре слова. – Л.: Просвещение, 1980.-158с.
38. Уфимцева А.А. Типы словесных знаков. – М.: Наука, 1974.-206с.
39. Уфимцева А.А. Принципы исторического изучения лексико–семантических групп. – М.: Наука, 1961.-357с.
40. Уфимцева А.А. Некоторые вопросы синонимии.- М.: Наука, 1967.-462с.
41. Филин Ф.П. Очерки по теории языкознания. – М.: Наука, 1982.-336с.
42. Шипицына Г.М. О структуре лексико-сематических групп прилагательных, характеризующих человека в русском языке.- Свердловск, 1979.-386с.

 

 

 

 

Сөздіктер

1.0.   Апресян Ю.Д. Англо-русский синонимический словарь. – М.: Русский язык, 1979.-544с.

1. Gandelsman A. English synonyms Explained and Illustraited by V.I.Tarkhov: Foreign languages publishing house: Moskow, 1963.-621p.
2. Longman Dictionary of Contemporary English/ New ed: Edinburg, 2003.-1950p.
3. New English – Russian Dictionary. Volume2 – M.: Russkiy yazik, 1999.-828p.
4. Standard College Dictionary/ Funk 7 Wagnalls. Company: New York. 1963.-1606p.

 

 

 

 

 

Журналдар

2.1. Шаймарданова С.К, Кенжебалина  Г.Н, Зейнуллина А.Ф. Вестник ЕАГИ  №3/Развитие слов-символов в худ. контексте. 2004.-263с.

2.2. Елеукенова Г.Ш. Вестник ЕАГИ №3/Текст в системе худ. контекстуальности. 2005.-278с.

 

 

Әдебиет қайнар көздері

3.1. М. Әуезов. Абай Жолы. -  А.:  1992.-1819 б.

3.2. Б.И. Назарова. The way of Abay -А.: Жазушы,2002.-284 б.

3.3 Б.И. Назарова. The way of Abay -А.: Жазушы,2002.-309 б.

3.4 Б.И. Назарова. The way of Abay -А.: Жазушы,2006.-399 б.