Қазақ тіліндегі сын есім категориясы

КОрСМІ 1.

Осы тарауда шырай катеғориясы түрлерінің орыс, түрік, казак тіл білімінде зерттслу жолы айты-лды. Ғалым Қатаринский, қазақ тілініц грамматпкасын жазған орыс ғалымдары Мелиоранский, Лаптев, Терентьсв, Ғ^остоков. Павский, Давыдов, В.В.Виноғрадов, Ғреч, Н.А.Баскаков, Дыренкова, А.Н.Кононов, Н.К.Дми триев, В.А.Богородицкий, Шапиро, А.М.Финкель, И.М.Божснов, Д.Н.Ушаков, Л.И.Жироков, Пешковский, Бархударов, Боғородицкий, А.С.Никулин, тағы басқа ғалымдарың жеке пікірлері келтіріліп, козкарасіары талданды. Әр іалымның шырай категориясына байланысты жүргізісі] зерттсулсрінің арқасында берғен аныктамалары, шырайдың қалай пайда болғаны, бір ғалымның айтқаны мен екінші ғалымның зерттеуінің сәйкеспеуі немесе ғалымдардың бір-бірін толықтыруы туралы айтылды. Бүл жерде ғалымдардын ішіиеи профессор Боғородицкмй шырай категориясына байланысты озіне тән ерекше көзқарасымен ерекшеленетінін аныктадык. XI ғасырдың бірінші жартысының өзінде тіл біліміне еңбегін коскан әйғілі ағартуыіы Мелетий Смотрицкийдің берген аныктамасы айтылды. Осыған коса іалым С\Аманжолов, Ғ.Беғалиев, IІ.Сауранбаев, І.Кеңеспаев, С. Жиенбаевтың пікірлері   талданды.   Бүл   казақтын   орта   мектебіне   арнап   грамматика жазушылардың пікірлері жоғарыдағы ғалымдардыц пікірлерінен өзғешерек екенін байқадык. Осыларға қоса қарақалпақ, шор, татар, башқұрт, түркімен тілін зерттеушілердің пікірлері келтіріліп, әр тілге катысты шырай катеғориясынын канша түрі кездесетіні туралы айтылды. Және М.Қашғари, М.Томановтың тарнхи түрғыдан зерттеғен түжырымдары айтылды. Бүл түжырымдардан біз шырай категорисының XIII-XV ғасырда ауыз екі сөйлеуде дс, жазбаларда да колдаыылғанын аныктаймыз.

Осы тарауда казіргі уакытта ғалымдардың жеке көзқарастарына іліғіп жүрғен шырай катеғориясының түрлері сөз болды. Бүл зерттеу жүмысыпың максаты осы шырай категориясы теориясының калыптасу жолын корсетіп, түрлерін іпянактау болғандыктан, әр ғалымның шырай түрлерін қалай бөлгеніи айттык. Зерттсуші-ғалымдар А.Байтүрсынов,' Н.Сауранбаев, Ғ.Бегалиев, І.Кеңесбасв, С.Жиенбаев, А.Ысқақов, М.Ә.Қараев, Ғ.Мүсабаев, С.Исаевтың піырайдыц гүрлерін калай топтастырып атағандарын келтіріп өттік. Бүл бөліпістердіц тек агалып кана кГоймай, іс жүзінде әдеби-ь;оркем шығармалар тілінде міндетті түрде кездесетіндігін дәлелдеу максатында көркем шығармалар, публицистикалык газет-журналдардан екі мынға жуык дерекмысалдар (картотекалар) терілді. Бүл мысалдар М.Әуезовтың «Абай жолы¹» ромапы мен әшімелерінен, Х.Есеижановтын «Ак Жайык», Т.Ахтамовтын «Боран», Ғ.Мүсреповтын «Жат қолында» романдарынан жоне публицистикалык газет-журналдардағі терілді. Әр ғалымның түжырымдары неғізгі белімніц озіпде талданып кеткен болатын. Бүл жерде біз әр ғалымның болінісі герілген мысал деректермен дәлелденді. Яғни, әр ғалымиып берғеп гүжырымын шырай катеғориясының түріне жатқыза аламыз. Байкағанымыздай бір зерттеуші екінші ғалымды толықтырып, керісінше біріктіруді керек етіп түрғаи үксас шырай түрін біріктіріп отырған. Сол себепті мүлдем шырай түрі бола алмайгып косымша мен аталымды ешбір ғалым көрсетпейді. Бүл мәселе біз кандаіі шсшіміе келеміз, шырай категориясы теориясын, түрлерін қандай түжырымға әкелуге болады деген сүрактарға жауап іздеуге әкелді. Бір ғалым шырай гүрлерін үшке, тертке, енді біреуі беске бөліп кәрсеткен. Бүл да дүрыс шығар. Бүл жерде С.Исаевтыц пікірін келтіріп кетелік. Ғалым шырайдың сапалык сын ееімиің лексика-грамматикалық категориясы ретінде екі-ақ түрін көрсетеді. Күшейтпелі шырай мен асырмалы шырайды біріктіреді де және салыстырмалы шырай деп баска ғалымдардың айтқан бөліністерін жокқа шығармайды, ал солардың жиымтығынаы түратын шырайдың екі түрін көрсетеді. Тағы да айта кететін жай өзге ғалымдардың жалпы шырай категориясының қосымшаларына жатқызып, шырай түріне енгізген косымшаларды С.Исаев болса тек сапалық сын есімдерге жалғанып, салыстырмалы шырай жасайтын жүрнактар деп бөліп керсетеді. Неғізінен бүл ғалымның зергтеуі проф. І.Кеңесбаев пен С.Жиенбаевтың мектептің 5,6 сыныбына арналған «Қазақ тілі грамматикасы» оқулығында да шырай категорисыныц скі түрі көрсетілген, тек баскаіііа атаумен (талғаулы жоне гацдауды) аталғаи. С.Исаевтың бергеи түжырымы іс жүзінде дәлелденіп отыр. Қазір тіл білімінде грамматика-морфология саласында осы түжырымға сүйенеміз.

«ІПыраГі кагегормясыііып теориялык негізі» деген келесі тарауда «жай шырайды» шырай түріме жатқызуға бола ма, «шырай тек сапалык сын есімге тән кагеғория ма екен» деген сүрактар қарастырылды. Жоғарыда айтылғандардан шығатын корытындының бірі - шырай жасаудың негізгі жолы соз магынасында аіиық кәрінетін салыстыру болумен бірге шырайлық үғымныц аныкгалуы кажет. Онсьғз шырай категориясы бола алмайды. Қүр екі затты салыстырудаы шырай категориясы тумайды. Өйткені жалпы адам баласының дүниетануы затты затпен салыстырудан шыққан. Бір нәрсені екініиісіпе карсы койып тапуды негізгі әдіс еткен. Бірак бүл атаү формада ешбір салыстыру жок, ендеше шырай емес, ақ, кызыл, сары дегендерде бүл күйінде шырай мағынасы жоқ. Сонда, сапалық сын есім түлғасы мен жай шырай дегеғі үғым бір болса, ол бір үғымды екі түрлі атағаннан не үтамыз? Келтірілғен мысалдардағы белгінің. түр-түстің тағы басқа сапалык сипаттың артық я кеміп немесе тым артық, я тым кем екенін білдіретін белғілі косглмшаларда ондай белті байкалмайды. Яғни, «жай шырай» деген шырай түрі емес, сын есімнің түлғалық түрі болып қана саналуы қажет. Еңбекте «жай шырай» деп аталатын сын есімдерде шырай мағынасы жок екені ашылды. Мектеп грамматикаларьшда жай шырай сын есімнің басқа шырай формаларын жасаудагы негіз, таяныш түлға болатынын көрсету үілін берілсді. Алайда мектеп оқулықтарында жай шырайды шырай түріне жаткызу дәлелденбеген түжырым болып шығады. Ендеше, жай шырай деп атауымыздың өзі хате екені айкын.

Шырай категориясы ж-үрнактарының сын есімнің мағыналық түрінің қайсысына жалғана алады екенін нақтылауда пікірлер талданып, мысалдар келтірілді. Талдай келе, жоғарыда келтірілген « Сын есімнің бір түрі *- сапалық сын есімдерге шырай жүрнақтары жалғанып, шырай түрлерін жасауга болса, сын есімиіц мағыналык тобының екінші тобы - қатыстык сын есімдерге шырай жүрнактары жалғана алмайды да, одан шырай түрлері жасалмайды» дсгем түжырым жокка шыға ма?» дсген сүраққа тірелдік. Әлде бүл анықтама сым ссім шырай түрінің тек екі түрі - салыстырмалы л^әне асырмалы түрлеріне сәйкес келмей ме? Бүл әлі де шырай категориясы зерттеу жүмысын қажет етеді деген токтамға әкеледі.

Пайдаланьідғаи әдебиеттер тізімі:

1. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. - Алматы: Санат, 2003. - 387 б. б.
2. Байтурсьпіүлы А. Тіл тағылымы. - Алматы: Ана тілі, 1992. - 446 б.
3. Жүбанов Қ. Қазак тілі жөніндегі зерттеулер. - Алматы: Ғылым, 1999. --482 б.
4. Бондарко Александр Владимирович. Теория морфологических категорий. -Ленипград, Наука, 1976..
5. Никулин А. Степени сравнения в современном русском языке. - Москва, Ленинград, 1937.-490 б.
6. Виноградов В.В. Русский язык (Грамматическое учение о слове) -Москва. Высшая школа, 1986. - 548 б.      ⁵
7. Булде Е.Ф. 1 Імя прилагательное, имя числительное, местоимение.
8. Щерба Л.В. Избранные работы по русскому языку. - Москва: Учиед., 1957.    187 б.
9. Соврсменный русский язык. Морфология и сиитаксис. (Сбориик статей) ГІод редакцией проф. И.Г. Голанова. - Москва, 1964. -256 б.
10. Янко-Триницкая Н.А. Русская морфология. - Москва, Русский язык, 1982.
11. Котлярова Т.Г.  Словообразовательыая  парадигма антропонимических 11 рилагател ы іых   в   коммуникативно-прагматической   перспективе. Астама: Русский язык, 2001. - 229 б.
12. Оразбаева Ф. Қазіргі қазақ тіліндегі сын есім синонимдер. - Алматы: Мскгси, 1988. - 190 б...
13. 'Голсуов Ә. Сын есі.үшің сигіаттамасы//Қазакстаи мектебі, №12. 1966. -253 б.
14. Төлеуов   Ә.   Қазак   тіліндегі   есім   категориясы.   -   Алматы,   Қазак мемлекеттік оку-педагогика баспасы, 1963.-- 181 б.
15. Қазақ гіліиің граімматикасы. - Т. 1. - Алматы: Гылым, 1967. - 295 б.

16. Мүсабаев F. Қазақ тілі тарихынан. - Алматы: Мектеп. 1998. - 290 б.

17. Томамов М. Қазак тілінің тарихи грамматикасы. - АлматькМектеп, 1998. -320 6.
18. Томанов М. - Сын есімдердің сөз табы ретіндегі қалыптасуының кейбір ерекшеліктері//Қазак тілі мен әдебиеті, 4-шығуы. - Алматы, 1974. - 244 б.
19. Қазак грамматикасы. - Астана: 2002. -2106.
20. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. Клапрят Г.Ю. Қазақ тілі жайында. -Алматы: Ғылым, 1993.- 180 6.
21. Бегалисв Ғ., Сауранбаев Н. Қазақ тілінің грамматикасы. - Алматы, 1944. -245 6.
22. Кецесбаев I., Жиеыбаев С. Қазақ тілі грамматиткасы. - Алматы, 1945. 280 6.
23. Қараев М.Ә. Қазак тілі. - Алматы: Ана тілі, і 993. - 149 6. б.
24. Мүсабаев Ғ. Ғ. Қазак тіліндегі сын есімнің шырайлары. - Алматы: Қазак ССР Ғылым академиясының баспасы, 1951. - 264 б.
25. Ыскақов А. Қазіргі қазақ тіяі. Морфология,. - Алматы: Ана тілі, 1991. 153 6.6.
26. 1 Ісаев С. Қазіргі казак тіліндегі сөздердің грамматикалык сипаты. Алматы: Рауан, 1998.-298 6.
27. Серіалпев М., Айғабылов А., Күлкенова О., Алматы: Ана тілі, 1991. 204 б.

28. Шәксиов Ж. Қазіргі қазак тіліндегі сын есім категориясы.  - Алмагы: Қазмемокупедбаспасы, 1961. - 123 6.
29. Қазіргі казактілі. Алматы: Қаз CCPFA, 1954. - 143 6.
30. Толеуов Ә. - Қазіргі казақ тіліндегі сын есім мен сан есім категориясы. -- Алматы: 1971. - 283 6.
31. Оразахыпова Н.А., Исаева Ж.Т., Сүлеева F.C. Қазак тілі: Сезжасам. Морфология. - Алматы: Арыс, 2004. - 148 6.
32. Қазак грамматикасы: фонетика, сөзжасам, морфология, синтаксис. Асіама, А.Байтүрсі>інов агындагы тіл білімі ипституты. 2002.   206 6.
33. Анғабыдов Айтбай. Қазақ тілінің морфонологиясы. - Алматы, Санат, 1995.-218 б.
34. Кітап 4. Жоғары оқу орындарының профессорлары мен окытушыларының қазак әдебиет және тіл мәселелері бойынша ғылыми макалалар жинағы. - Алматы, 1977.- 356 б.
35. Қазақ тілі және әдебиет мәселелері. Аспиранттар мен ізденушілер жииағы, 6-шығуы - Алматы, 1967. - 380 б.
36. Қайдар Әбдуәли. Қазақ.тілінің өзекті мәселелері. - Алматы, Ана тілі, 1998.   260 б.
37. Ерғалиев Т. Қазак тіліндегі сөздер мен сөз таптарының морфологиялык қүрылысы. *-Алматы, 1968.-180 6.
38. Аккозов Ә.Ә. Сапалық сын есімдердің семаытикасы және жүйесі (фплология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты). Алматы, 2004.   231 б.
39. Қазак совег энциклопедиясы, 12 том. Алэдаты, 1978.
40. Оралбасва Н., Мадина Ғ., Әбілқаев А. Қазақ тілі. Адматы: Қазак университеті, 1993.- I48 6.
41. Бектүров III. Қазак тілінің колданбалы грамматикасы. Астана, 2003. --2 1 9 б.
42. Аманжолов С. Қазак тілі теориясының негіздері. Алмаы: Ғылым, 2002. 338 б.
43. Қалисв Ғ. Қазақ тіліндегі сөзжасам мәселелері. Алматы: Ғылым, 2002. --325 6.
44. Токсанбаев Ә. Сын есімнің жалғаулары туралы. Халык мүғалімі, №5, 1940. - 198 б.