Қазақ тіліндегі сын есім категориясы

Бұл жәнінде С Исаев мынадай анықтама береді - салыстырмалы шырай бір заттың сынын, я сипатын, түсін екінші заттың біртектес сынымен, белгісімен салыстырып, сол салыстыратын белгілердің, түрлердің бір-бірінен, я артык, я кем екенін білдіріп. белгілі қосымшалар арқылы жасалады [26, 141]. Ол қосымшалар: а) -рақ/-рек-, -ырақ -ірек. Мысалы: Жақсы өзгелерден кішірек, аласа бойлы, жұқа жүзді Айтқазы болыс, өзгенін бәрінен бұрын, Базаралымен жақсы амандасты [М. Әуезов]. Әміре ортадан төменірек бойлы, ақ сарғылт өнді дөңгелектеу жүзді еді [С. Мүканов]; Үйінде ұзынырақ ақ сарғыш қытайы жібек бешпеті бар [М.Әуезов, 106 б.]; Оқи бастағаннан-ақ һаронның кішірек қара торы маңдайы маса шығып алғандай тыржын ете қалды [Х.Есенжанов, 1436]; ә) лау/-леу, -дау/-деү, -тау/-теу. Мысалы: Үйден бір аласалау, көлденені жалпақшау қыз шықты да, "біздің жолдастың қолын алып, амандасты [I. Жансүгіров]. Қою қара мұрты тыкыр біткен, өткір, кішілеу көзді жүргінші Әбді дейтін Жігітек екен [М. Әуезов]; Әсіресе қара қалпақты, беті шубарлау оқымысты адамның бағана өзін тақымдаған қазақтардың оған әділсіз іс істегенін ашып: «Бұл заңға сыймайтын бұрын-соңды болып көрмеген қылық ...» - деп түрмеге жеткенше үзбей сөйлегені, жерлеп, сөгіп бұркырағаиы көп сүйеу болған-ды [Х.Есенжанов, 100 б.]); Аздан кейін ол өзі сияқты айдауға ұшыраған биік қара қалпақты ескілеу ұзын суртюк-пальто кигеп орта жастан асқан оқымысты адамды және еңкіш келген ірі кәрі шалды көріп, солардың қатарына қосылғаннан кейін ойы аздап сергігендей, есін жинап, ілкі ауыр сезімнің құшағынан бірте-бірте шыға бастағандай болған (х.е. 1006.); Абай күреңдеу шайды жай ұрттап отырып, үпсіз ойланды |м.о. 1566.]; Көтеріңкі. шолақтау, сәл домалақтау біткен мұрны мен уиемі кекесіне әзір ажарлы ерніңде, иек бұғағында бұл әйелдің көпшіліктен бөтендеу ірілігі, салмақ, тәкаппарлығы танылады [М.Әуезов, 2266.); Үсті-басы кір, ластау (г.м. ж.к. 3536.); Оның ажары жастау (м.ә. 295 6.]; [М.Әуезов, 603 б.]; Қасболаттың болашағын біліп, epmeң өзімен терезені тең, ие тіпті биіктеу болып шыққанды ... [Т.Ахтанов, 62 6.];

С. Исаев сапалык сын есімдерге ғана жалғанып, салыстырмалы шырай жасайтын жұрнактарды атайды.

-ғыл, -ғіл, -ғылт, -кылт, -ғылтым, -қылтым. Мысалы: Сарғылт мұнай заводты көрсетпейді [Ғ. Мұстафин]; [М.Әуезов, 140 б.]; Ақшыл сарғылт жүзіне енді қайтадан қызғылт қан жүгергендей [М.Әуезов, 41 6.]); Бірақ барлық жұпыны киім, сұрқылт жүдеу жүзді азаматтың қолында шоқпар, сойылы [М.Әуезов, 203 6.]; Taң ертеңгі бозғыл күн көтеріле бергенде қарлығаш Омбы телеграфына кіріп - енді тоғыз күннен  кейін аттар Қаркаралыда тұрсын деп Шаяхметке телеграмма берді ... [Ғ.Мүсірепов, 349 б.]; Бірінің көзінен бірі сүйгенде ашқылтым жастарын да жұтынады [М.Әуезов, 363 б.]); Толық сұлу еріндері мен сопақша келгеи аппақ қызғылтым беті де әдептілік танытады [М.Әуезов, 321 6.];

-шыл, -шіл, -шылтым, -шілтім."Мысалы: Көкшіл көздерінің астын кірусіге кіреукелетіп көлеңке басқан [Ерғалиев];

-ғыш, -ілдір. Мысалы: Сарғыш шашы ұйпаланып калыпты [Бердібаев];

-аң, -қай, -ша, -ше. Мысалы: Бала қоңырқай сопақша беті куреңденген күйі отырып қалды [Есенжанов];

11. Күшсйтпелі іиырай.

Күшейтпелі шырай бір заттың бастапкы сынын, белгісін күшейтіп, асыра көрсетіп түрады. Ол. біріншіден, күшейтпелі буын арқылы жасалады. Екіншіден, өте, аса, ең, тіпті т.б. күшейтпелі үстеулер арқылы жасалады.

Жоғарыда айтылған тұжырымдарды салыстырып көрелік. Жоғарыда талданған «жай шырайды» түрін А.Байтұрсынлв, Н.Сауранбаев, Ғ.Бегалиев, А.Ысқаков, М.Ә.Қараев шырай түріне енгізеді. Н.Сауранбаев пен Ғ Бегалиев келесі зерттеу еңбегінде «жай шырайды» көрсетпейді. Әріне, біз бұл пікірміз келіспейтінімізді талдау арқылы көрсеттік.

Салыстырмалы шырай түріне келсек ғалымдардың пікірлері сәйкеседі, бірак кейбір  өзгешеліктер  байқалады.  «Қазақ тілінің  грамматикасы  мен  ғалым

Ғ.Мұсабаевтың еңбегінде салыстырмалы шырай жұрнақтары екі-үш түрге бөлініп көрсетілген. Ғалым Ғ.Мүсабаев: 1) Салыстырмалы шырай. Оның морфологиялық тұлғасы -рақ, -рек (мысалы: жақсырақ, қызылырақ). 2) Бәсең шырай -- дау, -деу, -лау, -леу, -тау, -теу ( мысалы: жақындау, жуастау, сурлау, кішілеу). 3) шағын шырай. Оның морфологиялық тұлғасы -шіл, -шыл, -ғыл, -гылт, -гыш, -ілдір (мысалы: көкшіл, бозғыл, кызғылт, сарғыш. көгілдір) деп бөлсе, ал «Қазақ тілінің грамматикасында» былай көрсетілген: 1) салыстырмалы шырай -рақ, -рек 2) бәсең я шағын шырай -лау//-леу, -дау//-деу, -тау//-теу (сұңғақтау, жіцішкелеу);

-ғылт, -ғылтым, -ғыш, -ілдір, -ілжім {с-аргылт, саргылтым, көгілдір, саргыш)\

-шыл, -шіл {көкшіл)\

-аң//-ең (жұқалаң, жасаң);

-қай, -аи (қоңырқан. тырбықай) [24, 86-88].

Өзгс зерттеушілер бүл косымшалардың бәрін салыстырмалы шырай деп атайды. Ғалым С.Исаев -ғыл, -гіл, -ғылт, -қьілт, -ғылтым, -кылтым. Мысалы: Сарғылт мұнай заводты көрсетпейді [Ғ. Мүстафин];

піыл, -іиіл, -піыл гым, -шілтім. Мысальғ. Көкшіл көздерінің астын кіреукелетіп көлеңке басқан [Ерғалиев];

-ғыш, -ілдір. Мысалы: - Сарғыш шашы ұйпаланып калыпты [Бердібаев];aң, -қай, -ша, -ше. Мысалы: Бала қоңырқай сопақша беті күреңденген күйі ошырып калды [Есенжанов] жүрнақтарын тек сапалық сын есімдерғе жалғанып шыраГі тудырады деп атап көрсетеді.

Осы   атаған   салыстырмалы   шырай   түрінің   бар   екенін   көркем шығармалардан терілген мысалдар арқылы нақтылай түсейік: а) -рак/-рек, -ырак/-ірек.

Алдыңғы сарыдан едәуір аға, ірірек келгеп қара да оның істегенін істеп, йығынан мылтық алып, бірақ «Жоғары шық, жогары шық» -- деген Құбайроаның ызбайлы сөзіне қарамай: -- Бізге осы жер де болады,-- деп, Асан мен екеуінің ортасына отырды [ Х.Есенжанов, 236 б.]; Мына оспадарсыздар асқа қарамаймыз деп қояр» -- оймен Жол шапшаңдап: -- Тез болса, зияны жоқ, жаздын күні ұзақ, құдайға шүкір, -- деді қазан жақтағы кереуеттен төмеңірек кебеженің үстінгі жағындағы кереге басына іліп қойғап тұздаған семіз қой етіне қарап [Х.Есенжанов, 236 б.]; Бірақ студент талдырмаш та, доктордан  гөрі мұрындырақ [Х.Есенжанов, 125 б.]; Болмаса ол өзінен кішірек Рахымның көңілін  аулайды, үмітін демейді [М.Әуезов, 405 б.]; ІПубардың жасы бұдан кішірек болғандықтан, оған айтатын сөзді қатты қып битыра сойлейді [М.Әуезов, 98 б.]; Жасы озгелердеп кішірек, аласа бойлы, жука ж.узді Аитказы болыс, озгепіц боріпілі бурын, Базарилымен жақсы имсиідсісты [М.Әуезов, 100 б.]; Меңдікерей ісінің ңыыпга шаііқаныіі сезе қалды да, атпшп тусііі жақыіідап келген кішірек бір казакты сол қолымеп сермеп жіберді, озі ыргып шшшдші іпусші [Х.Есенжанов, 37 б.); Ол солем бермей уйдегілербеп солем куткси, бір улкенірек сичі агайыи екеи [М.Әуезов, 23 б.]; Қар піек қсіпа сайлардың шеріскей беттеріііде молырақ, о да куп сапап, сагат саішп ишгыидила берсбі, араги епді бір куи салсчі тегіс/пікке ойлшқтай дсі қар қа.кір емсс [Х.Есснжапов, 140 б.]; Олардип горі жогігрырақ мектеп Копей-І Һіргоз жопс оз шсшссі Іһгзыкеш кой [Ғ.Мүсірепов, 180 б.]; Тогыз қаишп бір кішірек жазгы уй бир еді, тосеніші, оны-муііысымеи сол уйді аламыіі [Ғ.Мүсірепов, 164 б.]; Бір улкенірек, екі кһнірек жошіктері тагы бар [Ғ.Мүсірепов, 113 б.]; -- Оксм опс шур ... Ерішіісулі аттың қасында, - деп улкенірек ба.іи оз уйіп пусқабы [Ғ.Мүсірепов, 85 б.]; Кеижегара эісүмыскерлерден екі есеге жчіқып кемірек ақиш окелді [Ғ.Мүсірепов, 390 б.]; Егер орыс жумыскері осы куидсібсй on іі ы и бірі болмай, оішыіі тогьізы болса, оида соз жоқ, азиіылықіішгы қазақ жумыскерлеріпе жогарырақ жалақы берер еді [Ғ.Мүсірепов, 291 б.]; Ол жас жагыпчиі да озгелеріиен улкепірек, егдерек жопе бар Тобыктының ең ңалыц, жусш ортасы олжайдан шыққаіі Бесбесбай [М.Әуезов, 454 б.); О.иір скі кішірек уй салатыи боисіды [Ғ.Мүсірепов, 238 б.].

Ал күшейтпелі мен асырмалы шырай түрлері барлык зерттеулерде беріледі. Тек әр түрлі аталғаны болмаса, мысалдар арқылы дәлелдегендей тәжірибе жүзінде сынның бір сипатын білдіреді. Алайда бүл шырай түрлеріне байлаиысты зсрттеушілердің пікірлері сәкеспейтін жері бар. Ғалымдардың кобі бүл скі шырайды күшейтпелі және асырмалы деп жеке алып көрсетсе, ал проф. І.Кеңеспаев пен С.Жиенбаевтың мектептің 5,6 сыныбына арналған «Қазак тілі грамматикасы» оқулығында, Қ.Оралбаева, Ғ.Мадина, А.Әбілқаевтар «Қазақ тілі» оқулығында, С.Исаев «Қазіргі қазак тіліндегі сөздердіп грамматикалык сипаты» еңбектерінде асырмалы шырай түрі күшемтпелі шырайдың күрамьшда көрсетіледі және шырайдың екі түрін көрсетеді.

Жоғарыда әр ғалымның-берген түжырымдары берілді. Сол зерттеулердегі шырай түрлерініц бәрі де шырай түріне жататынын мысалдар аркылы долелдедік. Баіікағанымыздай бір зерттеуші екінші ғалымды толықтырып, керісінше біріктіруді керек етіп түрған үқсас шырай түрін біріктіріп отырған. Сол себепті мүлдем шырай түрі бола алмайтын қосымша мен аталымды ешбір ғалым көрсетпейді. Сонымен, қандай шешімге келеміз, шырай категориясы тсориясын, түрлерін қандай түжырымға әкелеміз? Бір ғалым шырай түрлсрін үшке, тәртке, енді біреуі беске бөліп көрсеткен. Бүл да дүрыс шығар. Бүл жерде шырайлың екі-ак түрін көрсеткен ғалымдардың түжырымын алып корелік. Күшейтпелі шырай мен асырмалы шырайды біріктіреді де және салыстырмалы шырай дегі болгеы кезде басқа ғалымдардың айтқан бөліністерін жокқа шығармайды, ал солардың жиынтығынан түратын шырайдың екі түрін кәрсетеді.

Күшейтпелі жоне асырмалы шырай түрлерін біріктіріп карайтын болсак асырмалы деп жүрген шырай түрі де күшейтпелі мәнді білдіреді. Бүл түжырымымызды дәлелдеп көрелік. Мысалы: Ол қалсшыіі ец ыстық шагы [М.Әусзов «Жаг колында». 294 б.|; Осы Арқаттың ең биік шұсы оқишу бішкеп лісы.ітыр куі, текшедей боліиіп, аспаига ішшшылып, қьпық коріиіс береді [М.Әуезов «Абай жолы», 478 б.]; Жол сыртқа келгепде Жапар оііыіі козі шагыр кок ала биесіиің құйрыгыііың ец узып тарамыпсш екінші рст топтсш қыл жүлып аЛ(\ш сді [Х.Есенжанов «Ак Жайық», 164 б.]; Осы уй қалір Қоспииның аудап орталыгыпдигы ең жаңьш үйі болып алды [Т.Ахтанов «Боран», 80 б.|. Осындағы ең ыстың, ец биік, ец узын, ец жақып дегендер асырмалы шырай түріне түрлденіп түрған сапалық сын есімдер. Осыларды дәл осы сөйлсм күрамыпда күшейтпелі шырай түріне түрлендіріп көрелік: уп-улкен, віп-виік, уп-узыи, жап-жаңын десек, беретін мағынасы өзгермейді.

Алайда, мына мысалдарды талдап көрелік: Ол Шоршшга ең жақсы, ең асыл сырларын. шертеді [Т.Ахтанов «Боран», 57 б.]; Өзі еиді бір юр даусыи ақырсі шһігарыи, Сешпшің сыртыііаи аса ңатал бір серт айтты [М.Әуезов «Абай жолы», 508 б.]; Kent бапш қалсшың ец шетіпдегі, ец кедеи үйіиің терезесіп қиқтым-ақ болды, күпде келіп жүргеи жашыи уйімдей кабыл ешеді, жайымды үгады, тілегіп қосады [М.Әуезов «Абай жолы», 52 б.|; Абайдың коңіліпбс Әбіштің сүригсшы терең мопі бар аса салмақшы жаңалыкпшй ссзілді [М.Эуезов «Абай жолы», 116 б.]; Себебі ол жерлер егіпге аса жайлы, щ шурайлы тоскейлер [М.Әуезов «Абай жолы», 458 б.] деген мысалдардағы ен асыл, аса қатал, ец кедей, аса салмацты, аса жайлы, ең шурайлы деғендегі сын ссімдср мағынасына қарай катыстык болып табылады. Ал осы сыи есімдерді күшейтпелі шырай түрлеріне түрлеыдіре алмаймыз. Мысалы: сн асыл деғенді ап-асыл, аса катал дегенді кап-катал, ең кедей дегенді кеп-кедей, аса салмакты дегенді сап-салмақты, аса жайлы дегенді жап-жайлы, ең шүрайлы дегенді шүп-шүрайлы десек, жалпы сөз мағынасы стиль жагынап озгеріп, ксрі тіркес болыгі шығады. Бүл жерде мынадай түжырым жасауға болады: шырайдың асырмалы түрін мен күшейтпелі түрі тек сапалық сын есімдерге катысгы болған кезде ғана бір қызметті атқарады да, біз оларды бір қүрамда, бір аталымда көрсете аламыз.

Жогарыдағы шырай катеғориясының түрлеріые берілген гүжырым іс жүзінде дәлелденіп отыр. Қазір тіл білімінде грамматика-морфология саласыида осы түжырымға сүйенеміз.

2.1 Тілдегі «жай шырайлык» қызмет

Енді сын есімнің ерекше ктегориясы шырай категориясының түрлеріне тоқталайық. Жоғарыда айтылғандардан шығатын қорытындының бірі шырай жасаудың негізгі жолы - сөз мағынасында ашық көрінетін салыстыру болумен бірге шырайлык ұғымның аныкталуы қажет. Онсыз шырай категориясы бола алмайды. Құр екі затты салыстырудан шырай категориясы түмайды. Өйткені, жалпы алам баласының дүние тануы затты затпен салыстырудан шыккан. Бір нәрсені екіншісіне қарсы қойып тануды неғігі әдіс еткен. Мектеп ғрамматикаларыныі көпшілігіне белгілі дәстүрді қуалап «жай шырай» деген термин қолданылып жүр. «Жай шырай» - бүгінге дейін шырайдың бір түрі болып еаиалып жүрғенін академик В. В. Виноградов, академик И. И. Мещанинов сияқты ғалымдар жай шырайдың түрақтылығы, тиянақтылығы жоқтығын айта келіп, «Бүрынғы дәстүр бойынша қалып келе жатыр» дейді. Орыс тілінің сын есім шьірайларын таптастырғанда да ең алғаш Буслаев «жай шырай» ден атаған. Соііан бері карай грамматикалардың бәріндс «жай шырай» делініп, енді біреулерінде шырай қатарларында берілмей жүр. Сонымен катар жай шырайда шырайлық үғым жоқ екеніне мойындаса да, дәстүрлік қалыппен ерте кезден шырай аталып келе жатқанын айта отырады. ГІрофессор Бархуларов орыс тілінде екі-ақ түрлі шырай бар дейді. Ол кісініц пікірін толык келтірейік: «Качественные прилагательные имеют две сгепени сравнения: сравнительную и превосходную. Сравнительная показывает, что, в одном предмете какого нибудь качества имеются большой мере, чем в другом предмете: Во.іга длиииее Дпепра. Соліще ярче лупы. Золото дороже серебра. ГІревосходная степень показывает, что то или другое качество принадлежит данному предмету большой мере, чем всем другим предметам: Советская сірмия силыіейшая из совремеппых армий. Эверест высачайишя гора в мире. Примечание: По отношению к сравмительной и превосходіюй степеням то прплағаіелыюе, от которого образование называется положительной степенью: длиыный, яркий, сильный. Качественные прилагательные имеют три степени сравнения: положительную, сравнительную и превосходную. Превосходная степень может выражаться также присоединением к прилагательному слова «самый»: самый смелый, самый умный, а сравнительная степень при помоіци слова болес: более сильный.

Ал Земский, Крючков, Светлаевтар былай дейді: «Качественные прилагательные имеют три степени сравнения: положительную, сравыительную іі превосходную. Положительная степень означает качество предмета без сравнения с качеством в других предметах, например: красный цветок, добрый человек. Сравнительная степень означает большую степень качества в пердмете по сравнению стем же качеством в другом предмете, например: фиалки душистый цвепюк, а липдыш еще душистее. Свинец более плавкий металл, чем мебь. Превосходная степень означает высшую степень качества в предмете по

сравнению с тем же качеством в других предметах, например: Волги  

длиішсішшя и ширачийшая ыз рек Европеііской Росси. Ивапов -- самый моло<)ой студент второг курса» дейді.

Жаіі шырайдың нақты атын атап, шырай категриясы бола алмайтындығын толық дәлелдеген - A.'C. Никулин. Ол кісі жай шырайдыц озін бүрынғы кезде буржуазияшыл тілшілер белгілі бір түрғыдан караған. Ол -тілдің бір нормасы болған.

Жай шырай деп атағанымыз болмаса, мүнда ешбір шырай жок. Қазақ тілінен мысалдарды карайык: үлкен агаш уйді (ол) жапиіқ еткеп [М. Әуезов «Абай»|. Қсірсігсійдыіі биік басыші үя салгші кара - күстар tie [С. Мүқаыов]. Осі.іларда ис шырайлык мағына, не шырайлық түлға жоқ.

Қазіргі казак тіл білімінде шырай қосымшалары сиякты оның түрлері туралы да казақ тіл білімінде бірыңғай пікір жоқ. Ең алдымен, бірден кезге түсетін ерскшелік - грамматикалар мен оқу қүралдарында шырай түрлерін жасауға пегіз болатын түлға деп көрсетілетін жай шырай түрін жеке шырай дем боліп көрсетеді. Осы жөнінде бірнеше ғалымның пікірін келтіріп кетейік. Ғалым А. Ыскақов бүл жайында былай деп жазады: «Тек шырай түрлеріне негіз болатын, ал өзі шырай түрлеріне мағыналық жагынан да, түлғалық жағынаы да оппозициялық   катар   қүра   алмайтын,   сөйтіп,   баска   түрлермен   тепе-тең парадигмалык жүйе жасай алмайтын түлға ол категорияның ішіне, шеңберіне кіре алмайды. Дәл осындай жағдай етіс категориясындағы негізгі етіс дегсн үғымға да катысты. Сөйтіп, бүл жерде жай шырай деген үғым сапалык сын есім деген үғыммен барабар, ал жай шырай дегеннің ондай қасиеті бүл еңбектерде ашық көрсетіледі: заттың белгісін, түсін (түрін), сапасын, көлемін, еалмағын, аумағын, тағы баска сондай неғізгі сын-сипаттарын білдіретін сапалык сын есім жаіі шырай болып есептеледі [25, 196]. Ал ғалым С Исаев былай деп жазды: «Категориялык түрлену түлғаларына негіз болатын түлға (сапалық сын есім деген үғым да, түлға да ол категорияға (шырай түріне) еғібейді. Мысалы, тоуслдік катсгориясына негіз болатын түлға - зат есімнің түбірі. Бірак зат есімнің түбірі тәуелдіктің ішінде бір түрі болып саналмайды» [26, 140]. Ғалым F. Ғ. Мүсабаев та жоғарыда келтірілген пікірлерге келісетіндігін мыиа создерінен байкаймыз: ««жай шырай» деп аталатын сын есімдерде шырай мағынасы жок екені ашылды. Ендеше, жай шырай деп атауымыздың озі хате екені аГіқын» [24, 34]. Біз ~де осы түжырымдарды костаймыз. Мектеп грамматикаларында жай шырай сын есімнің басқа шырай формаларын жасаудағы негіз, таяныш түлға болатынын көрсету үшін беріледі. Бірақ бүл аіау формада ешбір салыстыру жоқ, ендеше шырай емес, ак, кызыл, сары дсгендерде бүл күпінде шырай мағынасы жок. Сонда сапалық сын есім түлгасы мен жай шырай деген үғым бір болса, ол бір үғымды екі түрлі атағаннан пс үтамыз?