Қазақ тіліндегі сын есім категориясы

Жоғарыда келтірілген пікірлсрді қорытындылау үшін «жай іпырай» деі ем шыраіі гүріне жата ма, жок па, осы түжырымды нактылап көрелік. Мысалы: Селііз Оүйра торы аттын ауыздыгып алып, оттати жүріп, оракшыіарыіі окше.чеп эісагалайды [М.Әуезов ,14 б]; Бүлардың ирасһиіда бірср бурыл сақал қарпшиш басқа Сержап, Асқар спяқты үзып бойлы, кесек депелі атішл (гзамашииір да коріпеді [М.Әуезов, 14 б.]; -- Ендеше Еңлік. Кебек қурапы мыиау болсып, -- дей салып, тамагып кеішп сілып, шырқап турып, осем қоңыр даусымеп on бастады []М.Әуезов, 8 б.]; Мақтай бір дуадакты сары ала жүпіп жарқылдатып  басып  қалгст  бір қаршыгапыи  устіпе  агызып  жетті дс.

тымагыи булгст, сірпипигыларга аііқай силды [М.Әуезов, і 1 6.J; Оязбміі қасыпда сулу кок козбі, келісті шшақ епипі мадам бар [М.Әуезов, 37 б.|; Шашын июшқсшып жои түсіпдей үдіреыте тікейткен ңалыц бет, қара сур қазсіқ тілмиіи багшш тшіерпіен Жиретиеніц қолынаи бір топ кесек шүл жоне бір буда үссік ақшсі алгап [М.Әуезов, 37 б.]; Аласа олсіі жас бүталар калпшқ қагып, тыпым тыиыштыгыіши айрылгші [М.Әуезов, 34 б.]; Агыл-тсгіл қарч терге түсіи. улкеи козі алақіішп, қсшы кашып, қуара береді [М.Әуезов, 77 6.J; Олі кы. ішыгы курымаган, бусшіыи кормегеи семіз жылқы, сараң байбың калыіі шогыры шетіііеп уркек, асау болатьш [М.Әуезов, 716.]; Қызыл жузі меп қалың қызыл қабагы меи салқыи күиде сазари барбиып, ісііііп түр ГМ.Әуезов,72 б.]; Үсіпіпде қалың курең шаіісшы бар (М.Ә.І/.Мб.); Әзілібай қалың қызыл қабагы сеи суық бішік козіп ор кедвиге оқта қабші қойды ба, Млгшиқсі сойледі [М.Әуезов, 14 б.]; Ішігіійң соиііі бүрама куміс түймеге оршітылгаи улкен кесек қызыл лшржгшдар ерекше ажарлап тур [М.Әуезов, 17 б.]; Салкын түндерде шала ашып, саумалдау боп түратын бір кымыздар болушы сді (М.Әусзов, 19 6.J; Еш)і салмақпеп баяу сойлсп, ақырыіі ,'спіа қоңыр уи қипіыи, Хһичішқіі иарсізылық айтты [М.Әуезов, 21 б.]; Үлкеи қамыс іпегеиедеи, сылдырмакты күлііс оэісауліеи қүйылгап коп сары тостаг.андигы қымьп Абаибып onneii бастші, үй ішіидегі қопақтың боріи жагсілабы [М.Оуезов, 19 6.]; Кокбай да бір суық соз сойлегеи [М.Әуезов, 27 б.); Дорліспбі оі касыіш отыргызыи, қысырдың ңою қымызыліеи сйлсш отырып, қолыікі домбыра үстата [М.Әуезов, 31 б.]; Оразбай салңыіі қабақпен, түкнірлі тосілін ойлап калгапдай ашулы сойледі [М.Әуезов, 32 б.]; Бораи апмқ доулескер, қаіішіы Оауыл, ақ тутекке иіишла берді [М.Әуезов, 583 б.|; Баймагамбстпиң коіі откір, улкеи кокпеңбек [М.Әуезов, 236 б.]; Ақ журекке. қапшп бітіріп. ойды алысқа создырсыи [М.Әуезов, 51 б.]; Кец лшндай, ңайратты жүзі коктіл тарттьі [М.Әуезов, 43 б.]; Абай бір кішкепе тобетікке. қарай тартты [М.Әуезов, 6 б.]; Осы кездс кресіиьяп ііачилышгіиің алдыіш одемі сырлы, торт ңырлы сулу сипдыңша кеп орниды [М.Әуезов, 38 б.]; Бүиыи селдір сулу еақалыии, сиді сол гаиа ақ ариласқии [М.Әуезов, 7 б.]; Өзіиііі ишрылдагаи қатты унімеп дауылдап турып, іле жопелді [М.Әуезов, 5 б.]; Аң сақалы Оеліііе шускен, ңалыц шукші ңибагы кок бурмл мүртыибай боп козіпе жеткен [М.Әуезов, 07 б.); Сол коштің алдьшда үзаңқырап кеткеи мынау бір топ шптылар - Абай мен опың жас доапары, кей акып-әпшілер [М.Әуезов, 4 6.J; Салқын туиііің қалың гиыгы жүргіишілердіц аттарыііың туягып жылтыратып шашасыиа дейіп сулаіідыргаи [М.Әуезов. 4 б.]; Дорліеп узақ олеңді тугел айшқаіі жок [М.Әуезов, 8 б.]; Бугіп де куз аспаны куңгірш, аішымалы ала булт болатыіі [М.Әуезов, 17 б.]; Оның үстіпс Дормеп били сопишлық зерек, ыстың жас болгап сои Коркембаы біржолата оз баласы етіп кетішпі [М.Эуезов, 55 б.]; Сауырыпыц коз-коз тецбілі бар, жопы тоцкергеп телчіебсй. сүлу қара кок атты Абай бір дос-жир адамыіши қалап алгші-()ы [М.Әуезов, 52 б.]; Дауылды купі ылайлингші суық жойқып кобік ашып шолқып урса, орпшсыида кһикентай кок жасыл арал каидсій коз тартар еді [М.Әуезов, 52 б.]; Жопе озіпің міиуіпе арішң, бүл оңірде сирек кездесетіп. миңдий жаксы, темір ңара кок am жіберткеііболатып [М.Әуезов, 52 б.]; Ғліді біразда уй ішіне улкеи сары тегенеге толы қымыз келіп, ас жаулық жаііьілгалы, жиыи жуздері эісадырай басшап еді- [М.Әуезов, 46 б.|; ӘлсЧ Туеіишің Мадшір дейшіи, ana бір қоңқаң мурып ку немесі «суйіпші» дейді [М.Әуезов, 29 б.]; Кейде ол алпамсадай алып деііесімеп сол жайды жап күйер жаңыпдар арасыпда күйзеліп айіпқан шактарында еңкілдеп жылап та жіберсшіп [М.Оуезов, 35 б.]; Ерекше таза, күичиі, молдір уп апық оііші оіісрі ксле жатқііпып паш етіп шур [М.Әуезов, 49 б.); Күрең аттың скі эісагыпда қамішгап қоржьш бар... [М.Әуезов, 261 б.]; Ол шобеиің басына шыіщаида, барлық аттылар сіл гаиа томпайып жатқап ескі екі моланы корді [М.Әуезов, 6 б.|; Сүлу жузді, қиылгап қара муртты, ақ сүр жігіт домбырапы шешсп сарнатып отырып-отырып барып, жортып бастап кетті [М.Әусзов, 50 6.J; Қаражан бул кезде уйіиеи озі шыгып, ки окелген буырыл сақал малшыга зекіп, омір ет/п тур [М.Әуезов, 61 б.]; Жас шалгыны мол, кец қоиысы -- Барлыбайда отыргст Абай ауылы [М.Әуезов, 103 б."|; Кесек, сулу лісузді ақ сур жігіт -- опші Муқа қазір «коріпкел» балгер пішіішеп, жаца <чиш салгаи ңумалагыи інатиац жииап ж-атыр [М.Әуезов. 104 б.]; Ол үй ортисыни сары қыдып отьш жагып, үлкен қазап котеріп, жацадап сойылгші таыдың етіи түстікке асып жатыр [М.Әуезов, 17 б.]; Tan салқыиы қазір суың желіпе айпалгап [М.Әуезов, 4 б.]; Men айтсам, шабытты іпек шаттықтап таппай, елдіи, ердің жудеу күйіііеіі де татшқ шарш [М.Әуезов, 8 б.]; Айпала қалың киіз, текемет, кіле.м түтылгаи [М.Әуезов, 57 б.]; Баганадші бергі Абай жауаптарыпыц түсыида, от басыікш бүрыла түсіи, Абайга суық, қырыс қарап отыргші Әзімбай, сиді қашқыл үпмсп кскетіп, бір соз тастады [М.Әуезов, 59 б.]; Өткір шуңірек кок Koji, суық қасы кок суцқар қапатыіідай, жаба біткеп жап екеп [М.Әуезов, 07 б.]; Үстіидегі ңалың ңара жібекпеп тысталгап пүитак һшгінің айпаласыпа жалпақ қупдыз үспишщан [М.Әуезов, 19 б.]; Қара жел қугап қанбақ кең жазықша коп булыңдап, шыпымсыз кезіп, жосып отеді [М.Әуезов, 4 б.].Үзын, қоцыр сакалына араласқан күміс ақ талдар ғана айкын көрінеді [М.Әуезов, 41 б.]; Мол жасшық, қалыц корпелі жертосек пеп айиала түтқап ңалың текемет, түскиіз, кілемдер бар [М.Әуезов, І7 б.]; ПІүбар мен Дорменпіц қолҺШ()а<'ы екі кок каршыга da молага іпамап бас изей шүсіп, оқыс бір ацбы куткепбен, қадалып қапты [М.Әуезов, 7 б.]; Аласа тобепііі селеу меп кодесі қалтырай түсіп, бас шүлгып, баягы бір ескі зардын болгсшыіш куәлік айтқапдаи [ІУІ.Әуезов, 7 б.]; Алтыи сары коздеріп кірпік қакпай шсшшылтады [М.Әусзов, 7 б.]; Ауыр сур бүлттар біресе тауып буркеп, біресе биік таудап асып ауііап, калапың устіп басады [М.Әуезов, 436 б.];

Осы келтірілген мысалдардағы белгіленген сын есімдердің бәрін талдай алмасак га, соңғы төрт мысалдарды талдап көрелік. «Кок» каршыға, «аласа» тобс, «алтыи сары» көздері, «ауыр сүр» бүлттар - бүл сын есімдер тіркесіп түрған есім сөздердің бірінші мысалда түсін, келесі мысалдарда түр-сипатын жай атап кана көрсетіп түр. Ал шырай тудыру үшін жоғарыда келтірілғен апыктама-түжырымдардан байкағанымыздай шырайдың бар я жоғы белгінің, түр-түстің тагы баска сапалық сипаттың артық я кемін немесе тым артык, я тым кем екенін білдіретін белгілі қосымшалар жалғану арқылы анықталады. Ал бүл мысалдарда омдай белгі байқалмайды. Яғни, «жай шырай» дегеп шырай түрі емес. сын есімнің түлғалык түрі болып қана саналуы кажет.

Ғалым Ғ.Мүсабаев: «Күрделі сын есім шырай емес» -- деген түжырым айтады [24, 34] . Ал соны төмендегі мысалдар арқылы дәлелдейік. Мысалы: Ақ киімді, ақ сақалды, соқыр мылқау таиы.иис ешвір жапды | Абай, 59 б.|. Жамаиат соз жасырылмас [мақал]. Естсій козі ойшіқшысчш am жиқты жігіт кслбі [С.Мүқанов, 23 б.]. Абайдың астыпди иқшыл сары жорга am [М. Әуезов, 291 б.]. Мысал-ы: Am кекіліпе, эісал, қуйрыгьша қызыл-жасыл олем байліичш, кеіі шшшга кілем ораган жургіпшілер [М.уезов, 427 б.]; Кішілеу ошкір кой козді. ңызыл-курец жузді Жамбыл ақьш Әбсометкс молім еді (М.Әуезов, 434 б.). Бірак бар жиыида еіі қалыіі молшылық, сарала кы.іыш асыиган қышл-сары тоқыма баулары айқыш-уйқыш силбырагсш полшісйлер, урябішк, сшражтік [М.Әуезов, 432 б.]; Тагы бір созім - астарыпба мііігепіи кс()сй()ііі жалгьп-жалгыз ку шолагы гой [М.Әуезов, 70 б.]; Қымбат қара ламбуктен тірсек жеіі камзол кыген, оліырауьша алтын баулы сагат салган, ксібстті қызыл-сары жузді қалпшме/і Дот оуелі Магаш, Обсометке қайырлы болсыи айшшы [М.Әуезов, 434 б.]; Атырапшаіі бойы асы/г қара қошқыл шутһііп будақтатмп тур ... [М.Әуезов, 328 б.];

Шынында да солай. Сын есім түбірі басқа сөз табымен араласа кірігіп, бірігііі бір сөз болып, күрделі сын есімдік мағынаны білдіреді. Оидай сөздердің біреуінің магыпасы басымырак, енді біреуінікі әлсізірек бола береді. Ьіріккен екі сөздің мағыналық теңдігі міндет емес. Мүндай күрделі сын есімнің кіріккен түбірдің. мағыналық жағынан көбінесе, соңғысы басым болады.

Жоғарыда жай шырай сын есімнің басқа шырай формаларын жасаудағы пегіз, таяныш түлға болатынын айттык. Мүны кестеге салып кәрсетейік:

Жай шырай мен салыстырмалы шырай 
Жай шырай Салыстырмалы шырай Мысалдар

! жұрнактар

і қысқа. толык, -рык, рек, кысқа-рак, толығ-ырак,   I

і

J жүйрік, жеңіл -ырақ, -ірек j жүйріг-ірек, жеңіл-ірек

! Қыска, толық, -лау, -леу, -дау, -деу,        қысқа-лау,     толык-тау, ;

жүйрік, жеңіл -тау, -теу жүйрік-теу, жеңіл-деу

қу. боз, ақ, кок, '   -кыл, -ғыл, -ғылтым, қу-қыл, боз-ғыл, ақ-шыл, ;

I қоңыр, қызыл -шылтым, -ақ, -қай, -ғыш   көк-шілтім,    коңыр-кай,

I боз-аң, боз-ғыш

Жай шырай мен күшейтпелі шырай 
Жай шырай Күшейтпелі шырай Мысалдар |

Қысқа Күшейтпелі      буындар  кып-кысқа,    жеп-женіл,

жсціл аркылы    (сын    есімнің | топ-толык,   жүп-жүйрік,

] толық алғашқы   ашык   буыны | қап-калыц, т.б.

жүйрік алынып,      оған      «п»

калың дыбысы қосылып

күшейткіш буым !

_; і

жасайды) j

Жай шырай мен асырмалы шырай 
Жай шырай Күшейткіш үстеулер Мысалдар ,

і жакыи ең, аса, тым, тіпті, нағыз,  ең жакын

нақ,    шымқай,    кілең, \ аса жакын

і

орасан, тамаша, тәрізді  тым жақын

күшейткіш     үстеулерді  нағыз жақын

сыы есіммім алдынан кою  кілсц жакын

арқылы орасан жақын ;

! ^;

тамаша жакын

2.2 Шырайдыц жалпы категориялык моні

 

 

Қазіргі зерттеулерде тағы бір нақтыланбай тұрған сұрак бар. Ол - осы шырай категориясы жұрыақтарының сын есімнің мағыналық түрлерінің кайсысыпа жалғанып, қайсысына жалғана алмайтыны. Соңғы еңбектерде шырай журнақтары тек сапалық сын есімдерге жалғанып шырай категориясын тудырады деген пікірлер бар.

М.Қараев былай дейді: «Шырай негізінен алғанда, сапалык сын есімдерге тән категория. Сапалық сын есімдер заттың түрі мен түсіы, сыны мен сырын, сипаты мем түрпатын, көлемі мен аумағын білдіреді» [23, 98].

Бүл жерде С. Исаевтың мына бір пікірін келтіріп кетейік: «Бірақ, біріишіден, сын есімнің бәрі бірдей, яғни сын есім сөз табына жататын сөздсрдің барлығы шырай түлғаларымен түрленбейді, шырай түлғалары кез-келген сын есімге жалғана бермейді. Мысалы, эісақсы - жақсыриқ - жап-жақсы, улксп - улкепдеу - уп-улкеп, сары - сарылау - сип-сары -- отс сары т. б. болса да, пшулы дегеннен іпаулырақ, не пиш-іішулы, отс шаулы деп, кешкі деғеынен кешкілеу, не кеп-кешкі, аса кешкі деп, шырай түрлерін жасауға болмайды. Яғни сын есімнің бір түрі - сапалық сын есімдерге шырай жүрпақтары жалғанып, шырай түрлерін жасауға болса, сын есімнің мағымалык тобыныц екішііі іобы - катыстык сын есімдерге шырай жүрнактары жаліаиа алмайды да, одан шырай түрлері жасалмайды» [26, 133]. Яғни, шырай категориясы жалпы сын есімге емес, сын есімнің бір ғана семантикалык түрі -сапалык сын есімге ғана тән. Зерттеуші Ә.Аккөзов сапалык сым есімдерғе катысты мыііа пікірді айтады: «Сапалык сын есімдер косымшасыз түрым, семантикасы жағынан тікелей заттың сынын білдіреді. Сапалық сын есімдердің морфолоғиялық сипаты - шырай қосымшаларымен, түлғаларымен түрмыс алуы. Сапалык сын есімдер неғізгі түбір сөздер болып келеді»,-дейді (38, 130).

Бүған бірнеше мыалдар келтіріп көрелік. Мысалы: Мысалы: Қою қара мурты тықыр біткен, откір, кішілеу козді жургінші Әбді дейтіп Жігітек екеп [М.Әуезов, 12 б.]; Шаштары қоцырқай, коздері улкен, мурындары котерііікі, бойы үзыидау, тік бітквп (м.о. 1406.); Асашіың кішірек келгеи кокшіл коздері кішірсйе түсті [Х.Есенжанов, 3346.);-- Шеше.ме тартыппын. Бірсіқ шсшем. меиеп шшгурлы.и сүлуырақ [Ғ:Мүсірепов, 342 6.); Томеиірек лсалақы алсчпын казак жүмысксрлеріие үсшіміздегі айдыц екііииі жартысыішіі бистап күиіне жчіырма бес тиып үстеме косылады [Ғ.Мүсірепов, 315 б.]; -- Тан ертецгідеп жылырақ, түс кезіидегідеп суыгырақ, -- деді [Ғ.Мүсірепов, 351 б.]; Екінші -біртектес қара лісүмыстагы орыс-қазақ жү.мыскерлериіе - орысқа кобірек, қазаққа кемірек - эісалақы' екі молшерде бол.мақ [Ғ.Мүсірепов, 291 6.); Мимаидыц ең үлкеи руы - Мырзсшың бай-биглапьш жоие шақырды [М.Әуезов, 4016.]; Сойлсгеидс інілі де дорекілеу, үпі де жусш ... сабырлы міпезді, берік жаипың слжірегсніие басқалары ди крсыла пюлқыды, аса ыстық сешшеп кезек-кизек келіп опы/і қолып қысты ... [Х.Есенжанов, 62 б.]; Павлов окелгеп осыпдай уміткс толы ойларыи Абай коңіліпің endL'i жүдву күйіне алыс ша болса. отс жарың кусшыш соулесіп салгаидий бо.іады [М.Әуезов, 572 б.]; ()л, жазуы оте сүлу жоне кітсшқумар, талсшкер эісас [М.Әуезов, 559 6.J; Лснаіі сүн-сүр [Х.Есенжанов, 128 б.]; Шыдайды, әлі булдіриіііідей жап-жас емсс пе? \ М.Әусзов, 151 6. |;

Оеындағы кіші-лсу, қоңыр-қай, узьш-дау, кіші-рек, кок-шіл, сүлу-ырақ, томеи-ірек, жылы-риң, суық-ьірақ, коп-ірек, ең улкеп, иса ыстық, оте жирық, оте сулу, сүп-сүр, жап-жас шырай түрлеріне түрленіп түрғ^ан сын есімдер барлығы сапалық сын есімдер. Яғни жоғарыдағы түжырым дүрыс дейміз. Алайда тағы да мына мысалдарды көрейік.

Мысалы: Ертеден ауылдаи ауылга шащылагсш Маймаковтың кеше пншертеіі міпгеп мінитектеу аты бүгіп едоуір салыгып қалгсш [Х.Есенжанов, 300 б.]; Соз,'е үтымды. сырт коріпісі салмақты болгсшымеи окесінііі міиезі куигелектеу, ималы үшқыр лсші-бы, сійпиірып айтыіі тастийтыи, ойлигииын тез істеп жіберетіп адам еді [Х.Есенжанов, 30 б.]; Бүл жолы тым жадагаилау екеи ... [Ғ.Мүсірепов, 200 б.]; Коселеу ақсүр жүзді Магашта, кішксис іюзік беислі болгшімсп, иси бір кеи адамгершілік, міпезділік бар [М.Әуезов, 212 б.]; Рақыииіен жастау, коселеу бір болыс ексуі мыіш екі жігітті жагалсш ксп, жацагы естігеидеріп қайта сүристыра Сшстиды [М.Әуезов, 276 б.); Нілдінің Фармері сиякты салгырттау аңсүйектердің есін жтшпш кеткеи де теріс болмас [Ғ.Мүсірепов, 297 б.]; Ал мыиа кісі кербездеу, маңгаздау ойсл [Х.Есенжанов, 262 б.]; Бар жайды соиша кең, тсрең іпүсіпетіп аса білгір адам екеп [М.Әуезов, 108 б.]; Сол үшін де Павлов Абаига бүгіи баяп етіп отыргап лсайларын коптен сактап, аса гажап дос хабарьшдай сілып келгеп (м.о. 5226.); Бірақ оте сенгіш, жоие коңілшск жші [Х.Есенжанов, 51 б.]; Допди Красиов котерілген, мыиа жерде Дутов бар жоіш ең опасыз жиу шетел іштервенттері [Х.Есенжанов, 53 б.]; Өйтквиі ен үлкеп ел - орыстыц ең оиерлі қалсісы Петербургтен ңазына алып кайткан жан еді [М.Әуезов, 444 б.]; Дайыр ОріпбапОыіі апшлас, ауылбас жақьшы болгсш da жопе агаііып iitiiitdc аса сырлас, коңілдссі [М.Әуезов, 355 б.]; Малдыбай двгеп кісі оте бальщшы адам еді [Х.Есенжанов, 158 б.]; Бүлардың артында, есік алдында онііап аса жупыиы киімді момып жүзді арызшы жхшдар, үйге кірмсй ашық есіктеи бас иіп қана жаибарал .vcytiue қарасыи түр [М.Әуезов, 279 б.]; Ғажсш, қазақшып үшы-киыры жок жалпақ сахарасыпыіі жері жетпегендей, хохолдармсп іиекарадагы тілдей жерлерді даулайды,-- беді Қүрбапов торегв керексіз олдеқайдагы оіиЧмспі ец қа.усст/п/ порседей с/іііп бастап [Х.Есенжанов, 1 18 б.]; Жай.іаубагы ең торгі оріс іісп кузектегі сіі жырак, шеткі копыстар Қүішнбай ауылдарыпа қарайды [М.Әуезов, 56 б.]; -- Борі де мүмкіи. порсе,-- деді ол, кабагьш керіп,-- бірақ маган түсініксіз иәрсе мыпау: сіз оте бимаглүм ііорселерді сүрайсыз [Х.Есепжанов. 120 б.]; Есіл-ІТүра озендиріиіц байлары оте бай жерлер [Ғ.Мүсіреполв, 252 6.J;

Жоғарыдағы мысалдарды жеке алып қарайық: моштектеу, куйгелекпіеу, жадагаилау, коселеу, салгырттау, кербездеу, мацгаздау, аса білгір, аса гажап, отс сепгіш, ец онерлі, аса сырлас, коңілдес, оте балмқіпы, аса жүпыпы, еп қажстті, ең торгі, еіі жырақ, оте бимаглүм, оте бай. Осы мысалдардағы сөздердің іүбірі мен жұрнағын айырып қарайық: моиапектсу - моштек, күйгелсктеу -- куйгелек, жадагайлау -- жадагай, коселеу -- косе, салгырттау -- салгырт.   кербеідеу   --   кербез,   мсиігазбау  -  мингаз;   Бүлардың   бәрі   дс мағынасына карай катыстык сын есімдер болып түрса да, -теу, -лаи, -леи, -тау, -деу салыстырмалы шырай жұрнағына түрленіп түр. Келесі біл-гір (етістіктен сыы есім жасалып тұр), сен-гіш (етістіктен сын есім жасалып түр), өнер-лі (зат есімнен сын есім жасалып түр), сыр-лас (зат есімнен сын есім жасалып тур), кеніл-дес (зат есімнем сын есім жасалып түр), балык-шы (зат есімнен сым есім жасалып түр), кажет-ті (сын есімнен сын есім жасалып түр), төр-ғі (зат есімнен сын есім жасалып түр) және ғажап, жүпыны, жырақ, бимағлүм, бай - бүлардың алғашкылары туынды , ал соңғылары негізгі қатыстык сын есімдер бола түра, сын есімнің асырмалы шырай түріме түрленіп түр. Бүл жсрде тағы да Ә.Ақкөзовтың пікірін келтірейік: «Сондай-ак оларды ажыратуда шырай косымшаларын қабылдау, қабылдамауын негізгі өлшем етіп алү орыпды, алайда, кейбір катыстык сын есімдердің де шырай к'өрсеткіштерімен түрленетіндігін ескерғен жөн», - дейді де мына мысалдарды керсетеді: акылды, ақылдылау, ақылдырақ [38, 131]. Бүл жөнінде С.Исаев мүндай сын есімдердің шырай "формаларымені түрленуін олардың катыстык мәпді гапа білдірумен шектеліп калмай, екінші бір заттың сапалык сипатын білдіруге ауысқандығымен байланыстырады (26, 138). Жоғарыда келтірілғен « Сын есімніц бір түрі - сапалық сын есімдерге шырай жүрнақтары жалғанып, шырай түрлерін жасауға болса, сын есімнің мағыналык тобының екіыші тобы катысгык сын есімдерге шырай жүрнақтары жалғана алмайды да, одан шыраи түрлері жасалмайды» деген түжырым жоққа иіыға ма? Әлде бүл анықтама сын есім шырай түрінің тек екі түрі - салыстырмалы және асырмалы түрлеріне сәйкес келмей ме? Бүл әлі де шырай категориясы зерттеу жүмысын қажет етеді деген токтамға океледі.

2.3 Шырай түрлсріис қатысты жүрнактардыц сипаттамасы -рак/-рек

Жүрнағы сын есімге, оның ішінде байырғы, белгі-сын есімдеріне косылады. Мысалы: қызыл-қызьп-ырақ, кок-когірек, ак-апырак. Вүл жүрнақ басқа сөз таптарына тән сөздерге тікелей қосылмайды. Өзі жалғанатын, қосылатын соз ен алдымен сын есімге айналуы қажет. Содан кейін ғана - -рак/-рек жүрнағы жалғанады. Мысалы: Бірақ, -- деді Ыиеткабыл, -- су дүниесінен адамның жүрек дүниесі анағүрлым сырлырақ, анағүрлым күштірек қой (Ғ.Сл.); Мысалы: Стеішяктіц ескі кадрларышш біздің кобірек кеңескеп (ідамымһпдың бірсуі - Есімов Аңсиі | Қазакстал |; Михамбст обрспы Исшініибыыіі образыиші озгешерек [Ғ.Мүсірепов]; Малдардыц реіікі бс басқошараң ексн [Қазақстан].

Бүл мысалдардан «-рақ» жүрнағы баска сөз табынан жасалғаи үсте\ лсрге дс косылатынын аңғаруға болады. Бүл, әрине, кездейсок факті емес. үсіс\ \юп сын есімиіи кызметтері жағынан жақындығынан түған факты. ӨГпкеиі сын есім затты аыыктаса, үстеу қимыл-әрекетті аныктайды. Мүндай жакындык орыс тілінде де бар екенін орыс грамматистерінің көпшілігі әлдскаіпан айткан болатын. Сөйтіп, шырайлык тууға неғізінен сын есімге тән бола түрса да, кеіібір үстеу сөздерғе жалғанатындығының себебі: үстеу создерге шырай мағынасын тудыру үшін емес, оның синтаксистік аткаратын кызметіне байланысты. Әрине, үстеу негізінен атрибуттық катынасты аңғартады. Демск, үстеулер кобінесе сәйлемыің баяндауыш мүшесіи гіысыкгайды. Бүл «ііысықгауыіп» жәие «аныктауыш» дегендердің айырмасы біздің шартты берғен үғымымызда ғана, олай болмағанда екеуінің арасындағы айырма шамалы ғана.

Сондыктан, «-рак/-рек» жүрнағы сын есімдерге де, үстеулерге де жалгаш анымен негізінен алғанда сын есімнің жүрнағы деген дүрыс.

Қорытынды: 1. -рак/-рек жүрнағы негізінен сын есімнің жүрнағы. Бүл жүриақ косылған сөздеріне іиырайлык мағына жасайды да, сапаның артык, кем дөрежесін көрсетеді. 2. Бүл жүрнак жалғанған сөз сойлемде, кобіпесе, шығыс жалғаулы сөзбеи байланысады. Ал, салыстырылатын зат сапасының накты, козбе-ьсоз болуы да, ойда болуы да шарт емес. Салыстырмалы шырай осы күнгі әдеби тілімізде аса жиі коданылады және негізғі сын есімдерге де, баска сөз таптарынан (жүрнак арқылы) жасалған туынды сыы есімдерге де жалғанады. Келемі мол, жиі қолданылатын шырай түрі осы салыстырмалы шырай жасайтын «-рақ» жүрнағы.

Босең ягни салыстырмалы шырай

Шырайлық дәрежені солғындай көрсететін шырай түрін бәсендік (салыстырмалы) шырай дейміз. Мүның морфологиялық түлғасьі - дау/-деу, -! а\ -1с\. -лау/-леу жүрнақтары.

дау/-дс\, -тау/-теу, -лау/-леу журнақтары аркылы салыстырмалы шырайдын жасалуы туралы: проф. С.Аманжолов, проф. С.Кеңеспаев, ирф. Н.Сауранбаев салысгырмалы шырай жүрнағы екендігін айтады. Бүл. мегізімен дүрыс. Салыстырмалы шырайына 'жақын екені рас, бірақ, екеуі бір емес. Бүл шырай еалыстыруды босең, әлсіз керсетеді. Мысалы: Өзі ұшш)ау\ оіі Скчичшдау Әбпі <)с,ч'/і жо:к)псымыз бар [Ғ.Мүсірепов].