Қазақстан Республикасындағы Шаруашылық снеріктестіктердің құқықтық жағдайы

Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің мүлкіндегі қатысушы үлесіне құқық заттық емес, міндеттемелік сипатта болады. Қатысушының жауапкершілігі шектеулі серіктестік мүлкіндегі үлесі салым төленіп қойылған бөлігінде ғана салым толық төленгенге дейін иеліктен алынуы немесе кепілге берілуі мүмкін.

Жауапкершілігі шектеулі серіктестікке қатысушы өз қалауы бойынша сол серіктестіктің бір немесе бірнеше қатысушысына серіктестік мүлкіндегі өз үлесін немесе оның бір бөлігін сатуға немесе басқа жолмен беруге құқылы. Сол сияқты серіктестікке қатысушы серіктестіктің басқа қатысушысы алдындағы өз міндеттемесін қамтамасыз ету үшін үлесін кепілге беруге құқылы. Бұл мəмілелерді жасауға серіктестіктің немесе басқа қатысушылардың келісімі талап етілмейді. Серіктестік мүлкіндегі үлес кепілін тіркеу Қазақстан Республикасының заңнамасына сəйкес жүзеге асырылады.

Құрылтай құжаттарында өзгеше көзделмесе, жауапкершілігі шектеулі серіктестікке қатысушының өз үлесін немесе оның бір бөлігін иеліктен айырып үшінші жаққа беруіне немесе қатысушының үшінші жақ алдындағы міндеттемесін қамтамасыз ету үшін үлесті кепілге беруіне жол беріледі. Сонымен қатар, жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің құрылтай құжаттарында үлесті үшінші жаққа сатуға тек белгілі бір шарттар сақталғанда ғана жол берілетіндігі көзделуі мүмкін. Егер мұндай сату жекешелендіру туралы заңдарға сəйкес үлес сату арқылы жүзеге асырылса, осы бапта белгіленген шектеулер мемлекетке немесе мемлекеттік заңды тұлғаға тиесілі үлесті сату жағдайларына қолданылмайды. Алайда мұндай сату кезінде серіктестіктің басқа қатысушысының үлесті сатып алуға артықшылық құқыққа ие болу құқығы сақталады.

Иеліктен айырылатын үлесті сатып алуға артықшылық құқыққа келетін болсақ. Жауапкершілігі шектеулі серіктестікке қатысушылар қатысушылардың бірі үлесін сатқан кезде оны немесе оның бір бөлігін сатып алуда, заңнамалық актілерде көзделген жағдайларды қоспағанда, үшінші жақтың алдында артықшылық құқығын пайдаланады. Мұндай құқықты əрбір қатысушы пайдалана алады. Егер сатып алудағы артықшылық құқықты пайдалануды қалайтын қатысушылар саны бірнеше болса жəне құрылтай құжаттарында немесе серіктестікке қатысушылардың басқа келісімінде өзгеше көзделмесе, үлесті немесе оның бір бөлігін сатып алудағы артықшылық құқықты қатысушылар жарғылық капиталдағы өз үлестерінің мөлшеріне тең жүзеге асырады.

Өз үлесін немесе оның бір бөлігін үшінші жаққа сатқысы келген жауапкершілігі шектеулі серіктестікке қатысушы өзінің ниеті туралы серіктестіктің атқарушы органына сатудың болжамды бағасын көрсетіп, жазбаша хабарлауға міндетті.

Жауапкершілігі шектеулі серіктестікке қатысушыдан үлесті сатуға ұсыну туралы хабарлама алған кезден бастап жеті күн ішінде атқарушы орган бұл жөнінде серіктестіктің барлық қатысушыларына хабарлайды. Сатып алуда артықшылық құқықты жүзеге асыруды қалайтын серіктестікке қатысушы сатуға ұсынылған үлесті толық немесе оның белгілі бір бөлігін сатып алу ниетін көрсетіп, бұл туралы серіктестіктің атқарушы органына жеті күн мерзім ішінде хабарлауға тиіс. Келіп түскен ұсыныстардың жиынтық шамасы сатылып отырған үлестің мөлшерінен аспаса, əрбір қатысушы оның өзінің хабарламасында көрсеткен бөлігін сатып алады. Егер осылай иеліктен айыруға дейін жауапкершілігі шектеулі серіктестікке қатысушылардан қосымша ұсыныстар түспесе, үлестің қалған бөлігі иеліктен айырылып, үшінші жаққа берілуі мүмкін [50].

Егер жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің атқарушы органына үлестің сатуға ұсынылғаны туралы хабарлама жіберілген күннен бастап бір ай ішінде оны немесе оның бір бөлігін серіктестікке қатысушылар артықшылық құқықты пайдалану тəртібімен сатып алмаса, үлесті сатуға ұсынған қатысушы үлесті немесе үлестің сатып алынбаған бөлігін хабарламада көрсетілген бағадан төмен болмайтын баға бойынша үшінші жаққа сатуға құқылы. Егер үлес хабарламада көрсетілген бағадан неғұрлым төмен баға бойынша иеліктен айырылып, үшінші жаққа берілсе, үлесті сатып алу-сату туралы шарт жарамсыз деп танылуы мүмкін. Қатысушылардың үлестің немесе оның бір бөлігінің іс жүзіндегі сату бағасын ескеріп, үлесті сатып алуда артықшылық құқықты жүзеге асыру рəсімін қайталауға құқығы бар. Үлес немесе оның бір бөлігі сатып алудағы артықшылық құқық бұзылып сатылған жағдайда жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің кез келген қатысушысы сатып алушының құқықтары мен міндеттерін өзіне ауыстыруды үш ай ішінде сот тəртібімен талап ете алады. Иеліктен айрылған үлесті сатып алудағы артықшылық құқық үлесті сатудың кез келген əдісі кезінде, соның ішінде сауда-саттық кезінде жүзеге асырылады. Үлесті сатып алудағы артықшылық құқықты біреуге беруге жол берілмейді.

Иеліктен айырылған үлесті немесе оның бір бөлігін серіктестікке қатысушы сатып алған жағдайда серіктестіктің жарғылық капиталындағы үлесі тиісінше ұлғаяды. Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің құрылтай құжаттарында серіктестікке қатысушының өз үлесін үшінші жаққа сатуына тыйым салу немесе шек қою көзделуі мүмкін. Мысалы, үлесті серіктестіктің басқа қатысушыларына не үшінші жақтың шектеулі тобына ғана сату. Бұл жағдайда сату осындай тыйым салуды немесе шектеуді сақтай отырып жасалуға тиіс. Қатысушылар тiзiлiмiн жүргiзудi тiркеушi жүзеге асыратын жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiктiң жарғылық капиталына қатысу үлесiн қатысушының сату тəртiбi Қазақстан Республикасының заңдарында жəне серiктестiктiң жарғысында белгiленеді. Үлесті сату сатушыға тəуелсіз жағдайлар бойынша көзделген тыйым салуды немесе шектеуді сақтай отырып жасала алмайтын жағдайда, үлесін сатқысы келетін қатысушы жауапкершілігі шектеулі серіктестіктен осы үлесті сатып алуын немесе оны үшінші жаққа сатуға рұқсат етуін талап етуге құқылы. Осы нұсқалардың бірін серіктестікке қатысушылардың жалпы жиналысы таңдап алады. Үлесті жауапкершілігі шектеулі серіктестік сатып алған жағдайда үлес бағасын тараптардың келісімі, келісімге қол жетпеген жағдайда сот белгілейді. Жауапкершілігі шектеулі серіктестік үлесті үшінші жаққа сатуға келіскен жағдайда серіктестікке қатысушылар үлесті сатып алудағы артықшылық құқықты сақтайды.

Үлесті сатып алуға бірнеше қатысушы ниет білдірген жағдайда үлес олардың арасында жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің жарғылық капиталындағы өз үлестерінің мөлшеріне тең бөлінеді. Шығып кеткен қатысушыдан жауапкершілігі шектеулі серіктестік сатып алған үлесті қатысушылар сатып алғысы келмеген жағдайда үлес жарғылық капиталды тиісінше азайту жəне серіктестікке қатысушылардың жарғылық капиталдағы үлестерін қайта есептеу арқылы өтеледі.

Жауапкершілігі шектеулі серіктестікке қатысушы серіктестікке немесе оның қатысушыларына зиян келтірген жағдайда олар зиян келтірушіден зиянды өтеуді талап етуге құқылы. Қайта ұйымдастыру заңды тұлғаны бөлу немесе оның құрамынан жаңа заңды тұлғаның бөлініп шығуы болып табылса, қайта ұйымдастырылған заңды тұлғаның үлесі бөлу балансына сəйкес оның құқықтық мұрагерлеріне ауысады.

Жауапкершілігі шектеулі серіктестікке қатысушының несие берушілері сот шешімінің негізінде мəжбүрлі түрде серіктестік мүлкіндегі мұндай қатысушының үлесінен немесе үлесінің бір бөлігінен өндіріп алуды талап етуге құқылы. Үлеске немесе оның бір бөлігіне қатысты кепіл ұстаушы құқығы жоқ оны өндіріп алатын несие беруші жауапкершілігі шектеулі серіктестікке борышкерден үлесті мəжбүрлеп сатып алатыны жəне сатып алудан түскен сомадан борышты өтеуін талап ететіні туралы мəлімдейді. Үлесті немесе оның бір бөлігін сатып алуды серіктестік немесе оның қатысушылары үлесі сатып алынатын қатысушы бұған келіскен кезде тараптар белгілейтін баға бойынша жүзеге асырады.

Жауапкершілігі шектеулі серіктестік жəне үлесі өндіріп алынатын қатысушы келіскен кезде мұндай үлес үшінші жаққа сатылуы мүмкін. Несие берушінің талабы мəлімденген күннен бастап үш ай ішінде серіктестік немесе оның қатысушылары, немесе үшінші жақ үлесті сатып алмаса жəне талапты қанағаттандырмаса, несие беруші үлесті көпшілік сауда-саттықта Қазақстан Республикасының азаматтық іс жүргізу заңдарында көзделген тəртіппен сатуды талап етуге құқылы. Үлесті сатудан түскен ақшадан оны бағалауға, сатуды ұйымдастыру мен өткізуге, үлестен өндіріп алуды талап еткен несие берушінің талаптарын қанағаттандыруға жұмсалған шығындар өтеледі. Қалған ақша, егер ол бар болса, үлесі сатылған адамға беріледі.

Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің мүлкі оның құрылтайшыларының салымдары, серіктестік алған табыстар, сондай-ақ заңдарда тыйым салынбаған басқа да көздер есебінен құралады. Заң актілерінде немесе жауапкершілігі шектеулі серіктестік жарғысында резервтік капитал жəне басқа да қорлар құру көзделуі мүмкін. Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің мүлкі оның балансында есептеледі.

Жауапкершілігі шектеулі серіктестік мүлкіне қосымша жарналар. Егер жауапкершілігі шектеулі серіктестік жарғысында өзгеше көзделмесе, қатысушылардың жалпы жиналысы қатысушылардың серіктестік мүлкіне қосымша жарналар енгізуі туралы шешім қабылдай алады. Шешім серіктестіктің барлық қатысушыларының төрттен үшінің көпшілік дауысымен қабылданады. Мұндай шешімді жақтап дауыс бермеген қатысушылар яғни соның ішінде жиналыста болмағандар, дауыс беруге қатыспағандар немесе дауыс беруден қалыс қалғандар өз үлестерін қосымша жарналар енгізуді жақтап дауыс берген қатысушылардың сатып алуын талап етуге құқылы. Жауапкершілігі шектеулі серіктестік мүлкіне қатысушылар енгізген қосымша жарналар оның жарғылық капиталының жəне серіктестікке қатысушылар үлестерінің мөлшерін өзгертпейді.

Жауапкершілігі шектеулі серіктестікке қатысушылар арасында серіктестіктің бір жыл ішіндегі өз қызметінің нəтижелері бойынша алған таза табысын бөлу серіктестіктің тиісті жылдағы қызметінің нəтижелерін бекітуге арналған серіктестікке қатысушылардың кезекті жиналысының шешіміне сəйкес жүргізіледі. Жалпы жиналыс таза табысты немесе оның бір бөлігін серіктестікке қатысушылар арасында бөлуден алып тастау туралы шешім қабылдауға да құқылы.

Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің жалпы жиналысы табысты қатысушылар арасында бөлу туралы шешім қабылдаған жағдайда əрбір қатысушы бөлінетін табыстың серіктестік жарғылық капиталындағы өз үлесіне сəйкес бөлігін алуға құқылы. Төлемді серіктестік жалпы жиналыс таза табысты бөлу туралы шешім қабылдаған күннен бастап бір ай ішінде ақшалай нысанда жасауға тиіс.

Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің серіктестік жарғылық капиталы толық төленгенге дейін табысты қатысушылар арасында бөлуге құқығы жоқ. Серіктестікке қатысушының – заңды тұлғаның өкілі ретінде оның басшысы сенімхатсыз не өзге өкіл сенімхат негізінде қатысуға құқылы. Өкілдің жалпы жиналысқа қатысуына заңды тұлғаның сенімхаты Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінде көзделген нысанда берілуге тиіс.

Егер қатысушы мен сенімгер басқарушы арасындағы шартта немесе мүлікті сенімгерлік басқаруды құру туралы заң актілерінде өзгеше көзделмесе, қатысушы үлесін сенімгерлік басқару құрылған жағдайда жалпы жиналыста оның өкілі ретінде қатысушы атынан сенімгер басқарушы əрекет етуге құқылы. Қатысушы мүдделерін білдіру тəртібіне қойылатын талаптар мүлікті сенімгерлік басқару туралы заңдарда белгіленеді.

Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің атқарушы органының серіктестік қатысушысы болып табылмайтын мүшелері, егер серіктестік жарғысында өзгеше көзделмесе, жалпы жиналысқа кеңесші дауыс құқығымен қатыса алады. Серіктестік жарғысында басқаша белгіленбесе, жалпы жиналыс өзінің ерекше құзыретіне жатпайтын өкілеттіктерді серіктестіктің атқарушы органына немесе бақылау кеңесіне беруге құқылы. Жауапкершілігі шектеулі серіктестікке қатысушылардың жалпы жиналысы, өзінің құзыреті серіктестік жарғысында қалай белгіленгеніне қарамастан, серіктестік қызметіне байланысты кез келген мəселені қарауға алуға құқылы. Қатысушылардың жалпы жиналысы, егер серіктестіктің жарғысында өзгеше айқындалмаса, серіктестіктің ішкі қызметіне қатысты мəселелер бойынша жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің өзге де органдарының кез келген шешімінің күшін жоюға құқылы. Жауапкершілігі шектеулі серіктестікке қатысушылардың кезекті жалпы жиналысын серіктестіктің атқарушы органы серіктестік жарғысында белгіленген мерзімде, бірақ жылына кемінде бір рет шақырады. Жауапкершілік шектеулі серіктестіктің жылдық қаржылық есептемесін бекітуге арналған жиналыс қаржылық есеп беру жылы аяқталғаннан кейін үш айдан кешіктірмей өткізілуге тиіс.

Байқаушы кеңестің, тексеру комиссиясының немесе серіктестікке қатысушылардың талап етуіне қарамастан атқарушы орган кезектен тыс жалпы жиналысты шақырмаса, оны серіктестіктің байқаушы кеңесі, тексеру комиссиясы немесе жиынтығында дауыс санының оннан бірінен астамын иеленетін серіктестікке қатысушылар дербес шақыра алады. Таратылу процесінде тұрған жауапкершілігі шектеулі серіктестікке қатысушылардың кезектен тыс жалпы жиналысын тарату комиссиясы да шақыруы мүмкін.

 

                                  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

Қорытындылай келе, шаруашылық серіктестіктердің көптеп құрылуы ел экономикасының дамуына зор үлесін қосады. Бүгінгі таңда нарықтық экономикада әртүрлі заңды тұлғалар қызмет етеді, олар ерекшеліктерімен салалық құрамы жағынан, мамандану дәрежесімен, ұйымдастыру тәсілімен, механизация және автоматизация ерекшеліктерімен, ұйымдастыру – құқықтық нысандарымен бөлінеді. Сонымен дипломдық жұмыстың қортындыларына келетін болсақ, заңнама мен доктриналық ойларды талдай келе өзіндік ойлар мен түйіндерге келдік.

Біріншіден, «Business» – яғни ағылшын тілінен «кәсіпкерлік»,сауда-саттық пайда табуға бағытталған әрекеттің, экономикалық қызметтің бір түрі, жеке кәсіпкердің, фирманың іскерлік қызметі. Кәсіпкерлік адамның табиғи қасиеттеріне, біліміне негізделе отырып, қандай да болмасын бір істен кіріс кіргізуге, өзінің материалдық, рухани қажеттілігін қанағаттандыруға, сонымен қатар қоғамға пайда келтіруге де мүмкіндік береді. Әрине шаруашылық серіктестіктер де сөзсіз өз алдына пайда, табыс табуды көздейтін ұйым бола тұра, өзінің іскерлік қызметінің негізі бағыты – кәсіпкерлік қоғам мүшелерінің сұранысы мен ұсынысын есепке ала отырып, экономикалық жүйенің барлық саласын дамыту арқылы кәсіпкерліктен түскен табыстан салық және басқа да алымдарды төлеу және оларды қоғам дамуына, халық игілігіне жаратуға, әлеуметтік көмек көрсету екенін ұмытпауы тиіс. Сондықтан да әрбір нарықтық экономикаға бағыт алған мемлекеттің негізгі мақсаты – халықының әл-ауқатының, әлеуметтік жағдайының жалпы экономикасының жақсарып, өркендеп, өсуі болып табылады.

Экономиканың дамуы тауар-ақша қатынастарының дамуымен тікелей байланысты процесс екені белгілі. Әрине тауар-ақша қатынастарының болуы кәсіпкерліктің дамуына жағдай жасайды. Кәсіпкерлікке мемлекет тарапынан қолдау әрине құқықтық, заңнамалық реттелусіз және оның жергілікті билік органдарында нақты жүзеге асырылуысыз мүмкін емес. Бұл ретте елімізде шаруашылық серіктестіктердің құқықтық жағдайына тоқталсақ. Басты нормативтік құқықтық акті бұл – «Шаруашылық серіктестіктер туралы» Қазақстан Республикасының заңы. Басында «Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар жарлығы» болып жарияланған бұл нормативтік құқықтық акті кейін «Қазақстан Республикасы Заңы» болып өзгертілті. Әрине бұл өзгерістер мен толықтырулар шаруашылық серіктестіктердің құқықтық жағдайын ешбір нұқсан келтірген жоқ.