Ресейдің металлургиялық кешеніне жалпы сипаттама.

        Жалпы қарастырылып отырған кезеңде  отандық қара металлургия дамуы  аса қарама-қайшылықтармен сипатталады.

        Бір жағынан, орталытандырылған-жоспарлы экономика қызметінің кезеңінен қалған сала дамуының жетіспеушіліктерін жою саласында айтарлықтай оң нәтижелерге қол жеткізілді. Екінші жағынан сала дамуының кейбір ескіден қалған кемшіліктері барынша қиындады.

       Оң  нәтижелерге келетін болсақ, жекелеген кәсіпорындар мен жалпы саланың технологиялық құрылымының айтарлықтай жақсаруын атап өту қажет. 1990 ж. салада екі ғана ірі комбинат ( Новолипец металлургиялық және Оскольск электрометаллургиялық ) әлемдік стандарт бойынша бүгінгі таңға сай технологиялық құрылыммен сипатталған болатын. 2002 жылы мұндай статусқа үшінші конвертерді іске қосып, үздіксіз құю машинасының модернизациясын аяқтағаннан кейін Магнитогорск комбинаты және мартендік пештерде болат балқыту 5 еседен астам кеміген « Северсталь » жақындады. Технологиялық құрылымның жақсаруы өзге де ірі комбинаттарда байқалды – Нижнетагильск және Челябинск комбинаттары. Нижнетагильск комбинатында конвертерлік цехта үздіксіз болат құюға өту процесі аяқталып, мартендік болат құю үлесі төмендеуде. Челябинск комбинатында мартендік цехтар эксплуатациядан шығарылып, электро балқыту цехында үздіксіз болат құюдың екі машинасы іске қосылған. Алайда Кузнецк және Орск-Халиловск комбинаттарында технологиялық құрылымның ешқандай жақсарту өзгерістері байқалмады; тек 2002 ж. Батыс – Сібір комбинатында үздіксіз болат құюды ендіру жөніндегі жұмыстар қолға алынды /25/.

       Жалпы алғанда, тек Магнитогорск, «Северсталь», Нижнетагильск және  жартылай Челябинск комбинаттарында  технологиялық құрылымның жетілдірілуі жаңа құрал- жабдықтарды іске қосумен байланысты болды. Өзге кәсіпорындардың барлығында технологиялық құрылым мүлдем өзгермеді, немесе жалпы өндіріс көлемінің кемуі мен моральды және физикалық ескірген агрегаттарды істен шығару есебінен жақсартылды /24/.

       Сала  дамуындағы жағымсыз құбылыстарды  қарастыра отырып, айта кететін  жағдай, негізінен ескірген құрал-жабдықты  істен шығару есебінен қол  жеткізілген орташа техникалық  деңгейді жоғарылату, инвестициялық  ресурстардың жетіспеушілігі салдарынан  жұмыс істеп тұрған цехтар мен агрегаттарды жаңарту мен техникалық қайта жабдықталу мен қатар жүрмеді. Жалпы сала бойынша негізгі фондтардың жаңару коэффициенті 1991ж. 3,6% көрсеткішінен 2001ж. 0,8%-ға төмендеп кетті. Соның салдарынан саланың негізгі фондының тозуы 1991ж. 46%-дан 2001ж. 55%-ға дейін жетті (қордың белсенді бөлігі бойынша 70% дейін). Саланың өндірістік және біршама сортаменттік құрылымы нашарлады.

     Саланың  қиыншылықтары мен жағымсыз жағдайларға  қарамастан, 1992 – 1994 жж. кезеңді рынокқа  бейімделу кезеңі деп атауға болады. Әсіресе көзге түсетіндер өндірілетін металл өнімдерінің 2/3-ін экспортқа шығаратын бүгінгі таңға сай эффективті жұмыс істеп отырған Новолипецк, Череповецк, Магнитогорск және Оскольск комбинаттары. Егер жалпы сала бойынша болат өндірісінің көлемі 1994–1998 жж. кезеңде 1,1 есе кемісе, Новолипецк және Череповецк комбинаттарында ол 1,2 есе жоғарылады, Магнитогорск комбинатында –1,1 есе. 1999-2000 жж. бұл комбинаттардағы өндіріс көлемі өсімін жалғастырды. Оскольск электрометаллургиялық комбинаты – саланың 1990-2002 жж. кезеңде өнім өндірісінің көлеміндегі өсімді қамтамасыз еткен жалғыз кәсіпорын (35%-ға).

       1990-1996жж. Ресейлік металлургияда өндіріс  көлемінің төмендеуінен негізгі  отын – энергетикалық ресурстардың  үлестік шығынының шамамен 25%-ға ұлғаюы орын алды.

        Өнеркәсіптік - өндірістік персонал  саны шамамен 10%-ға кемігенімен,  ірі кәсіпорындарда персонал  саны өсті. Жалпы персонал санының  қысқаруы, өндіріс көлемінің қысқаруынан  баяу жүрді, соның салдарынан 1990-1996жж. еңбектің орташа салалық өнімділігі 36%-ға кеміді. Еңбек өнімділігінің жоғары деңгейі Череповецк, Новолипецк, Магнитогорск комбинаттарында байқалады. Бірақ бұл кәсіпорындарда да еңбек өнімділігі 1,5 еседен астам кеміді.

Кесте 19

Еңбек етушілер саны мен еңбек өнімділігі*

Кәсіпорын- дар (комбинаттар)	Ж         Ы         Л         Д         А         Р
	1990		1995		1996		1998		2000		2001		2002
	I	II	I	II	I	II	I	II	I	II	I	II	I	II
Жалпы сала бойынша	733,5	111	660,4	74	659,0	71	673,0	65	711,0	83	788,0	75	739,0	81
Магни- Тогорск	46,1	346	48,6	156	45,8	146	27,9	277	33,6	298	33,9	305	34,3	322
Череповецк (Северсталь)	37,2	323	38,0	215	38,0	233	46,9	181	44,3	215	44,7	208	39,6	244
Новолипецк	33,2	296	35,0	203	36,2	193	46,4	142	46,6	175	49,0	161	46,3	185
Батыс Сібір	25,3	297	28,8	166	30,3	131	35,5	97	36,5	149	35,2	158	29,9	191
Нижнета-гильск	30,4	245	25,6	200	25,0	208	24,2	116	29,1	167	31,1	168	31,1	170
Кузнецк	25,9	169	25,0	143	29,4	121	32,7	58	33,0	109	31,9	108	20,3	120
Орск-Хали Ловск («Носта»)	19,9	211	20,2	142	21,6	115	23,7	110	24,2	128	23,5	110	21,3	137
Челябинск («Мечел»)	29,5	212	29,2	85	29,4	102	29,7	90	26,8	138	26,9	140	25,6	151
Оскольск	9,0	173	11,8	138	12,9	113	17,5	89	15,1	136	16,0	132	12,9	170

 

  *I –бағанада өнеркәсіптік - өндірістік персонал саны келтірілген                      ( мың адам ),

  II –бағанасында бір  жұмысшыға келетін болат балқыту  көрсеткіші (т/ад).

       Талдау  барысында сала кәсіпорындарына  қатысты факторларды ішкі және  сыртқы деп бөлген жөн.

       Ішкі  факторларға өндіріс көлемінің, материалды ресурстар шығынының нормаларының, еңбек өнімділігінің, еңбек төлемі деңгейінің өзгеруін, негізгі қордың қайта бағалануын жатқызуға болады. Өзге факторлар – қосымша шығын, баға, тарифтер денгейінің өзгерістері – сыртқы болып саналады.

       1992-1995 жж. ішкі факторлар әсері есебінен қара металлургияның тауарлы өнімінің жалпы өсімінің 9,5 – 13,0%-н түсіндіруге болатын. 1996 ж. ішкі факторлар әсерінің үлесі 32,5%-ға жетті.

       1997 ж. саланың тауарлы өнімнің  орташа жылдық өзіндік құны 1996ж. салыстырғанда 7,4%-ға өсті. 1998 ж. саланың тауарлы өнімінің орташа жылдық өзіндік құны іс жүзінде өзгерген жоқ. Қара металлургия өнімдерін өндіру мен өткізуге кететін шығын құрылымының аса маңызды өзгерістеріне отын, энергия шығыны  үлесінің күрт өсуі және өзге де шығындар жатады. Көмірге кеткен шығын барлық кәсіпорындарда шикізат пен материал шығынының құрамында ескеріледі. Егер осы шығындарды отынға кететін шығын құрамында есептесек, 1991 – 1998 жж. отын мен энергия шығыны үлесінің 2 есе ұлғайғанын көруге болады.

        Қара металлургия өнімдерінің  рентабельділік денгейі 1991ж. 28,1% - дан 1992 ж. 51,4% - дейін жоғарылап, 1998 ж. 9,7%-ға кеміді.

        1992-1998жж. кезең бойында жекелеген  кәсіпорындарда өнімнің рентабельділік  денгейі кең көлемде айырмашылықта болды. 1995ж. дейін барлық қарастырылып отырған кәсіпорындарда тауарлы өнім өндірісі табысты болды. 1996 – 1998жж. Батыс Сібір, Кузнецк, Нижнетагильск, Орск-Халиловск және Челябинск комбинаттарында өнімнің рентабельділік деңгейі төмендеді. Ал 1998ж. Кузнецк, Нижнетагильск, Челябинск комбинаттарында тауарлы өнім өндірісі шығынды болды.

        Өнім рентабельділігінің аса  жоғары деңгейі 1998 ж. Череповецк, Новолипецк, Магнитогорск және Оскольск  комбинаттарында байқалды. Осылайша, өндірістің техникалық деңгейі ( технологиялық құрылым ) мен эффективтілік арасындағы тығыз байланысты талдау көрсетіп отыр.

Кесте 20

Өнім өндірісі мен  өткізу шығының құрылымы, %

 

Шығын құрылымы	Ж       Ы       Л       Д       А       Р
	1990	1991	1995	1998	2000	2001
өндіріс пен өткізу шығыны Материалды шығындар: шикізат пен материал отын энергия Еңбек жалақысы мен әлеуметтік қажеттілікке аударылатын шығындар Негізгі фонд амортизациясы Өзге шығындар	100,0 73,8 - - -         11,8   12,5 1,9	100,0 70,9 53,0 5,3 4,6         17,3   3,3 8,5	100,0 72,7 47,7 10,1 8,2         9,4   3,8 14,1	100,0 74,1 47,0 8,9 9,3         14,6   4,7 9,6	100,0 74,2 53,8 8,6 6,2         13,9   2,1 9,8	100,0 73,7 53,3 8,0 6,7         15,4   2,4 8,5

     

1999 ж. ресейлік қара  металлургияның даму сипаты өзгерді  – тауарлы өнімнің өндіріс көлемі сәйкестендіру бағасында 1998 ж. салыстырғанда 14,4% -ға өсті.

        Екінші кезеңдегі қара металдар  өндірісінің көлеміндегі өсім ( 1999 – 2000жж ) ішкі металл тұтыну  мен металл өнімдері экспортының  ұлғаюымен негізделген болатын. 1999ж. дайын прокаттың өндіріс көлемінің ұлғаюы 89% -ға прокаттың сыртқы саудасының оң сальдосының өсімімен және 11% -ға оның ішкі тұтыну өсімімен негізделген болатын. 2000ж. жағдай өзгерді – дайын прокаттың өндіріс көлемінің ұлғаюы толығымен ішкі тұтыну өсіміне негізделді. Соңғысы 1999ж. салытырғанда 38% -ға өсті.

        2001ж. дайын прокаттың өндіріс  көлемінің өсім қарқындылығы  күрт баяулады. Бұл бір уақытта  үш фактордың әсер ету салдарынан  болды – дайын прокатты ішкі  тұтынудың өсім қарқындылығының  айтарлықтай төмендеуі ( 2000ж. салыстырғанда 13% ), прокат экспорты көлемінің өсуі ( шамамен 8% -ға ), прокаттың импорт көлемінің өсуі (шамамен 11% -ға ). 2002ж. прокат өндірісі көлемінің өсім қарқындылығы біршама жоғарылады. Оның негізгі себебі дайын прокаттың сыртқы саудасындағы оң сальдоның ұлғаюы болып табылады.

       1998 ж. тамызынан кейін қара  металлургия кәсіпорындары жұмысының  экономикалық және қаржы көрсеткіштерінің  айтарлықтай жақсаруы байқалды. Сала өнімінің рентабельділігі  1999 және 2000 жж. 28,2 және 25,6% құрады, ал сальдолық қаржы нәтижесі 37,7 және 66,3% құраған. Түсімі жоқ шығынды кәсіпорындар мен ұйымдар үлесі 1998ж. 45% -дан 1999 – 2000 жж. 28% -ға дейін төмендеді. Еңбек өнімділігі 2000 ж. 1998 жылмен салыстырғанда 24% -ға өсті.

       Сала  кәсіпорындарының үшінші кезеңдегі ( 2001 – 2002 жж ) жұмысының экономикалық көрсеткіштерінің динамикасы 21–кестеде көрсетілген. 2001 ж. кезеңінде I-жарты жылдықта кәсіпорындар жұмысының экономикалық көрсеткіштерінің нашарлауы байқалды. Ол негізінен екі жағдаймен негізделген болатын: ішкі бағаның өзгермеуі жағдайында өнімнің өзіндік құнының өсуі және прокаттың орташа экспорттық бағаларының шамамен 10% -ға кемуі.

2002 ж. тауарлық өнімнің  орташа өзіндік құны 2000 жылдың  орташа жылдық көрсеткіштерімен  салыстырғанда шамамен 29 %-ға өсті. Бұл сыртқы (монополист салалар қызметінің баға мен тарифтеріндегі өзгерістер) және ішкі факторлардың (материалды ресурстардың шығын нормасының, өнімнің төлемдері көп қажет етуінің т.б. өзгеруі) әсерінен болды.

Кесте 21

 

Сала кәсіпорындарының 2000–2002жж. жұмысының экономикалық көрсеткіштерінің динамикасы.

Көрсеткіштер	Жылдар
	2000	2001	2002
Баға мен  траиф индекстері, бірлік* -электр энергиясы -табиғи газ -кокстелетін көмір -темір мен жүк тасымалы Еңбек етушілер саны, мың  адам* Еңбек өнімділігінің индексі, бірлік* Орташа еңбек ақы, руб.* Металл өнімдеріне ішкі баға индексі* Прокаттың орташа экспорт  бағаларының индексі, бірлік* Өнімнің орташа рентабельділігі, % Сальдолық қаржы нәтижесі (кіріс пен шығын айырмасы), млрд.руб.	1.0 1.0 1.0 1.0 778 1.00 4008 1.00   1.00 25.6   66.3	1.26 1.53 1.25 1.34 784 0.96 5430 1.01   0.91 13.2   33.8	1.58 2.08 1.40 1.61 717 1.08 7153 1.28   0.96 16.1   41.0

 

*Жалпы сала бойынша  кезеңнің соңына. Еңбек өнімділігі 1 жұмысшыға келетін болат балқыту  бойынша есептелген.      

 

Қарастырылып  отырған кезең бойында аса  маңызды материалды ресурстардың шығын  нормаларының төмендеуі 2.5 %-ға дейін  болды. Өзге факторлар әсерінен өнімнің  өзіндік құнының  өсімі байқалды. Өнімнің өзіндік құнының жоғарылауы 79 %-ға ішкі, 21%-ға сыртқы факторлар әсерімен негізделген болатын /23/.

Кесте 22

Ірі кәсіпорындардағы өнім өндірісі мен өткізу шығындарының құрылымы

 

Кәсіпорындар (комбинаттар)	жылдар	өндіріс пен өткізу шығындары
		барлығы	Соның ішінде
			Материалды шығындар	Еңбек жалдақысы мен әлеуметтік қажеттілікке аударылатын шығындар	Негізгі қор амортиза-циясы	өзге шығындар
Магнитогорск	1996 1999 2001	100.0 100.0 100.0	73.1 77.0 78.6	10.4 9.7 9.6	7.1 2.2 2.0	9.4 11.1 9.8
Череповецк  (“Северсталь”)	1996 1999 2001	100.0 100.0 100.0	73.6 70.9 75.4	10.7 10.7 21.6	4.9 1.6 1.3	10.8 16.8 10.7
Новолипецк	1996 1999 2001	100.0 100.0 100.0	78.4 77.9 79.8	7.4 9.4 12.8	6.3 3.1 1.8	7.9 9.6 5.6
Батыс Сібір	1996 1999 2001	100.0 100.0 100.0	68.9 73.9 74.6	13.8 17.0 19.0	7.6 3.4 2.3	9.7 5.7 4.1
Нижнетагильск	1996 1999 2001	100.0 100.0 100.0	83.1 77.2 69.5	6.4 9.6 12.1	3.7 2.8 3.1	6.8 10.4 15.3
Кузнецк	1996 1999 2001	100.0 100.0 100.0	72.0 69.6 72.1	10.7 18.6 17.1	2.8 3.8 1.7	14.5 8.0 9.1
Орск-Халиловск (“Носта”)	1996 1999 2001	100.0 100.0 100.0	72.6 70.6 77.9	14.6 14.1 14.7	5.8 2.3 2.0	7.0 13.0 5.4
Челябинск (“Мечел”)	1996 1999 2001	100.0 100.0 100.0	71.2 75.4 74.4	10.4 10.1 13.2	5.1 3.5 1.6	13.3 11.0 10.8
Оскольск	1996 1999 2001	100.0 100.0 100.0	67.7 65.9 66.9	13.3 10.7 15.1	6.9 2.6 1.7	12.3 20.8 16.3