Тарбағатай өңірінің экономикасын және туристік-рекреациялық

     Таулы –шалғындық  топырақтар.

     Таулы –шалғындық топырақтар Батыс Тарбағатай жотасының ең биік бөлігінде таралған. Олар негізінен абсолюттік биіктігі 1800-2000 м-ден асатын таулардың тік шыңдарында таралған. Олар аласашөпті альпілік және негізінен субальпілік шалғындардың жамылғыларының астында дамиды. Топырақ түзуші жыныстар элювиальді-делювиальді жұқа қалыңдықты тасты саздақтармен - әр түрлі генезистің тығыз палеозойлық жыныстардың үгілу өнімдерімен анықталған (метаморфты жауынды, эффузифті, интрузивті массивті-кристалды және т.б).

     Таулы-шалғынды топырақтардың  кескіні қара түстілігімен, әр түрлі деңгейде тасты гумустық горизонтпен (тығыздығы 60 см-ге дейін) ерекшеленеді. Гумустық горизонт А, 20-30 см дейінгі тығыздығымен, өте шымды және жоғарыдан шалғынды шымды құрайды. Жоғарғы горизонттары түйіртпекті оқ дәрісіндей, карбонатты және тұзды горизонттар жоқ. Кейбір жағдайда механикалық құрамы бойынша ауыр иллювиальді горизонттар байқалады. Саздақты гумусты горизонттар тығыз жыныстардың немесе жарылымды тығыз жыныстардың үгілуінде жатады.

     Тарбағатайдың таулы-шалғындық топырақтары таулы-шалғынды альпілік шымды және таулы-шалғындық субальпілік шымды болып бөлінеді. Л.И.Прасолов (1911) оларды жалпы таулы-шалғындық деп қарастырды, ал Б.Ф.Петров (1943) таулы-шалғынды қара топырақ деп көрсетті.

     Таулы-шалғындық альпілік шымды топырақтар 2800 м-ден асатын абсолюттік биіктіктерде аласашөпті альпілік топырақтардың астында дамиды. Батыс Тарбағатай шегінде олар өте аз таралған.

                                                                                                                           11

    Таулы-шалғындық  субальпілік шымды (қаратопырақты)топырақтар  таулы-шалғындықтопырақтар арасында  кең тараған. Олар 1800-2800 м дейінгі  абсолюттік биіктік шеңберінде  таралған және негізінен аласа  шөпті субальпілік шалғындардың астында қалыптасады.  Сипатталушы топырақтар ішінде таулы-шалғынды субальпілік шымды қышқыл күлгін емес топырақтар көп таралған. Сонымен қатар таулы-шалғынды субальпілік шымды қышқыл алдамшы күлгін топырақтар балшықты-иллювиальді горизонттарымен кең таралған.

     Таулы-шалғынды  субальпілік шымды қышқыл күлгін  емес топырақтар – қара топырақты  түстегі тығыздығы аздаған гумустық  кескінімен сипатталады. 

     Таулы-шалғынды  субальпілік шымды қышқыл алдамшы  күлгін топырақтар рельеф жағдайында  суық кезеңде қалың қар жамылғысы жиналатын және жылы кезеңде ұзақ сақталатын субальпілік белдеуде қалыптасады. Мұнда қар жамылғысы ұзақ сақталады және ағын сулар топырақты қосымша ылғалмен қамтамасыз етеді. Бұл процес көбінесе Тарбағатайдың суайрықтық бөлігінің тегіс бетінде жүреді.

 1.4 Табиғат зоналары, өсімдіктері мен жануарлары.

     Табиғат  зоналары географиялық ендік,  жер бедері және басқа да  факторларға байланысты болып  жер бетіне таралады. әр зонаның  өзіне тән климаты, топырағы, өсімдігі  мен жан-жануары бар. Шығыс қазақстан облысында солтүстіктен оңтүстікке қарай дала, шөлейт, шөл зоналары алмасып отырады. Таулы аудандарда зоналардың ауысуы жер бедеріне байланысты. Облыстың өсімдік жамылғысына жер бедерінің әсері өте мол. Далалы жерлердің сан алуан болуына байланысты аңғарларда, сай салаларда, теріскей беткейлерде өсімдік жамылғысы сирек кездеседі.

     Сортаңды  жазық пен сусымалы құмды жерлерге  қарағанда, облыстың ұсақ шоқылы  үстіртті аудандарында, таудың жартасты  бөлігі мен оңтүстік беткейлерінде  өсімдік жамылғысы бітік өседі. Микроклимат жағдайында өсімдік жамылғысы қалпына келмейді.

     Биіктік  зона. Облыс территориясының шығысын  биіктік белдеу алып жатыр.  Бұл өлкенің жазық, аласа таулы  бөліктен топырағы, өсімдік жамылғысы,  жануарлар дүниесінің таралуында  айырмашылықтар бар. Биіктік зонасының топырақ-өсімдік құрамы мен көлемі, оның географиялық орны мен биіктігіне байланысты. Таулы даланың кең алқабы батыстағы шекарадан басталып Шыңғыстау жоталарымен жалғасып, шығыстағы Алтай, Қалба, Тарбағатай тауларына дейін созылған. Тау алды далалары тау өлкелерінің солтүстік батыс, батыс және оңтүстік бөлігінде тұтас алап болып созылып жатыр. Солтүстік пен батыстың дақылды, түрлі шөпті және селеулі, бозды далалары, өсімдіктерінің түр-құрамы жағынан солтүстік  
Қазақстанның жазық далаларына өте жақын. Бұл далаларда селеу, бетеге, қоңыр бас, желайдар, қазтамақ, жылан қияқ кездеседі.

        Сауыр-Тарбағатай тауларының аймағы  табиғи ерекшеліктеріне сәйкес  Тарбағатай таулы-далалы ауданы, Сауырдың таулы орманды-шалғынды  даласы болып бөлінеді.                                                                                     12

  Тарбағатай даласының өсімдіктері бұталы, қарағайлы болып келеді де, таудың солтүстік беткейінде альпі шалғынына ұласады. Оңтүстік беткейде де бұталы өсімдіктер көп. Сайларда жеміс-жидек ағаштары, көк терек, ақ терек шағын ормандары кездеседі. Тарбағатайдың биік шалғыны Алтай тауынан ауысса, алма, түркістан аршасы сияқты түрлер Тянь-Шань аймағынан келген.

       Оңтүстік беткейдің  далалық бөлігінде жусанды өсімдіктер көп, ол жайылым есебінде пайдаланылады. Тау алқабында егістік мол. Таудың батыс беткейінде бақтар бар.

       Ормандары Сібір  ағаштарымен Тянь-Шань шыршасынан  тұрады. Бұл аймақтың Сібір мен  Орта Азия аралығындағы өткінші  орын екенін тағы да дәлелдейді.  Сауырдың оңтүстігі мен Тарбағатайдың шығыс бөлігі аралығын Шілікті шөлейт даласы алып жатыр. Оның топырағы да сортаңдалған сұр және тасты келеді, өсімдіктері де соған сәйкес селеулі, көделі, жусанды, бетегелі болып өседі.

      Оңтүстік-батыс Тарбағатай тау сілемі өсімдік жамылғысына бай. Өсімдіктер әр белдеулерде әртүрлі тараған. Тарбағатай тау сілемдеріндегі бұталардың түрлерінің саны 80-ге тақау. Тарбағатай тау сілемдерінде тараған жабайы бадамның түрлері (Amygdalus), майқарағанның (Calophaca howenii) және көптеген қараған түрлерінің (Caragana frutex, C.arborescent, C.grandiflora, C.pugmaea) декоративтік маңызы бар. Олардың көбі Тарбағатайдан басқа Алтайда ғана кездеседі. Осы топқа Алтай бөріжидегі (Daphne altaica), ледебур бадамы(Amygadalus ledeboriana), Быков бөріқарақаты (Berberus bykovianus), Ховен майқарағаны (Caiophaca howenii) жатады.

     Оңтүстік-батыс Тарбағатай  тау сілемдерінде таудан басталатын  өзендер мен бұлақтар бар. Мұндай  дерлерде мезофитті шөптесін  өсімдіктер мен қатар, ылғалды  жерлерде ғана кездесетін талдың (Salix), теректің (Populus), мойылдың (Padus), долананың (Crataegus) және итмұрынның (Rosa) ірі популяциялары опналасқан. өзендер мен бұлақтардың сайлы жерлерде кездесуіне байланысты жоғарыда көрсетілген сүректі өсімдіктердің ірі популяциялары сайда 500-700 м биіктікке дейін көтеріледі. Тарбағатайдың ең жоғарғы биіктіктерінде кездесетін сүректі өсімдіктерөте аласа бойлы болып келеді (тобылғы, түйесіңір және т.б).

     Кипаристер тұқымдасының  ең ірі туысы – арша. ТМД  территориясында аршаның 20-дан астам түрі өседі. Олардың ішінде аса кең таралған түрлермен қатар, сирек кездесетін түрлер де бар. Аршаның көптеген түрлері елді-мекендерді көгалдандыру мақсатында интродукцияланады. Тарбағатайдың оңтүстік беткейінде көктеректі (Populus tremula) орманда дәрі арша немесе сібір аршасы (Juniperus sibirica) субдоминант түр ретінде кездеседі. Қазіргі кезде Жер шарында тараған барлық арша түрлерінің 23-і жабайы өсетін түрлер, оның 10-ы Қазақстан территориясында тараған. Аршаның түрлері тау беткейлерінің кейбір жерлерінде жатаған түрде топтасып орналасып үлкен аймақтарды алып жатса, кейбір жерлерінде өте сирек аймақта ойдым-ойдым болып кездеседі.

                                                                                                                             13

     Тіршілік формасының сараптамасы (1-кесте).

     Өсімдік  бірлестігінің тіршілік формасын  анықтаумен В.В.Алехин (1936), И.Г.Серебряков (1962) және т.б. айналысқан. Барлық  өсімдік белдеулерінде шөптесін  көпжылдық өсімдіктер кездеседі. әсіресе олар таудың жоғарғы белдеулерінде кең тараған. Ағаштар, бұталар және жартылай бұталар Тарбағатай флорасының негізін құрайды.

     А.П.Цыгановтың  зерттеуі бойынша сүректі өсімдіктер  флораның 10,6 % құрайды, оның ішінде  ағаштар мен бұталар 7,8 % .

  Оңтүстік-батыс Тарбағатай тау сілемінде негізінен мезофиттер, мезоксерофиттер және ксерофиттер тіршілік етеді.

    Тарбағатай фаунасы Алтай тауы жануарларына ұқсас, онда қоңыр аю, қасқыр, түлкі, қарсақ тіршілік етеді. Тау етегінде суыр, дала тышқандары, суларында ондатр көп кездеседі. Альпілік белдеуінде тундралық құр ұя салған. Ең биік жерлерінде тастан тасқа секіріп арқар жүреді.

    1968 жылдан бастап Тарбағатай мемлекеттік қорықшасы ұйымдастырылған. Бұл қорықшада кездесетін қара шұбар жылан, ителгі, дуадақ, ақбас тырна, қара бауыр булдырық, лашын, бүркіт, құр, сұр шіл, кекілік, үкі, арқар, қоян, суыр қорғауға алынған.

    

 

 

 

                                                                                                  1-кесте.

      Тарбағатай тау сілеміндегі өсімдіктердің  тіршілік формасы. 

 

 

Тіршілік формалары	Туыстар саны	Флорадағы %
Көпжылдық шөптесін	138	80,7
Ағаштар	9	5,2
Бұталар	15	8,7
Біржылдық	5	3
Екіжылдық	4	2,3
Барлығы

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                                                                                           14

1.5 Тарбағатайдың өзендері (Ішкі сулары).

              Таудан басталатын өзендер көп.  Жарма, Қайыңдысу, Көкпекті сияқты өзендер кезінде Зайсан көліне құйған. Қазір көлге жетпейді. Сол сияқты Қарабұлақ, Жетіарал, Қарабұға, Базар өзендері тау арасында ғана ағып, қырға шыққан соң тартылып қалады. Тарбағатайдың оңтүстік беткейінде ағатын Ұржар, Қатынсу, Емел өзендері Алакөлге құяды. Аягөз өзені Баоқаш көліне құяды.

         Тарбағатай  тау сілемдері солтүстікке және  оңтүстікке қарай ағатын өзендерге  су жинайтын алап және суайрық  рөлін атқарады.

         Аягөз өзені  Тарбағатайдың солтүстік баурайларынан  басталып, Өкпекті жотасының батысымен, шөлейт өңірмен ағып, Балқаш көліне келіп құяды.    Аягөз өзені Тарбағатайдың солтүстік-батыс және батыс белдеулерін және Ақшыиау тауларының оңтүстік-шығыс белдеулерін қамтитын су жинаушы бассейнге ие. Өзеннің ұзындығы 350 км-ден асады. Өзен негізінен қар суымен, кейде грунт суларымен және аз  мөлшерде жаңбыр суымен қоректенеді. Аягөз қаласының бойындағы судың орташа шығыны ақпанда 0,2-0,6 м/сек, сәуірде 32-65 м/сек дейін, тамызда 0,5-4 м/сек дейін жетеді. Судың минералдығы 0,2-0,6 г/л, тығыздығы 3 тен 18 дейін өзгереді.  Орта және төменгі ағыс тұсында арнасы кеңейіп, өзеннің құяр сағасы сортаң батпаққа айналады. Қарашаның бірінші жартысында қатып, мұзы сәуірдің басында түседі.

        Таңсық, Ай  өзендері – Тарбағатайдың оңтүстік-батыс беткейлерінен бастау алатын кішігірім өзендер, Балқаш-Алакөл ойысы бағытында ағады. Таңсықтың ұзындығы – 100 км, Айдікі – 125 км. Қалыпты ағын 50-75 км аралығында байқалады. Өзендердің қоректену типі мен су режимі Аягөз өзеніне ұқсас, бірақ жоғары минералдылығымен, әсіресе Таңсық ерекшеленеді. 

        Базар өзені   Батыс Тарбағатай баурайындағы  бұлақтан басталып Бұқтырма бөгенінің  сол жақ бүйіріне құяды. Базар  мен Қарабұға өзендерінің су  алабын Түйемойнақ жотасы бөліп  тұрады. Сондықтан да, өзен суы қар және жер асты суларымен молаяды.

       Ұржар өзені  – суы өте мол өзен, ұзындығы 125 км-ге жуық. Ол Батыс Тарбағатайдың  батыс бөлігінен, атмосфералық  жауын-шашындармен ылғалданған   оңтүстік беткейінен бастау алады,  Алакөлге құяды. Өзен аралас, қар, жаңбыр, грунт суларымен қоректенеді. Ұржар өзенінің атауы екі компоненттен тұрады. Мұндағы ор-үр сөзі «терең», ал жар «өзен» дегенді білдіреді. Сонымен бұл атау «терең өзен» деген мағынаны білдіреді. Ұржар өзені Тарбағатай жотасының оңтүстік батыс беткейінен басталып, Рыбачье тұсында Алакөлге келіп құяды. Ұржар селосына дейін аңғары терең, шатқалды, биіктігі 5-8 м болып келсе, Ақжар елді мекеніне жеткенде бірте-бірте кеңейіп, бірнеше өзектерге бөлініп, сағасы сазды, қорысты атырауға айналады.

        Қаракөл өзені Тарбағатайдың оңтүстік-батыс, солтүстік-батыс беткейінің жартысынан тұратын су жинаушы бассейнімен Сасықкөл көліне құяды                                                                                                 15 
Оның ұзындығы 150 км-ге жетеді және жоғары бөлігінде шамамен 100 км қалыпты ағады.  Өзен қар суымен, жаңбыр және грунт суларымен қоректенеді.  Судың орташа шығыны Таскескен ауылының бойында сәуір мен мамыр айларында 6-7 м/сек-тан 15-21 м/сек-қа жетеді және тамызда 0,2-2 м/сек дейін төмендейді. Максимальді шығыны 63 м/сек құрайды. Су режимінің негізгі ерекшелігі сәуір-мамыр айларында су ағынының молаюымен ерекшеленеді, ол мамыр айында жауын-шашынның мол түсуімен және жоғары бөліктегі қардың еруімен байланысыты. Жоғарғы ағысындағы су Аягөз өзеніне қарағанда сапалы. Оның суын ауыз су ретінде және жер суаруғу пайдалануға болады.