Қазақстандағы жанармай өндірісі

 

 

     Мұнайдың  әлемдік өндірілу қоры 139,5 млрд. т.-мен  (яғни 208,5 млрд. т.ш.о.) бағаланады. Бұл  қорлар  мұнайды  қазіргідей  өндіру  жағдайында 40,1 жылға жетеді.

Мұның 66,4 % - ы Таяу және Орта шығыс елдерінде орналасқан.  Бұл аймаққа мұнайдың  аса көлемді  қоры мен  бірге өнімділігі жоғары  аса ірі 1 млрд-тан астам  және  аумағы  кең (300 млн. т-дан 1 млрд. т-ға дейін ) бұрғылау орындары тән. Осы аймақта  аталған көрсеткіш бойынша  Сауд Аравиясы дүние жүзінде бірінші  орында тұр,  мұнда әлемдік мұнай қорының  төрттен бірі  шоғырланған. Бұл аймақта Ирак,  Иран,  Кувейт және Абу-Даби  секілді араб елдері  мұнайдың  көп бөлігін иеленеді, олардың  әрқайсысында  әлемдік мұнай  қорының оннан бір бөлігі бар.

     Аймақтар  ішінде  әлемдік  мұнай  қорының  15,3%-н  өндіретін Америка   құрлығы екінші орында. Сол сияқты  Венесуэла, Мексика, АҚШ, Аргентина  және Бразилия мұнайдың  барынша  мол қорына  ие. Африкада алынатын мұнай  қоры 6,3 % , оның  ішінде  Ливияда  - 2,9 Нигерияда – 1,5 және Алжирде 0,9 %.  Кейінгі  кезге дейін батыс Еуропа  мұнай мен газға  кедей саналып  келеді. Соңғы үш  он жыл  ішінде  Солтүстік теңіз акваториясынан, нақтырақ  айтқанда  Британия (0,5 млрд. т.) және  Норвегия ( 1,5 млрд.т.) аумақтарынан   ірі кен орындары ашылды.

      Азия-Тынық  мұхит аймағында мұнайдың өнеркәсіптік  қорларын  Қытай (2,5 %),   Индонезия  (0,5), Индия, Малайзия және Австралия  (әлемдік  қордың  1 % - ы) иемденген.

      Шығыс  Еуропадағы  бұрынғы социалистік   елдер  және  бұрынғы КСРО  шығарылатын  мұнай  қорларының  5,8 % -ын иемденеді, оның ішінде  бұрынғы КСРО – ның 5,9, Ресейдің  – 4,76 %, яғни 6,64 млрд. т. қоры  бар.

     Дүние   жүзінде  қазіргі  кезде  өнеркәсіптік  маңызы  бар 20 мың  кен орны  жұмыс істейді, олардың  29-ы аса  ерекше  ірі  орындар  болып  саналады (1.4. кесте). Олардың ішінде  төрт кен орнында  алынатын  қорлардың 30 млрд. т-сы (22 % ) шоғырланған. Мұнайдың  аса ірі  орындарының көпшілігі (олар әлемде -45) Орта Шығыс және  Латын Америкасы елдерінде орналасқан.

     Әлемдегі  алпауыт мұнай  орындарының   ішіндегі  ең ірілері – Гавар   мен Үлкен Бурган  болып саналады. Алынатын  мұнай қоры 10,2 млрд.т.  болатын  Сауд Аравиясындағы  Гавар  кен  орны ( бұрынғы  КСРО- дағы барлық  мұнай  қорлары  жиынтығынан  асады ) 1948 жылы  ашылған.  Оның  ұзындығы  225 км, ені – 16-дан  25 км-ге дейін, қатпарларының  орналасу  тереңдігі 1550-1750 м.  Скважиналары  тәулігіне  1500 т. мұнай шығарылады.  Алғашқы мұнай қоры 9,9 млрд.т болатын  Үлкен Бурган (Кувейт) 1938 жылы ашылған. Қатпарларының орналасу тереңдігі -1700-2300 м. Скважиналардың  тәуліктік  шығару мөлшері 1500 – 2003 т. Осы екі шағын араб елінің танғажайып байлық көзі болып табылады.

     Егер мұнай  мен газ кен орындары географиясына  қарасақ, онда олардың көпшілігінің  теңізде орналасқанын байқау  қиын емес. Келешегі зор көмірсутекті  шикізаттардың теңіздегі ресурстары  жалпы әлемдік деңгейдің жартысынан  астамын құрайды. Қазіргі кезде мұнай мен газ барлық   5  мұхитың түбінен, оның ішіде Антарктидадан табылады. Осы күні теңіз мұнайын өндіру оның жалпы өндірілуінің үштен біріне жетіп отыр. Жаңа ғасырдың бас кезінде мұнай мен газдың жартысы теңіз бен мұхиттар түбінен алынады деп күтүлуде.

      Алғаш  табылған қорлардың және шельфте  өндірілген қазіргі әлемдік көмірсутекті  шикізаттардың негізгі бөлігі  бесеу: Персия бұғазы, Маракайбо  көлі, (Венесуэла мен Колумбияға  қарайды), Мексика бұғазы, Каспий  және Солтүстік теңіздері аймағына  жатады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

13 кесте                                                                                                                    

                              Әлемдегі аса ірі мұнай өндіру  орындары 

 

Кен орындары	Елдер	Бастапқы қорлары млрд.т.
Гавар Бурган Боливар Сафания-Харджи Румайла Ахваз Киркук Марун Гачсара Ата-Джари Абхайк Чикотечеп Манифа Латунильяз Прадхо-Бей Хасси-Мессауд Ферейдум-Марджин Биби-Хакиме Хуроме Катиф Бу-Хаса Бермудес Сарир Раудатайн Минас Шуабай Бери Экофиск Бачакеро	Сауд-Арависы Кувейт Венесуэла Сауд Аравися Ирак Ирак Ирак Ирак Ирак Ирак Ирак Мексика Сауд Аравиясы Венесуэла АҚШ( Аляска шт.) Алжир Иран Иран Сауд Аравиясы Сауд Аравиясы БАЭ Мексика Ливия Иран Индонезия Сауд Аравиясы Сауд Арависы Норвегия Венесуэла	10,2 9,9 4,4 4,1 2,7 2,4 2,2 2,2 2,1 1,9 1,7 1,6 1,5 1,5 1,4 1,4 1,4 1,2 1,2 1,2 1,2 1,1 1,1 1 =1 =1 =1 =1 =1

 

 

 

     Мұнайдың  барланған  қоры жөнінен   Қазақстан  дүние жүзінде  13, газ бойынша  - 15 орында.  Сөйте  тұра, мұнай – газдылығы анықталған,  шөгінді алаптары бар ұлан-байтақ аумақтардың құрылымды - өлшемдік және іздестіріп – барлау зерттелуі қанағаттанарлық деуге болмайды, кей жерде  ондай жұмыстар  мүлде  жүргізілмеген.

      Республиканың   мұнай-газ мүмкіндігін  бағалау  көмірсутегінің  барланған  қорына, өндіру, тасымалдау  және шығару  үрдісін  ескергендігі  болашақ  және  болжамды  қорларға негізделеді.

     Көмірсутегі   шикізаттарының  кең кені және  барланған қоры.  Қазақстан   жерінде 207 көмірсутегі шикізатының   кені есепке  алынған ( 1.01.2001ж),  оның ішінде: Батыс Қазақстан  облысында -15, Ақтөбе облыснда -21, Атырау -80, Маңғыстау облысында – 54, Оңтүстік  Қазақстан  облысында-16, Қызылорда облысында -11,   Жамбыл обылысында -16, Қарағанды обылысында -4 ( Кировская  шахтасын қоса есептегенде )  кен орны   анықталған.       Мұнайдың  белгілері Шығыс Қазақстан облысында да байқалған.  Кен орындарының көпшілігі және  мұнай, жанғыш газбен конденсаттың  негізгі қоры Батыс Қазақстанда шоғырланған және олар Каспий  маңы ойпатының енеулік беткейі өңірінде, Маңғыстау – үстірті  іиіні ойыстар  жүйесінің, Оңтүстік Ембі және Солтүстік Бозащы көтерілімдеріне  тура келеді. Қазақстанның  оңтүстік – шығысында  мұнай  және газ  кендері   Оңтүстік Торғай ойпаңы  мен Шу-Сарысу  иілмесінен  табылды.

     Қазақстанның  кен орындары дүние жүзінің  көптеген  мұнай –газ  алаптары сияқты көмірсутегілер шоғырларындағы  басым  келетін  фазалық құрамына  қарай,  мұнайлы, мұнайлыгазды  газдымұнайлы  газконденсатты  болып бөлінеді.

    Олар көбінесе  кешенді болып келген, мұнайы немесе  бос күйіндегі  газы  басым және  конденсаты  бар. Моноқұрамды кендерде де кеңтаралған.

     Каспий  маңы  ойпатымен Маңғыстау   жері ауқымында, жер бетіне  жақын қабаттарда, яғни 50м тереңдікке  дейін  150 – ден астам табиғи  мұнай битумдары мен  оның белгілері  анықталды.     

    

3.2 Табиғи газ  ресурстары  мен көмір кен орындары

 

      Газ  өнеркәсібі мұнай өнеркәсібіне  қарағанда жас салалардың бірі. Оның жан-жақты игерілуі 1960 жылдарда  Маңғыстау мұнай-газ алабынан  басталады.  Газ өндіру көлемі көп жылдар бойы баяу жылжыды. Оның серпіліп кең көлемде өндірілуі КПО консорциумының Қарашығанақ кен орнын игеруімен байланысты. Қарашығанақ республикамыздағы газ өнеркәсібінің өркендеуін жеделдетіп экспортқа шығаруға мүмкіншілік берді. Жанармайның ішінде газ  - жоғары қуаттылығы бар, салыстырмалы түрде арзан және тасымалдауға қолайлы. Сонымен бірге химия өнеркәсібінің құнды шикізат көзі болып табылады.

     Қазіргі  кезде республикамызда көптеген  газ қорлары барланды. Бірақ 2/5 бөлігі Қарашығанақ кен орнының үлесінде. Келесі ірі кен орындарына Қашаған, Имашев, Жаңажол кен орындары жатады. Елімізде өндірілген газдың көлемі тұтынылатын газдың көлемінен артық. Бірақ мемлекет ішінде газбен қамтамасыз етілу толық дамымаған. Табиғи газ еліміздің 9 облысына ғана жеткізілген. Газ құбырларының жалпы ұзындығы мұнай құбырларынан да ұзын (10000 км – ден жоғары). Оның негізгі бөлігі транзитті газ құбырлары Орта Азия – Орталық (ОАО) және Бұхара – Орал. Осы құбырлар арқылы Түркіменстан мен Өзбекстанның газы Ресейге, Украинаға, басқа елдерге жеткізіледі. Тек қана Бұхара – Алматы газ құбыры Қазақстанның оңтүстік аудандарын табиғи газбен қамтамасыз етеді. Республикамыздағы өзекті мәселенің бірі біріңғай газ құбыры жүйесін құру.     

      Табиғи  газдың  әлемдік алыну қоры 144,8 трлн. м³ (171 млрд. т.ш.о)  бағаланады.  Қазіргідей өндіру қарқынында  газ ресурстары  62,8  жылға  жетеді. Табиғи газдың  барланған қоры  бойынша КСРО бірінші орында,  ол әлемдік көлемнің 39 % -ын, оның ішінде Ресей 33 % -ын құрайды.

     Дүниежүзілік қордың үштен біріне жуығы Таяу және орта Шығыс үлесіне тиеді. Сондай – ақ  ол негізінен мұнай мен қатар өндіріледі. Ол елдер: Ирак (жалпы әлемдік қордың 15,8 %,-ы Дүние жүзінде 2-орында ), Абу-Даби (40 %), Сауда Аравиясыи (37 %) және Кувейт (1,0 %  ).

      Азия-Тынық  мұхиты  аймағында газдың елеулі  ресурсын Индонезия, Малайзия, Қытай,  Индия, және Австралия  иеленеді.

      Газдың  елеулі Африканың (6,8 %), Алжир  (2,6 %), Нигерия (2,2 %) және Ливия (0,19 % ) сияқты елдерінде шоғырланған.

      Америка құрлығында жалпы  әлемдік табиғи  газ қорының  10,1 %-ы бар, оның ішінде АҚШ-та 3,2 %(5 –орын), Венесуэлада – 2,8 % Кнадада -1,3 % және  Мексикада  1,2 % Батыс Еуропада  әлемдік  табиғи  газ қорының 3,3 % -н иеленеді, оның ішінде  Норвегияда  газдың  1,0 % Нидерландыда - 1,2 %  Ұлыбританияда – 0,5 % үлесі бар. 1.5. кестеде дүние жүзіндегі аса ірі газ кені орны ( қоры  1 трлн. м³-ден асады) беріліп отыр. Мұндай әлемде -11. Оның 7-і Ресейдің  Сібір мен Каспий  маңы ойпатының солтүстік және  полярлы аудандарында (Астрахан және Орынбор) орналасқан.[18]

      Қазақстан  Республикасында  2001 ж. 1 қаңтарда  жанғыш газдың 138 кені есепке  алынды,  оның  32-сі  газды және газконденсатты.

Мемлекеттік  баланспен  бос күйіндегі  газдың және «газ шатыры » газының  94 кені  алынды, олардың 29-ы  газды мұнайлы, 2-і мұнай – газды,  3-мұнай газконденсатты, және  19-ы  газды.

      Республика  бойынша  бос күйіндегі   газ  41 кен орнында, еріген  44 кен  орнында  шығарылады.

      Мемлекеттік   баланспен  42 кен  орны  есепке алынды. Оның ішіндегі 30 кен орны  мұнайгазконденсатты, 12-і – газконденсатты. Құрамында  конденсаты  бар 42 кен орнының  ішіндегі 18-інен  кен  шығарылады, 18-і игеруге дайын, 6-сы барлануда.     

14 кесте

       Әлемннің аса ірі газ кен  орындары ( қоры 1 трлн.м³-дан астам)

Кен орындары	Елдер		Бастапқы қорлары, трлн. м³
Уренгой Ямбург Штокман Медвежье Харасевей               Заполярное  Астрахан           Орынбор Манкандл –Хьюготон  Слохтерен Пазенун Хаси – Рмель		Ресей Ресей Ресей Ресей Ресей Ресей Ресей Ресей АҚШ Нидерланды Иран Алжир		4 3,78 3 1,55 - 2,6 - 1,78 2 1,65 1,4 1

 

 

     Көмірдің  дүние жүзілік  сенімді қоры 11 трлн. тонна  деңгейінде  бағаланады,  оның 1090 млрд. тоннасы  өнеркәсіп  негізінде  өндіріледі.   Әлемннің  үш елі – АҚШ, бұрынғы КСРО мен Қытай  көмір ресурстарының 51,6 % иемденеді.АҚШ,  бұрынғы КСРО, Қытай, Индия, Оңтүстік Африка, Австралия, Германия; Польшадан басқа әлемннің 8 еліне жалпы дүниежүзілік көмір қорының 92 %-ы тиесілі. Ірі ресурсы бар алғашқы он елдің ішінде Ұлыбритания мен Канада кіреді.

    Көмір қоры  жөнінен бұрынғы КСРО дүние  жүзі бойынша  АҚШ –тан кейін  екінші орында тұр. Жалпы қордың 90 % -ын энергетикалық көмір, ал 10 %-дан аздауын аса қажетті   кокстелетін, металлургия саласына  қажет көмір құрайды. 1.6. кестеде көріп отырғандай, 7 алпауыт кен орынының (қоры 500 млрд. т-дан асады ) 5-ші Ресей аумағы – Сібір мен Тысқары аудандарында орналасқан. Дүние жүзіндегі ірі көмір  бассейндерінің ішіндегі аса ірісі Тунгус кен орыны саналады, онда 2 трлн. тонна қоңыр көмір, тас көмір және антракцит қорлары шоғырланған.

 

15 кесте

Әлемннің аса  ірі көмір кен орындары (қоры 5 млрд. т-дан астам)