Қазақстандағы жанармай өндірісі

 

 

     Қәзіргі  кезде мұнайхимия үлесіне пайдаланып  жатқан мұнайдың  аз мөлшері  ғана (шамамен  6 % мас.)  келеді. Әртүрлі елдерде бұл үлес 2-8 % арасында ( Батыс Еуропа елдерде бұл үлесі 2-8 % арасында (Батыс Еуропа елдерінде 7-8 %, бұрынғы КСРО  және АҚШ- та 4-5 % ). 2003 ж. дүние жүзінде мұнайдың мұнайхимия мұқтажына пайдалануы күшті қарқынмен өсіп ол 10 %  құрайды.     ХХ ғасырдың соңында мұнайхимия мұнайды пайдалануда жалғыз бағыт болып қалуы мүмкін. Жанармай бағытының  келешегінің барлығын ескере отырып, олардың  кекмшіліктерін де атап өткен жөн. Өндірістің бұл саласы табиғатқа мынадай тәріс етеді:

     - ауаны,  суды және жерді қатты бөлшектер  мен механикалық ыластау (тозаң,  күл);

     - химиялық, радиактивті, иондану, жылу, электромагнитті,  шу және басқа ыластау түрлері; 

     - көп мөлшерде  суды, жерді және ауа оттегін  жұмсау ;

    - өте күшті  парник эфектісінің болуы,  жердің  биосферасының температурасының  біртіндеп көтерілуі және планетада  апат болу қаупі.

    Жанғыш қазбалардың   әртүрлі энергия сиымдылығы бар  қорын шартты жанармай эквиваленті  (ШОЭ) өлшемімен  энергия сиымдылығы  29 г Дж/т (7000 ккал/кг) тең деп белгілеу келісілген. Әртүрлі жанғыш қазбаларды шартты жанармай өлшеміне ауыстыру коэфиценттері 1.1-кестеде берілген

     Соңғы есеп  бойынша жанғыш заттардың потенциалды  өндірілетін  қоры дүние жүзінде  (1.2) келтірілгендей, дүние жүзіндегі жанғыш қазбалардың

басым көпшілігі қатты  жанармай түрлеріне жатады.  Мұнай  мен газдың үлесіне өндірілетін  қордың 12,4және 9,9 %   экв. жалпы  органикалық жанармайға және тек 3,5 пен 2,6 % эквивалент тиісінше  олардың  потенциалды қорына келеді.

                                                                                                                             

2 кесте

                     Жанғыш қазбалардың энергия эквиваленттері

 

Жаңғыш қазба түрі	Сыбағалы энергия сыйымдылығы, ГД ж/т	Ауыстыру коефиценті
		Шарттын жанармай өлшемінде	Мұнай эквивалентіне
Тас көмір	27,6	0,94	0,76
Қоңыр көмір	13,8	0,47	0,33
Мұнай	41,9	1,43	1,0
Табиғи газ	34,3*	1,17	0,83
Сланец шайыры	40,0	1,37	0,95
Уран (жылытылығын  нейтронды пайдаланатын реакторларда)	475,10³	16,2 10³	11,33 10³
Шартты жанармай	29,0	1,0	0,7

 

• - ГДж/1000м³

                                                                                

                                                                                                            

 3 кесте

                           Дүние жүзілік жанғыш қазбалар  қоры

 

Жанғыш қазбалар түрі	Потенциалды		Сонымен бірге өндірілетіні
	10  шот	% (экв)	10 шот	% (экв)
Мұнай	438	3,5	136	12,4
Газ	330	2,6	108	9,9
Көмір	11220	88,5	720	65,9
Сланецтер, ауыр мұнайлар, табиғи  битумдар	682	5,4	129	11,8
Барлығы	12670	100	1093	100

 

 

     Көмірдің  дүние  жүзілік потенциалды  қоры -  11трлн ШОТ өндірістік  өндірілетін қорға жатады. Көмір қорының 90% астамы 10 мемлекетте шоғырланған: ол бұрынгы КСРО, АҚШ, ҚХР, Австралияда, Канадада, Германияда.

     Көмірдің  қоры жағынан бұрынғы КСРО  дүние жүзінде 1-ші орында (40% жоғары  дүние жүзінде). Жалпы өндірілетін  қордың 90% астамы энергетикалық көмірде де ал 10% кемдеуі металургияға өте қажетті коксқа айналушы көмір. Қазақстанда шамамен 11 млрд.т көмір қоры бар.

     Мұнайдың  дүние жүзілік потенциалды қоры 306млрд.т. (немесе 136млрд ШОТ) өндірістік  өндірілетін деп есептелінеді. Өндірілетін қордың жарымынан астамы (54 млрд.т.). Жақын және орта осындай үлкен мұнай қорының барлығында ғана емес, сонымен қатар, мұнай кендерінің керемет үлкендігінде және төтелдердің өте жоғары өнім беруінде.[9]

     Осы аймақтағы  елдердің арасында және дүние жүзінде Сауд Арабия мұнай қоры жөнінен бірінші орында. Оның 23 млрд.т. зерттелген қорының 11 млрд. т. мұнайы керемет үлкен ерекше Гавар кенішінде орналасқан. Әсіресе Каспий теңізінің Қазақстан бөлігі – жағалауының Қашаған кен орнының мұнай қоры шамамен 7,0 млрд. т. деп болжануында. Бұл өте жоғары көрсеткіш, дүние жүзіндегі кен көздерінің ішіндегі ең ірісі деп анықталуда.

      Табиғи  газдың дүние жүзілік потенциалды  қоры 330 млрд ШОТ немесе 282 трлн  м³, оның өндірілетін қоры 92 трлн  м³. Табиғи газдың зерттелген қоры жөнінен дүние жүзінде 1-ші орынды бұрынғы КСРО алады оның ішінде Ресей, Түркмения, Өзбекстан үлесіне дүние жүзілік қордың шамамен 40% келеді. Шамамен дүние жүзілік қордың 25% Жақын және Орта Шығыс елдердің үлесінде, бұларда негізінен мұнай ілеспе  газы мына елдерде өндіріледі: Иран, Катар, Абу-Даби, Сауд-Аравиясы, Кувейт, Америкалық континентке табиғи газдың дүние жүзілік өндірістік қорының 16% келеді, оның ішінде АҚШ -6,8%, Канадаға-3,1%, Мексикаға-2,6% және Венесуэлаға-1,6%.

     Газдың  үлкен қоры Африкада (7,62%) мынадай елдерде орналасқан: Алжирде (3,8%) жәнеНигерияда (1,8%), сонымен қатар Азияда және Океанияда (7,3%), Малайзияда(1,5%), Индонезияда (1,2%), Австралияда (1,0% ) және Қытайда (0,9%).Батыс Еуропада табиғи газдың дүние жүзілік өндірілетін қорының 5,8% бар, оның ішінде Норвегияда -2,1%, Нидерландыда -1,9% және Ұлыбританияда -0,9%.

      Жанғыш сланецтер,  ауыр мұнайлар және табиғи  битумдар. Әдеттегідей емес жанғыш  қазбалардың дүние жүзілік потенциалды  қоры 682 млрд ШОТ құрайды, оның  129млрд ШОТ өндірілетіні. Олардың ең үлкен қорлары, мысалы сланецтың – Эстонияда, АҚШ-та, Бразилияда және Қытайда, ал мұнайлар мен битумдардың Канадада, Венесуэлада, Мексикада, АҚШ-та, Қазақстанда,Ресейдің Татарстан аумағында.

Ядролық жанармай. Өндірістік ураны бар кенде оның концентрациясы өте аз боады – 0,1-0,5% және одан төмен. Қазіргі уран қоры 5 млн. т. деп белгіленуде, бұл 236 млрд.  ШОТ энергияны, плутонийді қайта пайдалану арқылы алғанда және 8850 млрд ШОТ энергияны реакторда жылдам нейтрондарды пайдалану арқылы алғандағыдай, бұл энергия органикалық жанғыш қазбалардың қорынан алынатын энергиядан бірнеше есе көп. Уран Қазақстанда да көп. Оның мөлшері 1 млн.т. деп есептегенде, бұл әлемдік қордың төрттен бірі

 

                                                                                              

 4 кесте

 

Дүние жүзілік энергия  қорын пайдалану құрылымы (ағаш, торфты және б. есептемегенде), %(экв)

 

Энергия қоры	Жылдар
	1960	1970	1980	2002	2003	2020
Мұнай	3,0	3,7	43,5	37,6	32,9	21,2
Табиғт газ	0,9	1,1	18,8	20,8	21,4	19,0
Қатты жанармай	76,1	93,2	28,9	29,1	30,0	33,2
Су энергиясы және әдеттегідей  емес  қайта пайда болушы  энергия  қоры	1,7	2,0	6,2	6,9	7,1	13,6
Ядро энергиясы	0	0	2,5	5,6	8,6	13,6

 

     XX  ғасырдың  басында мұнай мен газдың үлесіне  3,0 және 0,9% тиісінше, ал көмір үлесіне  – 76,1% келді. Мұнайдың жаңа  кен орындары соңғы кездерде  табиғи жағдайы өте қатал аймақтрда,  адамның баруы қиын жерлерде  ашылуда (Батыс Сібір, Сахалин), немесе теңіздің терең жерлерінде( мұнайлы тасты теңіз,т.б).

      Қазір  дүние жүзілік мұнай өндірудің  төрттен бірі теңіз түптерінен  алынып жатыр, ал 2003 ж. бұл үштен біріне дейін жетті. Ал қатты жанғыш қазба өндіру керісінше, оларды ашық жолмен өндірудің (Екібастұз, Канск – Ачинск кен орындары және басқа) және жаңа өнімді техника қолдану нәтижесінде, арзанға түсуде. Атом және су энергетикасының өсуі, энергия ресурстарды (күн, теңіз және жел, жылысу, өсімдік шикізаттарының және басқа энергияны) қайтадан пайдалану.

      Мұнайды  өңдеудің тереңдігі өсті. Бұл  проблема қазіргі мұнай өңдеудегі  ең қажеттісі. Мұнайдың мұндай  терең өңдеу мұқтаждығы қозғалтқыш  жанармайды пайдаланудың тез  өсуімен, мұнайдың өндірілуіне  қарағанда, байланысты. Егер жылу  және электр энергиясын алуға жанармай есебінде қатты жанғыш қазбаны және табиғи газды қолдануға болатын болса және бұл экономикалық жағынан тиімді болса, онда қозғалтқыш жанармайдарын өндіру қазір тек қана мұнай мен газ конденсатынан алу қажет. Жасанды қозғалтқыш жанармайдарын мұнайдан басқа шикізаттрдан өндіру әзірше тек ғылыми зерттеу мекемелерінде ғана шешілуде. 

     Келтірілген  мәліметтер өркендеген елдердің  жанармай энергетика баланысында  энергия қорын пайдалану және  өндіру құрылымында анағұрлым   өзгешеліктер барлығын көрсетеді, бұл олардың экономикалық өсуінің дәрежесімен, энергия көздерінің барлығымен, бұл елдердің мұнайды сыртқа шығаратын елдерге жақын орналасуымен және басқа себептермен байланысты. Іс жүзінде барлық елдерге энергия пайдалану құрылымында мұнай мен газдың рөлі басым. Мұнда ОЭБ энергия ресурстардың бірінің орнын бірі басатын төрт дәуір байқалады: ағаш жанармай және жануар  дене энергиясы, көмір жанармайы, мұнай және табиғи газ. Соңғы жылдары қарқынмен табиғи газдың, су мен ағаш энергиясының және тағы көмірдің үлесі артуда.

 

 

 

2.2  Дүниежүзінде  жанармай өндіру, оны өндіруші  елдер

                                                                                                                             

     Дүние жүзінде жанармай өндірудің 1995 жылға (млн.т.) мәні мынадай.

Дүние жүзі                 4273        Шығыс Еуропа елдері

Өркендеген елдер      1579        және Қытай                           2450

АҚШ                            800         Соның  ішінде

ГФР                              210          Қытай                                     850

Австралия                   166          Бұрынғы  КСРО                      647

ОАР(ЮАР)                  140          Бұрынғы  Польша                    249

Ұлыбритания               79            Бұрынғы Чехославакия         127

Канада                          62            Бұрынғы КНДР                      79

Өркендеуші елдер      244           Бұрынғы  Югославия               70

 Индия                          158                                                                                                               

 

      Дүние  жүзілік көмір өндіру 1995 жылы  ең жоғарғы деңгейге жетті  – 4273 млн.т. Ең көп көмір  өндіруші елдер қатарында Қытай  (850 млн.т. ), ең ірі көмір өндіруші  елдер қатарында Бұрынғы КСРО, ГДР, Польша, Австралия, Индия, ОАР және Чехославакия жатады.

     Дүние жүзінде  және кейбір елдерде мұнай  өндірудің мәндері 1.5 - кестеде   берілген.

     1979 жылы  дүние жүзілік мұнай өндіру  ең жоғарғы деңгейге жетіп  – 3114 млн.т. құрады.1985  жылы ол 2666 млн.т. дейін төмендеп кетті. Дүние жүзіндегі  негізгі мұнай өндіруші елдер  мыналар – Орта және Жақын Шығыс, Америка, Солтүстік Африка және Еуропа, Дүние жүзілік мұнай өндірудің 45% өркендеуші елдердің, әсіресе МШШЕБ мүшелерінің үлесіне тиеді. Өркендеген елдерде (720 млн. т.) және Шығыс Еуропа және Қытайда (744 млн.т.)  шамамен бірдей көлемде мұнай өндіріледі. Дүние жүзі елдер арасында мұнай (газ конденсатымен қоса) өндіруден 1 орында бұрынғы КСРО (600 млн. т.) болады. Мұнайды өте көп пайдаланатын АҚШ (724 млн. т.) дүние жүзінде оны өндіруден 2 орында (438 млн. т.), Мұнайды 100 млн. т. көп өндіретін елдер қатарына Сауд Арабиясы, Мексика, Қытай, Ұлыбритания, Иран кіреді. Мына елдерде - Венесуэла, Канада, Ирак, Индонезия, Кувейт, Қазақстан және Біріккен Араб Эмиратында мұнай 50 млн.т. астам өндіріледі.

    Ұлбритания  мен Норвегиядан басқа мынадай  мұнай өндіруші елдерде – Сауд  Арабиасы, Мексика, Венесуэла, Индонезия  және басқа елдерде өндірілетін  мұнайдың жартысы  және одан  да көбі теңіз кеніштерінен алынады. Қытайда 1957 жылы кеңес өкіметі ғалымдарының өте бай Яэрся кенішін ашқаннан кейін мұнай өндіру 1960 жылда 5 млн.т.- дан 1985 жылы 125 млн.т.- дейін өсті. 1993 жылы Қытайда 143,8 млн.т. мұнай өндірілді, оның 10 млн.т. Шыңжаңда өндірілді, яғни 25 есе өсті.