Қазақстандағы жанармай өндірісі

 

 

 

 

 5 кесте

                        Дүние жүзінде мұнай мен конденсат  өндіру, млн.т

 

 

Елдер	Ең көп мұнай өндіру деңгейі	1995
Дүние жүзі	3114    (1979)	2666
Өркендеген елдер, АҚШ	474       (1970)	720 ,438
Ұлыбритания	өсуде	123
Канада	100         (1973)	72
Норвегия	Өсуде	38
Австралия	Өсуде	27

 

 

 

 

 

 

5 кестенің жалғасы

 

Өрендеуші елдер: Шетке шығарушы          елдер бірлестігі (ШШЕБ)	1619 (1980) 1343 (1975)	1202 800
Сауд Аравия	490  (1980)	170
Иран	300 (1974)	111
Ирак	168 (1979)	70
Венесуэла	194 (1970)	88
Нигерия	114 (1979)	73
Индонезия	84   (1977)	60
Ливия	160 (1970)	50
Кувейт	151 (1972)	52
Алжир	55   (1979)	29
Біріккен Араб Эмираты	91   (1979)	50
Мексика	өсуде	143
Египет	өсуде	44
Индия	өсуде	31
Аргентина	25    (1980)	23
Бразилия	25    (1980)	23
Ангол	өсуде	20
Малайзия	өсуде	20
Шығыс Еуропа елдері және Қытай Бұрынғы Ксро	өсуде 624   (1988)	744 595
Қытай	өсуде	125
Румыния	12    (1980)	11

 

 

     Дүние жүзінде  табиғи газды өндіру басқа жанармай  түрлерімен салыстарғанда, 1940ж. кейінгі жылдары жоғары қарқынмен өсті, олардың үлесі дүние жүзілік өндіруде 40%-ға жеткен.

     Дүние жүзілік  табиғи газ өндіру 1995 жылы млрд.м³  0 с-градуста.

 

        Дүние жүзі             1652          Венесуэла                          15

        Өрендеген елдер    780           Аргентина                           14

        АҚШ                       485           Шығыс  Еуропа елдері

        Канада                     85             және  Қытай                        675

        Нидерланд              76              Бұрынғы КСРО

                                                           (643  20 ºС)                         600

        Ұлыбритания          42             Румыния                              32

        Норвегия                 25             Бұрынғы ГДР                       13

        Өркендеуші елдер  197           Қытай                                    13

        Мексика                   28             Венгрия                                 7

        Алжир                      20             Польша                                  6

 

     Дүние   жүзінде өте  ірі газ   өндіруші ел - бұрынғы  КСРО 1985 ж онда тарихта   бірінші   рет жылдық  газ өндіру жоғары  деңгей  53  млрд  м³ жетті.  Бұрынғы  КСРО дүние  жүзілік газ  өндірудегі  үлесі  1960-1985 жылдар арасында  9-дан 36 %  дейін  өсті. Өрекендеген  елдерде  газ  өндіру  (780 млрд м³)   әзірше  Шығыс еуропа мен  Қытай  елдерінен  (670 млрд м³) артық.  Бірақ газ өндіру кеми  бастады, ал  бұрынғы  КСРО- да ол өсуде. Өркендеуші елдерде мұнай өндіруге қарағанда  бұрығы КСРО, АҚШ, Канада, Нидерланды, Ұлыбритания, Румыния, Мексика, Норвегия, Алжир, және, Венесуэла кіреді.

    Ядролық өтын өндіру. 1984 ж. уран өндіру, мың тонна есебінде мынадай болды:

     Канада              11,2          Австралия          4,3

     АҚШ                 5,9            Намибия             3,6

     Оңтүстік  Африка Республикасы                 5,8

     Ядролық  жанармай  негізгі  пайдаланушылар  – Батыс Еуропаның өркендеген елдері (12 мың т.),  АҚШ (16 мың тонна) және басқа  елдер (8 мың тонна ).

     Энергия  ресурстарының  негізгі  көздерін  өндіру  соңғы он жылда және 1990 ж. мәндері 1.6- естеде келтірілген.  Қазіргі кезде бұрынғы КСРО  жүзінде мұнай мен газды өндіру жөнінен алдыңғы, көмір  өндіруде – үшінші (Қытай мен АҚШ – тан кейін), ал электр энергиясын өндіруде)АҚШ – та 1985  ж 2600млрд  кВт/ч. электр энергиясы өндіріледі.

 

 

 

 

 

 

 6 кесте

                             Бұрынғы КСРО жанармай және  электр энергиясын өндіру

 

Жанармай	1975	1980	1985	1990
Көмір (тас,қоңыр антрацит), млн.т	701	724	726	705
Мұндай (конденсатпен    бірге), млн.т	491	603	595	570
Табиғи газ.млрд м³	289	435	643	815
Электр энергиясын  өндіру , млрдВч/% жалпы өндіруден сонымен бірге: АЭС  ГЭС	1038/ 100   20/1,9 126/12,1	1224/ 100   73/6,0 164/ 13,4	1545/ 100   107/10,8 214/13,8	1722/ 100   213/12,4 224/13,0

 

     6– кестеде келтірілген   жанармай-энергетика  комплексінің ішінде 1985-1990 ж. аралығында газ өнеркәсібі 1,3 есе ядро энергетика 2,3 есе өсті, ядро энергетикасының үлесі 10,8%-тен 21% -ке  дейін өсті.

     Жанармай-энергетика  ресурстарын құрастыру және оны  пайдалану энергетика бағдарламасына  сәйкес, бұрынғы КСРО – ның 2003ж. дейінгі экономикалық өсу бағдарламасының бір бөлігі есебінде, жүзеге асты. Энергетика бағдары ғылыми негіздерге сүйеніп, энергетика негізінің кеңейуінің басты бағытын және маңызды шараларын анықтайды және келешекте елдің жанармай- энергетика  комплексінің  әрі сапалық өзгеруін қамтиды. Энергетика бағдарламасын жүргізу 20 жылға есептелінген және екі кезеңде жүзеге асырылады: 1980 – 1990 және  1990 -2003 жыл.

Бірінші кезеңде мұнай  өңдеудің деңгейі жоғарылайды, көмір  және ядро энергиясын өндірудің өсуі қала береді, екінші кезеңде газ  өндіру ең жоғары деңгейіне жетеді, одан кейін тұрақтанады.

     Энергетика  ресурстарының одан әрі өсуі  негізінен ядро энергетикасын  жоғары өндірумен, көмірді ашық  әдіспен өндіруді көбірек қолданумен, тағы тез орнына келетін басқа  энергия көздерін пайдаланумен  анықталады. Көмір өндіруді едәуір көбейту негізінен ашық әдіспен (60%-ға дейін ғасыр соңында) негізінен дүние жүзінде өте үлкен Шығыс Сібір және Алыс Шығыс көмір кеніштерін пайдалану арқылы (Екібастұз, Канск-Ачинск, Оңтүстік Якутскіні, Торғай,  Кузнецк және басқа) жүзеге асады.

     Келешектегі газ өңдейтін өндірістің негізгі бағыты газ шикізатын комплексті түрде пайдалану, оны терең өңдеп, барынша көп конденсат алу, элементті күкірт, гелий, этан және басқа компоненттер алу

      Келешекте  Қазақстанда мұнай өндіру күшті  өседі, Шығыс Сібірде (Томск облысында) және континентальді шельфте мұнайлы кендерді іздеу және барлау күшейеді. Тереңде жатқан мұнай және газ кендерін өндірістік ұқсату Каспий ойпатында одан әрі жалғаса береді. Мұнай өндірудің қажетті деңгейін ұстап тұру  тек қана жаңа бақыланған қордың есебінен емес, сонымен қатар, ғылыми  техникалық жетістіктерді пайдалану арқылы, көбейту жоспарлануда.  

2.3.Мұнай өңдеу  өндірісінің жағдайы мен келешегі

     

     Дүние жүзінде соңғы жылдары мұнай өңдеу көлемі оның өндіру мөлшеріне сәйкес өзгереді. Мұнай «дауы» уақтында (60-70 жылдары), арзан Жақыншығыс және Латын американың мұнайы бар кезде, дүние жүзінде мұнай өңдеу зауыттардың (МӨЗ) саны және олардың қосынды қуаты тез қарқынмен өсті. Осы кезде өркендеген елдердің (АҚШ-тан басқа), сонымен қатар, өркендеуші Латын Америка, Жақын және Орта Шығыс және Африка елдерінде, мұнай өңдеудің негізінен  терең емес өңдеу немесе аздау терең өңдеу жүйесі орын алды.

    АҚШ-та қозғалтқыш  жанармайының қолдануының жоғарылығынан   және табиғи газ бен көмірдің арзан қорының барлығынан, мұнайды терең өңдеу жүйесі іске асырылды.

      Дүние  жүзілік  мұнай өңдеу өсуінде  сапалы және санды секіріс  1970 -1980 жылдарында байқалады. Осы  кезең де мұнай бағасының күрт  төмендеуі, оның өндірілуін және  қазан пеш жанармайы есебінде пайдалануын төмендетті, мұнайды терең өңдеу керек екенін күшейте түсті.  1979 ж. кейін  мұнай өңдеу көлемі, МӨЗ қосынды қуаты мен  саны біртіндеп азая бастады. Осы аз қуатты тиімсіз зауыттар жабыла бастады. Бұл өз кезінде МӨЗ сыбағалы қуатын асырды. Мұнай өндіру көлемінің кемуі МӨЗ – да бос қуат қалып қоюына алып кеп соқты, негізінен тіке айдау процестерінде, оларды басқа екінші кезектегі процестерде қайтадан өңдеу көзделінеді.

 

7 кесте

 

        Өркендеген елдердегі МӨЗ саны, қуаты және мұнай өңдеу көлемі (млн.т.)ж. (бөлінгіште) және 2008 ж. (бөлгіште).

 

 

Елдер	МӨЗ саны	МӨЗ қуаты,млн.т	Мұнай өңдеу көлемі, млн.т
АҚШ	303/190	902/746	667/590
Канада	35/27	107,2/92,1	87,9/68,5
Жапония	49/46	281/246,5	198,3/156,5
Ұлыбритания	19/16	130,5/99,7	86,4/79,1
Италия	32/23	203/153	96,2/77,8
Франция	22/15	166/118,4	114/76,6
ГФР	31/25	150/107,8	99/70,6

 

 8 кесте

 

Өркендеген елдердегі  МӨЗ негізгі мұнай өнімдерінің  шығымы 2008 ж. (мұнайға %).

 

Мұнай өнімдері	АҚШ		Канада		Жапония		Ұлыбритания		Италия		Франция		ГФР
Бензин	47,2		38,6		20,4		24,9		18,0		25,8		21,7
Керосин және реактивті жанармай	9,6		6,2		11,3		8,0		4,3		5,9		1,5
Дизел жанармайы	12,7		-		75		-		-		14,0		-
Қазан (пеш)жанармайы		9,0		28,0		14,5		26,7		28,0		23,3		42,9
Мазут		7,7		16,5		34,7		20,5		36,8		16,8		17,1
Мұнайды өңдеу тереңдігі, *%		85,9		-		58,7		-		-		76,9		-

 

Мұнайды өңдеу тереңдігін 100-ден мазуттың  өзінің  қажетіне пайдалану  үлесінің мөлшерін өңделуші мұнай көлеміне шаққанда мұнай жоғалымын  алу арқылы анықтайды: (МӨТ =100 – м – ж). 

     Мұнай өңдеу  көлемі мұнай өңдіру жағынан   дүние жүзінде  және өркендеген  елдер арасында АҚШ жетекші  орында. АҚШ – тың мұнай өңдеу  ерекшелігі, оның өте жоғары өңдеу  тереңдгі (қозғалтқыш жанармайның  шығымы дүние жүзінде ең жоғары көрсеткіште 75% ), МӨЗ бағыты «бензин өндіру » жүйесіне, екінші кезектегі өңдеу процестерді көп қолдану арқылы (1.9-кесте), дәлірек айтқанда каталитикалық крекинг(~23%), каталитикалық риформинг(~23%), гидротазалау және гидрокүкіртсіздендіру (~54%), гидрокрекинг (7,2%) кокстеу, алкилдеу, изомерлеу,  және басқа процестері басым. АҚШ - та ең көп қолдалынатын өнім ол автобензин (мұнайға шаққанда 47%). Бензиннің дизель жанармайына қатынасы 2,1/1 тең. Қазан жанармайы, мұнайға есептегенде, аз мөлшерде өндіріледі - 8%. АҚШ – та мұнайды өңдеудің тереңдігі терең өңдеу процестерін қолданумен, әсіресе вакуум газойлін және мазутты каталитикалық крекингке салу және кокстеу процестерін  көп қолдану нәтижесінде жетеді.  Бұл процестердің қуаты жөнінен АҚШ дүние жүзіндегі елдердің бәрінен ілгері. Канада құрылымы жағынан, жанармай сапасы жағынан, екінші кезектегі  өңдейтін процестердің көптігі жағынан және  басқа көрсеткіштермен АҚШ – қа  үлкен ұқсастық байқалады.