ҚР қолма-қолсыз ақша нысаны

 

     Бұл  кестеден көріп отырғанымыз, барлық  көрсеткіштер жыл сайын өсіп  келеді:

- 2005 жылға қарағанда банктің меншікті капиталы 2006 жылы 187,18 пайызға өскен, ал 2007 жылы 2006 жылға қарағанда бұл көрсеткіш 133,49 пайызға өсті. Ал 2008 жылы 2007 жылмен салыстырғанда 118,65 пайызға өсті. 2006 жылы 2,09 есе, яғни 2006 жылдың 1-ші қаңтарында жарғылық капитал 970905778 жай акциялардан, 24742000 конверттелмейтін артықшылығы бар акциялардан және 80215187 конверттелетін артықшылығы бар акциялардан құрылды.2008 жылы меншікті капитал 191,06 млрд. тг құрап, 18,65 пайызға өсті.;

- банктің міндеттемелері  де жыл сайын өсіп келеді. 2006 жылға қарағанда 2005 жылы  175,83 пайызға өскен, ал 2006 жылы 2005 жылға қарағанда 164,69 пайызға,2008 жылы 2007 жылдан қарағанда 101,29 пайызға өсті,;

- банк активтері  2006 жылы 2005 жылға қарағанда 177,13 пайызға  өсті,2007 жылы өткен жылмен салыстырғанда 160,09 пайызға өсті,2008 жылы 103,52 % өсті ;

- 2005 жылы банктің  табыстары 191,92 пайызға өсті, ал  келесі жылы бұл көрсеткіш  183,83 пайызға өсті, 2007 жылы 143,76 пайыз  өсті;

- банктің шығындары  2006 жылы 2005 жылға қарағанда 2,38 есе өскен, ал 2007 жылы 2006  жылмен салыстырғанда 126,07 пайызға өсті;

- банктің таза  табысы 2006 жылы өткен жылға қарағанда  171,59 пайызға өсіп, 27,16млрд. теңгені  құраса, 2007 жылы осы көрсеткіш  149,19 пайызға өсіп, 40,52 млрд.теңгені,ал 2008 жылы 35,91 % құрады.

     4-шы  кестеде біз банктің 2005-2008 жылдарға  арналған балансының деректерін  көре аламыз.

 

     Кесте 6 – «Қазақстан Халық Банкі» АҚ – ның 2005-2008 жылғы активтері мен пассивтерін талдау.

 

Көрсеткіштер	2005 жыл	2006 жыл	2007 жыл	2008 жыл	Ауытқулар, %
	Млрд. теңге				2006/ 2005	2007/ 2006	2008/ 2007
Ақша қаражаттар	57,10	127,80	255,25	161,09	2,23 ес	199,73	63,11
Міндетті резервтер	8,63	55,11	87,28	30,82	5 есе	158,36	35,31
Бағалы қағаздар	12,10	123,34	107,84	135,80	9 есе	87,43	125,92
Халықты несиелендіру	411,10	596,22	1,040,27	1,188,28	145,03	174,48	114,22
Негізгі құралдар	10,98	16,41	22,76	58,02	149,48	138,71	2,5 есе
Өзге активтер	6,96	11,79	19,22	29,26	135,57	2 есе	152,23
Барлық активтер	559,66	991,36	1,595,07	1,651,35	177,13	160,89	103,5
Несие ұйымдарының  қаражаттары	107,28	118,72	247,45	289,61	110,66	2 есе	117,03
Халықтың қаражаттары	323,51	597,94	935,43	867,39	184,82	156,59	92,72
Шегертілген салық  міндеттемелері	0,43	2,53	3,89	8,85	4 есе	154,03	2 есе
Өзге міндеттемелер	2,90	6,58	10,26	13,89	2,26 есе	156,2	135,38
Барлық міндеттемелер	495,22	870,73	1,434,05	1,460,29	175,83	164,96	101,83
Меншікті капитал	64,44	120,63	161,03	191,06	187,18	133,49	118,64
Барлық пассивтер	559,66	991,36	1,595,07	1,651,35	177,13	160,89	103,52

 

- 2006 жылы банктің  жалпы активтері 177,13%-ға өсіп, 991.36 млрд. теңгені құраса, 2005 жылы бұл көрсеткіш 559.66 млрд. теңгеге, ал 2007 жылы  160,89 пайызға 1,595,075 млрд. теңгеге өсіп, тең болған. Бұл көрсеткіштің осындай қарқынмен өсуіне негізгі әсер еткен операциялар: несиелік және инвестицияланатын бағалы қағаздар портфелінің өсуі.

- 2006 жылдың соңында несиелік портфель 145,03%-ға өсіп, 596.22 млрд. теңгені құрады, оған негізінен жеке тұлғаларды және шағын, орта бизнесті несиелендіру өз септігін тигізді.

- Банк өзінің  инвестицияланатын бағалы қағаздарын 2006 жылы 123.34 млрд. теңгеге дейін өсірді. Банк сонымен қатар өзінің ақша қаражаттарын және мемлекеттік қысқа мерзімді облигацияларын 127.80 млрд. теңгеге дейін көтерді.

- Жалпы несиелік  портфельдің 31% үлесі тек несиелік  портфельге тиесілі, ол өткен  жылмен салыстырғанда 2006 жылы 151%-ға  өсіп, 197.18 млрд. теңгені құрады. Жеке несиелендіру портфелінің 56%-ы ипотекалық несиелендіруге тиесілі, 2006 жылы банк өткен жылмен салыстырғанда ипотекалық несиені 40%-ға артық берсе, тұтыну несиесінің мөлшері 67%-ға өсті. Жеке несиелік портфельдің табысы жалпы пайыздық табыстың 41%-ын құрайды.

     Меншікті  капитал 2006 жылдың соңында банктің  меншікті капиталы 120,63 млрд. теңгеге  тең, бұл көрсеткіш өткен жылмен  салыстырғанда 187,18%-ға өскен. Бұл  банктің жарғылық капиталының,  бөлінбеген табыстық және өзге де резервтердің көбеюіне өз септігін тигізді. Банктің жарғылық капиталы 2,09 есе өсіп, 60,68 млрд. теңгені құрады. Банк жылдың басында Лондонның Қор Биржасында 2006 жылы шығарылған 55000000 жай акция және 2006 жылдың қыркүйегінде шығарылған 30000000 жай акцияны орналастырды

2007 жылғы «Қазақстан  Халық Банк» АҚ  активтері 168 % өсті, 2007 жылдың 1 қаңтарына 22 млрд.теңгеге  жетті. Абсолюттік сандар өсімі  13,8 млрд.теңге құрады. Өсудің негізгі  қайнар көзі - 2005 жыл мен 2006 жылдар  арасында 2,3 есеге ұлғайған, жылдың соңына үлесі 73% құраған несие портфелі болды. Банк активтерінің өсуіне ықпал еткен тағы бір маңызды фактор - үлесі 7%-дан 18% өсіп, 3,9 млрд.теңгеге жеткен құнды қағаздар портфелі болды. Осы жылға көрсеткіш 6,4 есеге ұлғайды. 2005-2008 жылдар арасындағы банк міндеттемелері 2,9 есеге өсіп, 2006 жылдың 1 қаңтарына-19,9 млрд. Теңгені құрады.

2006 жылы банк 2005 жылғы көрсеткішті 936,8 млн.теңгеге(74%) көтеріп, банк кірісі 2,2 млрд.теңгені  құрады. Кесте 1-де банк кірістері  көрсетілген, 2006 жылғы негізгі кірістер бойынша өсуі: сыйақы алу мен байланысты кірістер-82 %, дилингтік операциялар бойынша кірістер-17%; комиссиялық кірістер-26% құрады.

 

 

2007 жылы банк 2006 жылғы көрсеткішті 936,8 млн.теңгеге(74%) көтеріп, банк кірісі 2,2 млрд.теңгені  құрады. Кесте 1-де банк кірістері көрсетілген, 2007 жылғы негізгі кірістер бойынша өсуі: сыйақы алу мен байланысты кірістер-82 %, дилингтік операциялар бойынша кірістер-17%; комиссиялық кірістер-26% құрады.[18.]

Банктің 2006 жылғы  шығындары 2005 жылғы ұқсас көрсеткішті 907 млн.теңгеге (73% өсімі) көбейтіп, 2,15 млрд, теңгені құрады. Осымен бірге клиенттер мен несиелік ұйымдардың депозиттері мен пайыздық шығындары, яғни төленген жарналары бойынша пайыздары барлық шығындардың 49 % құрады. Шығындар категориясына мына баптар кіреді: жедел депозиттер және кепіл депозиттер, ағымдағы есеп-шоттар мен алдын ала алуды талап ететін депозит, ХҚИ банктерінен алынған несиелер, басқа да міндеттемелер. Банк Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі екінші деңгейдегі банктер үшін бекіткен пруденциалдық нормативтерді орындайды.

- сыйақы алумен байланысты кірістер

- басқа кірістер

- дилингтік операциялар

бойынша кірістер

- комиссиялық кірістер

71%

Сурет 9 -  «Қазақстан Халық Банк» АҚ негізгі баптар тұрғысында (пайыз)

 

Ағымдағы өтімділік еселігін есептеу үшін төмендегідей баланс баптарын пайдалану қажет: касса, ҚР Ұлттық банкіндегі есеп-шот, басқа да банктердегі есеп-шоттар, құнды қағаздар, алдын ала алуды талап ететін депозиттер, жедел депозиттер, ҚР Ұлттық банкі алдындағы қарыздар, басқа банктер алдындағы қарыздар, ҚР Үкіметі алдында қарыз, өтелмеген акцептер бойынша міндеттемелер, басқа да қарыздар мен міндеттемелер. Есеп айырысу үшін қолданылатын баланстың негізгі баптары кесте 5-те көрсетілген. Сараптама жүргізу үшін, 2 жылдың, дәлірек 2006, 2007, 2008 жылдардың мәліметтері қолданылады. Салыстырмалы түрде, №2 кестеде пайыздық қатынаста көрсетілген өзгеру қарқынының ұласпалы есептері енгізілген.[18.]

 

2.2 Қазақстан Республикасындағы  қолма-қолсыз есеп айырысуының  талдауы

 

Қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысулардың барлығы бiрдей банк iшiндегi айналымда жүретiн төлем құжaттapы негiзiнде жүзеге асырылады.

       Төлем құжаты - азаматтық-құқықтық мәмiле шарттарының, Қазақстан Республикасы заңдарының нормалары мен сот шешiмдерiнiң негiзiнде және соларға сәйкес жүргiзiлетін құжат.Қазақстан Республикасының аумағында төлем құжаттарының мынадай түрлері жүзеге асырылады:

• төлем тапсырмасы - нұсқауда белгiленген ақша сомасын бенефициардың пайдасына аудару туралы нұсқауды жөнелтушiнiң алушы банкке ұсынуын көздейтiн ақша төлемi мен (немесе) аударымын жүзеге асыру әдiсi;
• төлемдiк талап-тапсырма - төлемдi жүзеге асыру тәсiлi, бұл ретте ақша жөнелтушiнiң банкiне ақша жөнелтушiге аталған талапты растайтын құжаттар негiзiнде және олар қоса берiле отырып, мұндай талапта көрсетiлген ақша сомасын төлеу туралы жөнелтушiнiң талабы қойылады;
• банктiк шотты тiкелей дебеттеу - төлемдi жүзеге асыру әдiсi, бұл орайда ақша жөнелтушiден ақша алынып, ақша жөнелтушiнiң ақшаны алу туралы алдын ала рұқсатының негiзiнде ол бенефициардың пайдасына берiледi, рұқсат белгiлi бiр уақыт кезеңi iшiнде және (немесе) белгiлi бiр ақша сомасының шегiнде қолданылады. Банк шотын тiкелей дебеттеу арқылы төлем жасау ақша жөнелтушi мен оның банкi арасында жасалған шарт негiзiнде жүзеге асырылады, осыған сәйкес ақша жөнелтушi жеткiзiлген тауар, орындалған жұмыс не көрсетiлген қызмет үшiн бенефициардың жоғарыда көрсетілген шартқа тиiстi құжаттарды қоса тiркеп, талап етуi негiзiнде өзiнiң банк шотынан ақша алуға келiсiм бередi;
• төлем карточкасы - электронды терминалдар немесе өзге құрылғылар арқылы ақшаға қол жеткiзу құралы, онда мұндай карточканы ұстаушыға төлемдердi жүзеге асыруға, қолма-қол ақша алуға, валюта айырбастауға және төлем карточкасының эмитентi белгiлеген әрi соның шарттары бойынша басқа операцияларды жүргiзуге мүмкiндiк беретiн ақпарат болады;
• чек - чек берушi мен алушы банк арасындағы шартқа негiзделген, iшiнде чек берушiнiң алушы банкке көрсетiлген ақша сомасын чек ұстаушыға төлеуi туралы жазбаша бұйрығы бар төлем құжаты;
• вексель - бiржақты сөзсiз ақшалай мiндеттеменi бiлдiретiн қатаң белгiленген нысандағы төлем құжаты.
• инкассалық өкiм - ақша жөнелтушiнiң банк шотынан оның келiсiмiнсiз ақшаны алып қою үшiн пайдаланылатын төлемдi жүзеге асыру тәсiлi.

Енді Қазақстан  Республикасының аумағында 2006-2008 жылдар аралығында  өткізілген қолма -қолсыз  ақшамен есеп айырысулардың статистикасын қарастырдым.

2007 жылдың 3–ші  тоқсанында екінші деңгейдегі  банктер және «Казпочта» АҚ  № 1 Кестеде ұсынылған төлем  құралдарын пайдалана отырып 23 179.2млрд. теңге сомаға 33 098мың транзакция көлемінде транзакция өткізді. Тұтастай алғанда түрлі төлем құралдарын пайдаланудың артуы байқалады. Мәселен, 2006 жылдың 3-ші тоқсанымен салыстырғанда саны 23.8%, ал төлемдер сомасы 62.6% ұлғайды.

Ұсынылған төлем құралдарының жалпы санының ұлғаюы негізінен 1 338.1 мың транзакцияға төлем тапсырмалары санының және 4 342.7 мың транзакцияға төлем карточкаларын пайдалану операциясы санының ұлғаюына байланысты болды. Төлемдер көлемінің ұлғаюы негізінен 8 669.5 млрд. теңгеге төлем тапсырмаларын пайдалана отырып төлемдер көлемінің өсуіне байланысты болды.

Бұрынғыдай  Қазақстанның аумағында төлем тапсырмалары және төлем карточкалары неғұрлым таралған болып табылады. Бұл ретте, бір  төлем тапсырмасының орташа сомасы 2007 жылдың 3–ші тоқсанында 2.4 млн. теңге құрады және 2006 жылдың 3-ші тоқсанымен салыстырғанда 40,1% ұлғайды. Сонымен бірге төлемдер саны бойынша төлем карточкаларының жоғары үлес салмағы және төлемдер көлемі бойынша төмен үлес салмағы осы төлем құралын негізінен шамалы қолма-қол ақша сомасын алу үшін пайдаланылатындығымен сипатталады (2007 жылдың 3–ші тоқсанында бір транзакцияның орташа сомасы 22.4 мың теңге болды).

Төлем талаптары  – тапсырмалар және инкассалық өкімдер  аз пайдаланылады. Жалпы сан мен  көлемдегі осы құралдарды шамалы пайдалану үлесі олардың ерекшелігіне байланысты.          

 Басқа құралдарға тауарлар мен қызмет көрсетуге есеп беретін чектер, банк шотын тікелей дебеттеу және орындалған аккредетив жатады.

 Кесте 14  2007 жылдың  III тоқсандағы төлем құралдарына қатысты төлемдер бойынша мәліметтер

(саны, мың тр.; сомасы, млрд. теңге)
Төлем құралдары		2006ж. III тоқсан		2007ж. III тоқсан		Өзгеріс (%)
		абсолюттік  көрсеткіш	жалпы көлемнен %	абсолюттік  көрсеткіш	жалпы көлемнен %
Төлем тапсырмалары	Саны	7 722.0	28.9%	9 060.1	27.4%	17.3%
	Сомасы	13 476.9	94.6%	22 146.4	95.5%	64.3%
Төлем талап-тапсырмалары	Саны	32.3	0.12%	55.9	0.2%	73.2%
	Сомасы	8.3	0.06%	37.1	0.2%	4.5 есе
Инкассалық  өкімдер	Саны	76.6	0.3%	130.0	0.4%	69.7%
	Сомасы	35.2	0.25%	37.1	0.16%	5.5%
Төлем карточкалары	Саны	17 013.4	63.6%	21 356.1	64.5%	25.5%
	Сомасы	326.3	2.3%	477.8	2.1%	46.4%
Басқа құралдары	Саны	1 896.3	7.1%	2 496.0	7.5%	31.6%
	Сомасы	407.8	2.9%	480.7	2.1%	17.9%
Жалпы жиынтығы	Саны	26 740.6	100.0%	33 098.0	100.0%	23.8%
	Сомасы	14 254.5	100.0%	23 179.2	100.0%	62.6%

 

  Кесте  15  2007 жылдың 3–ші тоқсанында аймақтар бойынша төлем құралдарын пайдалану

(транзакциялар  саны бойынша)

(бірл.транзакциямен)
Облыс атауы	Төлем тапсырмалары	Төлем талап-тапсырма-лары	Инкассалық өкімдер	Басқа құралдары
Ақмола	1 063 673	4 643	9 107	176 093
Ақтөбе	473 945	3 771	3 516	75 538
Алматы	1 537 618	8 414	12 623	251 631
Атырау	2 011 563	12 185	16 139	327 169
Шығыс Қазақстан	638 155	2 262	6 855	158 624
Жамбыл	242 598	921	5 494	151 414
Батыс Қазақстан	254 295	4 951	5 104	120 614
Қарағанды	496 893	5 872	10 598	272 028
Қостанай	471 135	1 104	5 417	128 150
Қызылорда	204 238	669	5 312	28 766
Маңғыстау	675 373	1 773	10 729	156 916
Павлодар	879 611	2 442	16 041	185 682
Солтүстік Қазақстан	310 978	293	3 184	50 810
Оңтүстік  Қазақстан	359 576	3 411	8 518	168 262
Жалпы жиынтығы	9 060 050	55 913	129 960	2 495 970