ҚР қолма-қолсыз ақша нысаны

Анық  аккредитив орындаушы банктен өзінің шотын жүргізетін эмитент-банктен аккредитивтің барлық сомасын есептен шығарып тастауын білдіреді.

Қаптарылып  алынбайтын аккредитив жабдықтаушының-қаражатты алушының келісімінсіз күшін жоймайды немесе өзгертілмейді. Мұндай нұсқау болмаған жағдайда аккредитив қайтарып алынатын деп саналды.

Чек берушінің чекті ұстаушыға чекте  көрсетілген ақша сомасын төлеу туралы төлеушіге беретін сөзсіз жазбаша үсынысы чек деп аталады. Чек беруші - бұл тауар үшін төлемдерді төлейтін немесе толтырылып, қол қойылатын чек арқылы төлемдерді жүзеге асыратын жеке және заңды тұлға. Чек ұстаушы — бұл чек бойынша төлемді алатын заңды тұлға. Чектер есеп айырысу чегі және ақшалай чек деп бөлінеді. Есеп айырысу чегі (қолма-қол ақшасыз есеп айырысу үшін қолданылады) төлем тапсырмасы секілді төлеушімен рәсімделеді, алайда төлем тапсырмасынан айырмашылығы чек төлеушіден занды тұлғаға — төлемді алушыға шаруашылық операциялар іс жүзінде асырылған сәтте беріледі. Содан кейін чек төлемді жүзеге асыратын банкке беріледі.

Есеп  айырысу чектері жабық  және ашық  болады. Жабық  чек - бұл есеп айырысу чегі, онда чек беруші қаражатты чек бойынша төлемді кепілдендіретін жеке банк шотына алдын ала сақтап қояды. Ал, ашық есеп айырысу чегі бойынша төлемге банк кепілдік береді.

Ақшалай чектер чекті үхтаушыға банктен  қолма-қол ақша төлеу үшін колданылады - мысалы, еңбекақы, шаруашылыққа қажетті қаражат, іссапар шығыны, ауылшаруашылық өнімдерін сатып алу.

Вексель сатылған тауардың төлем мерзімін ұзарту түріндегі сатып алушының сатушыға тауар формасында ұсынатын коммерциялық кредитін ресімдейтін құрал, сондай-ақ, вексельдің берілуі негізіне қарамастан вексель ұстаушыға белгілі бір соманы төлеу турасындағы вексель берушінің міндеттемесін қамтитын кұнды қағаз болып табылады. Вексель борышқорлық міндеттеме болып табылады.Заңда векселдің екі түрі қарастырылады: жай және аударылатын. Жай вексель борышқордың - вексель берушінің көрсетілген ақша сомасын белгілі бір мерзімде және белгілі бір орында қаражатты алушағы немесе оның бұйрығы бойынша төлеу турасындағы жай әрі ешқандай шарты жоқ міндеттемесін қамтитын жазбаша құжат болып табылады.

Пластикалық карточкалар магниттік жолағы бар карта және микро-сызбамен құрылған карта деп бөлінеді.

Есеп  айырысуда пластикалық картаны  пайдаланатын субъек-тілерге мыналар  жатады:

-карточканы ұстаушылар (клиент, пайдаланушы) — карта берілетін түлғалар;

-карта эмитент-банкісі - карта эмиссиясын (шығаруын) жүзеге асырады;

-эквайер-банк  картаны ұстаушыға қызмет көрсететін  және сауда-саттық кәсіпорындармен  олардың өз қаражат есебінен  есеп айырысуды жүзеге асыратын  банк;

-есеп  айырысушы банктер;

-дүкендер мен қызмет керсетуші кэсіпорындары;

-процессингтік орталық — төлем жүйелерінің технология-лық ядросы болып табылатын мамандаңдырылған есептеу орталығы.

 

Сурет 1 - Магниттік жолағы бар карталарды пайдаланумен есеп айырысудың сызбасы

1 - клиентке карточканы ресімдеу  және беру; 2 - сатып алу төлемі үшін карточкапы усыну; 3 - қолданыстылығы (қолданысқа жарамдылығы немесе жалгандығы) туралы сұрау салу; 4 -тексерудің нәтижесі; 5 - тауарды табыстау, қызмет көрсету; 6 - аусымды табыс ету; 7 - эквайер-банктің есеп айырысуы; 8-13 - эмитент-банктің эквайер-банкпен есеп айырысуы; 14 -карточка иесінің эмитент-банкпен есеп айырысуы.

Микросызбалық пластикалық карта шамамен осы  сызба бойынша өтуі ықтимал. Арадағы  айырмашылық тексеру процесінде ғана, ол оп Ііпе (процессингілік орталықпен тікелей байланыс) режимін қажет етпейді, сауда нүктесінде дербес (оn Ііnе) жүзеге асырылады.

Аударылатын вексель (тратта) - бұл вексель ұстаушысының (кредит беруші) вексельде көрсетілген  ақша сомасын үшінші тұлғадан (ремитентке) немесе оның бұйрығы бойынша төлеушіне (борышқор) төлеу туралы сөзсіз бұйрығын қамтитын жазбаша құжат (жай вексельден айырмашалығы мұнда екі қатысушы емес, кем дегенде үш қатысушы тұлға болады).

Вексельмен  есеп айырысу төлеушінің қаражаты есеп айырысушылар мен төлемдерге «алаңдамауына» ықпал етеді. Есептік операцияны орындағаннан кейін банк өз кезегінде есептік вексельді иелену (меншік) құқығына ие болып, осыған қарай борышқордан алынатын қаражаттың вексельде көрсетілген мерзімде уақтылы кеп түсуіне бақылауды жүзеге асырады.

Қолма-қол ақшасыз есеп айырысуды ұйымдастырудың прогрессивті бір түріне пластикалық картаны пайдалануға негізделген төлем жүйесін дамыту жатады.[16.291 б.]

Пластикалық карточка электрондық ақшаның қолма-қол  ақша және қолма-қол ақшасыз түрлеріндегі кейінгі төлемі бойынша банктің нақты кредиттік міндеттемесі болып табылады. Өйткені, сатып алушы сатып алынған тауарды пластикалық карточкамен төлей отырып, сатушыға тиісті соманың кредиттік міндеттемесін береді.

Пластикалық карталарды пайдалану арқылы есеп айырысудың артықшылығы қандай да бір затты немесе қызметті сатып алу үшін аса ірі ақша сомасын өзіңмен бірге алып жүрудің қажеттілігі болмайды; карточка жоғалған жағдайда оның жоғалғандығы туралы банкке хабарласаңыз жетіп жатыр, банк бұл карточка бойынша барлық есеп айырысуларға тосқауыл қояды.

Кемшіліктері: ақша карточка шотына бірден түседі - қандай да бір уақыт аралығында шығындалады, яғни қаражат есеп айы-рысуға бөгеледі.

ҚР Ұлттық банкі  Қазақстанда қолма-қол ақшасыз  есеп айырысудың жүйесін жетілдіру  бойынша жұмыстар жүргізіп келеді. Қағаз  құжаттардан бас тартудың және осы заманғы электрондық технологияларды пайдаланумен есеп айырысудың жүйесіне көшудің бірлескен осы екі жолы шаруашылықты жүргізуші субъектілер қаражатының айналымын көп жылдамдатады. Электрондық төлемдер жүйесінің қатысушылары болып табылатын банктер мен клиенттер арасындағы есеп айырысулар күн сайын жүзеге асырылады. Егер төлем аймақаралық элекгрондық есеп айырысу жүйесінің аясында жүргізілетін болып, ал клиент аймақтан тыс жерде жүрген болса, оның қатысуымен есеп айырысу бір-екі күннің ішінде жүзеге асырылады.

Есеп айырысу-кассалық орталықтары қағаз тасымалдауда банк құжаттарын қолмен сұрыптаумен және оларды салып жіберумен байланысты уақытты көп алатын жұмыстардан біршама босап қалды.

Жаңа технологияның  басты артықшылығына - ол (жаңа технология) өнделген және сақтаулы ақпараттардың шынайылығын, сенімділігін арттырады әрі қорғайды.

Электрондық технологиялардың негізінде төлем айналымын ұйымдас-тыратын  болсақ, бұл банктердіқ тауар, қызмет, құнды қағаздар үшін халықпен есеп айырысу барысында чектер мен пластикалық карталарды енгізу есебінен банк қызметінің спектірін ұлғайтуына, есеп айырысудың клирингтік жүйесін дамытуға мүмкіндік береді. Бұл өз кезегінде ақша айналымының дұрысталуына, ондағы қолма-қол ақша үлесінің елде азаюына ықпалын тигізеді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2. Қолма-қолсыз  есеп айырысудың құқықтық негіздері  мен талдауы

(«Қазақстан Халық Банкі» Акционерлік қоғамы мысалында)

 

2.1 «Қазақстан Халық Банкі» Акционерлік қоғамы қалыптасуы мен қаржылық жағдайына талдау

 

“Қазақстан  Халық жинақ Банкі” АҚ- өз клиенттерінің игілігі үшін 80 жылдан астам уақыт табысты қызмет етіп келе жатқан Қазақстан Республикасындағы аса ірі әмбебап коммерциялық банк, еліміздегі ең сенімді әрі қызметі барынша сараланған қаржылық құрылымдардың бірі.

2001 жылғы 1 қарашадағы  жағдай бойынша Банктің активі 384,9 млрд теңге, жарғылық капиталы 16млрд теңге, меншік капитал мөлшері 34,3 млрд теңге, тапқан пайда көлемі – 7,7 млрд теңге шамасында болды.

2001 жылғы 1 тамыздағы  жағдай бойынша шетелдің қатысуымен 14 банк және екінші деңгейдегі банк болып табылмайтын “Қазақстан Даму банкі” АҚ жұмыс істейді. Екінші деңгейдегі 25 банктің филиалдық желісі бар, банк филиалдарының жалпы саны- 380, оның ішінде филиалдарының саны: “Қазақстан Халық жинақ Банкі” АҚ - 147, “Банк Каспийский” АҚ - 39,

23 банктің өзі орналасқан жерін тыс жерде есеп айырысу- касса бөлімшелері бар. Банктердің Е- ның жалпы саны – 1174, оның ішінде Е- нің саны: “Қазақстан Халық Банкі” АҚ-391, “ТұранӘлем Банк” АҚ – 194.Республикада резидент емес банктердің 17 өкілдігі қызмет етуде.

Есепті күнгі  жағдай бойынша 27 аудиториялық ұйымның  және 56 аудитордың банктерге аудит  жүргізу құқығына лицензиясы бар.

 «Қазақстан Халық Банктің» акционерлік қоғамы екінші деңгейлі тез дамып келе жатқан қазақстандық банкілердің бірі болып табылады. Егер «Қазақстан Халық Банк» АҚ  2007 жылғы қаржылық көрсеткіштеріне көз тастасақ, есеп беру жылы банктік қызмет көрсету және ұсынылған банктік өнімдер нарығына ену жылы болды.

«Қазақстан  Халық Банкі» Акционерлік қоғамына тиесілі еншілес компаниялардың тізімі 4-ші кестеде бейнеленген.

 

     Кесте 4 – «Қазақстан Халық  Банкі» АҚ – ның еншілес  компаниялары, 31 желтоқсан 2007 жыл

 

Еншілес компаниялар	Қатысу  үлесі,%	Айналысатын қызмет түрі
АҚ  «Халық лизинг»	100	Лизинг
АҚ  «Казтелепорт»	100	Телекоммуникация
HSBK(Еуропа) B.V.	100	Еурооблигацияларды  шығару және орналастыру
ААҚ «Халық Банк Қырғызстан»	100	Банктік қызмет
АҚ  «Halyk finance»	100	Брокерлік және диллерлік қызмет
ЖШС «Халық инкассация»	100	Инкассаторлық қызмет
АҚ  «Халық Лайф»	100	Өмірді  сақтандыру
АҚ  «Халық капитал»	100	Брокерлік және диллерлік қызмет
ААҚ «НБК ФИНАНС»	100	Брокерлік және диллерлік қызмет
АҚ  «Казинстрах»	98	Сақтандыру
АҚ  «Халық Банктің жинақтаушы зейнетақы  қоры»	85	Банктің зейнеткерлік активтерін басқару және жинақтау
АҚ  АКБ «Банк Хлебный»	100	Банктік  қызмет
ЖШС «АИРИ»	100	Қаржылық  нарықтарды
«Халық  Дорнод» ЖШС	100	Банк
«Халық  Астана Дорнод» ЖШС	100	Брокерлік және диллерлік қызмет.
«НБК  Банк» АҚ	100	Банк
«Халық  Банк Грузия»	100	Банк

 

     Банктің  негізгі клиенттері ірі өндірістік  компаниялар, шағын және орта  бизнес субъектілері, жеке тұлғалар  және т.б.Халық Банктің негізгі  қызметтері: несие беру, заңды және  жеке тұлғалардың салымдарын  қабылдау, бағалы қағаздармен операциялар жасау, шетел валютасымен операциялар, аударым операциялары, ақша қаражаттарымен операциялар, төлем карточкаларымен операциялар және өзге де банктік қызметтер.

     «Қазақстан  Халық Банкі» АҚ - ның деректері  бойынша оның 2005 – 2008 жылдардағы  қаржылық – шаруашылық қызметінің нәтижесі 5 – ші кестеде көрсетілген.

     Кесте 5 – «Қазақстан Халық Банкі» АҚ – ның  2005-2008 жылдардағы қызметіне  талдау

 

Көрсеткіштер	2005 жыл	2006 жыл	2007 жыл	2008 жыл	Ауытқулар, %
	Млрд. теңге				2006/ 2005	2007/ 2006	2008/ 2007
Меншікті  капитал	64,44	120,63	161,03	191,06	187,18	133,49	118,65
Банк  міндеттемелері	495,22	870,73	1,434,05	1,460,29	175,83	164,69	101,29
Банк  активтері	559,66	991,36	1,595,07	1,651,35	177,13	160,09	103,52
Банк  табыстары	19,37	35,60	51,17	16,18	183,83	143,76	31,62
Банк  шығындары	3,54	8,44	10,64	1,62	2,38 есе	126,07	15,22
Таза  табыс	15,83	27,16	40,52	14,55	171,59	149,19	35,91