Пластикалық карточкалармен есеп айырысу

 

               

 

 

  

 

3-кесте             

 Қазақстандағы төлем  карточкалары нарығының дамуы  туралы 

Көрсеткіштер	01.03.12
	Айналымдағы карточкалар  саны (мың бірлік)			Карточка ұстаушыларының саны (мың адам)		Қолданылған карточкалардың саны  (мың бірлік)
	дебет тік	кредиттік	өзге	дебет тік	кредиттік	дебет тік	кредиттік
Барлығы,оның ішінде	8 653.6	1 445.4	164.3	7 995.3	1 310.0	4 514.3	282.5
Ақмола облысы	287.6	1.9	6.5	271.8	1.8	178.8	0.7
Ақтөбе  облысы	510.1	3.8	5.2	483.4	3.7	262.6	1.3
Алматы облысы	378.0	3.7	12.5	354.2	3.6	217.7	0.8
Атырау облысы	422.9	6.3	9.2	389.9	6.0	205.4	2.7
Шығыс Қазақстан облысы	738.2	9.4	10.7	665.9	9.0	406.5	2.4
Жамбыл облысы	360.1	1.1	3.1	341.4	1.1	225.5	0.4
Батыс Қазақстан облысы	315.1	3.2	5.2	291.5	3.1	160.3	1.3
Қарағанды облысы	849.4	9.0	16.3	780.1	8.7	465.4	2.8
Қостанай облысы	380.8	2.5	3.6	360.7	2.4	223.4	0.9
Қызылорда облысы	328.0	1.8	5.2	306.2	1.7	186.9	0.6
Маңғыстау облысы	409.4	3.6	13.6	371.2	3.5	206.7	1.7
Павлодар облысы	477.3	5.2	11.7	439.8	4.9	260.3	1.6
Солтүстік Қазақстан облысы	222.2	1.4	4.0	208.9	1.3	127.9	0.4
Оңтүстік Қазақстан  облысы	671.4	4.7	13.4	628.8	4.5	357.9	1.2
Алматы қаласы	1 614.8	1 373.2	32.2	1 464.7	1 240.7	696.3	256.1
Астана қаласы	688.2	14.5	11.6	636.8	13.9	332.7	7.6

 

  

 

 

  

 

4-кесте             

 Қазақстандағы төлем  карточкалары нарығының дамуы  туралы 

Көрсеткіштер	01.03.12
	POS- терминал. саны (дана)	Импринтерлер саны  (дана)	Банкоматтар саны  (дана)	Сауда кәсіпорындарының саны (бірлік)	Банк киоскілерінің  саны  (дана)
Барлығы, оның ішінде	28 929	659	8 190	12 191	1 434
Ақмола облысы	667	-	295	340	61
Ақтөбе облысы	1 214	9	456	462	88
Алматы облысы	674	8	333	214	63
Атырау облысы	1 426	41	470	559	64
Шығыс Қазақстан облысы	1 728	17	668	795	108
Жамбыл облысы	701	4	289	306	73
Батыс Қазақстан облысы	929	16	307	373	60
Қарағанды облысы	1 935	20	735	781	141
Қостанай облысы	937	11	336	375	54
Қызылорда облысы	446	5	232	195	46
Маңғыстау облысы	1 078	11	413	487	69
Павлодар облысы	1 478	13	501	693	88
Солтүстік Қазақстан облысы	726	3	243	356	47
Оңтүстік Қазақстан  облысы	1 143	8	500	443	81
Алматы қаласы	9 904	443	1 588	3 980	270
Астана қаласы	3 943	50	824	1 832	121

<h4

>2.2 Коммерциялық банктрдің төлем карточкалармен көрсетілетін қызметтерің қазіргі жағдайы

Коммерциялық банктрдің  төлем карточкалармен көрсетілетін қызметтері — төлем ұйымымен жасалған келiсiм негiзiнде эмитент пен эквайрлер арасындағы өзара есеп айырысуды жургiзетін несиелiк ұйым.

Банктiк карточканы ашу  үшiн клиент бекiтiлген нысандағы өтiнiштi ұсынады және банк онымен келiсiм жасайды. Банктiк карточкалар негiзгi екi операцияны жүзеге асыруға мүмкiндiк бередi: тауарларды (кызметтi) төлеу және банкоматтар арнайы автоматгық құрылғылар немесе ҚАА — колма-кол ақша каржыларын алу. Казiргі кезде аталған операцияның екеуiн жүзеге асыратын карточкалар (әмбебап карточкалар) кең тараған, алайда тек колма-кол ақша каржыларын алуға немеса тек тауар немесе қызметтердi төлеуге негiзделген карточкалар да қолданылуда.[13]</h4>

Банктiк карточкалар  екi негiзгi типте болады: кредиттiк  және дебеттiк. Халықаралық төлем ұйымдарының кредиттiк карточкаларының дебеттiктен айырмашылығы операция жүргiзу технологиясына байланысты. Дебеттiк карточкалармен операция барлық уақытта авторландыруға жатқызылады, кредиттiк карточкалармен операциялар анықталған шарттарда жатқызылмайды. Осындай ерекшелiктерiне байланысты дебеттiк карточкаларды эмитенттер банктiк шотта бар қаржы қалдығы көлемiнде операцияларды жүзеге асыруға қолданылады, ал несиелiк карточкалар бойынша шоттағы бар қаржы көлемiнде операция жүргiзуге, сондай-ақ несие ұсынуға болады, әдетте тәжiрибеде бұл қарызшыға несиелiк желi ашу жолымен жүзеге асырылады.

Банктiк карточканы қолданып тауар немесе қызметтi төлеу кезiнде  ұстаушы карточканы сауда ұйымының кассирiне бередi. Кассир авторландыру рәсiмiн өткiзуi керек, ол үшiн карточка эмитентгерi мен бұл орталықта карточка ұстаушының банктiк шотының жағдайы туралы деректер базасы жургiзiледi. Авторландырудың негiзгi қызметi — карточка ұстаушының төлем қабiлетіне көз жеткiзу. Авторландыру екi әдiспен жузеге асырылады: дауыстык және электрондық.

Дауыстық авторландыру кезiнде кассир эквайрер-банкiнiң iс  жүргiзу орталығына телефон соғып, ондағы қызметкерге келесi деректердi хабарлайды: карточка нөмiрiн және оның әрекет ету мерзiмiн, операция сомасын және сауда ұйымының сәйкестендiрушiсiн (нөмiрiн). Эквайрердiң iс жүргiзу орталығының қызметкерi тиiстi төлем жүйесiнiң байланыс арнасы аркылы (электронды тәсiлмен, яғни берiлген деректердi компьютерлiк жүйеге енгiзу аркылы) эмитенттің iс жургiзу орталығымен байланысады. Егер қызмет мақұлданса, онда көрсетiлген тiзбек бойынша, бiр-ақ керi бағытта аталған авторландырушылық сұрауды сәйкестендiретiн «авторландыру коды» хабарланады.

Электронды авторландыру кезінде жоғарыда көрсетiлген мәлiметтердi сауда ұйымының кассирi арнайы кұрылғы — электрондык терминалға енгiзедi. Ол аталған деректердi эквайрердің iс жүргiзу орталығына жолдайды және ол автоматты режiмде тиiстi эмитенттiң iс жүргiзу орталығына бередi. Осы ретпен эмитенттің iс жүргiзу орталығы авторландыру кодын жолдайды.

Авторландыру, соның iшiнде дауыстық авторландыру белгiлi бiр уакыт мерзiмiн алады және сауда ұйымы қызметiнде қажетсiз болып табылады. Тиiстi телекоммуникацияны қолдану себептi авторландыру айтарлықтай қымбат тұратын рәсiм болып есептеледi, ол аз сомадағы операцияда өзiн ақтамайды. Сондықтан халықаралық төлем жүйесiнiц ережесi белгiленген лимиттен аспайтын сомадағы банктiк карточкалармен операциялар авторландыруды қолданбай жүргiзiлуiн қарастырады.

Көрсетiлген лимит әрекет етуi үшiн анықталған сауда ұйымы мен эквайрер банк арасындағы келiсiм бойынша тиiстi шарттар қарастырылуы керек. Халыкаралық төлем жүйесiнiң ережесiне сәйкес «лимитке дейінгi» сома операциялары авторландырылған эмитент болып саналады. Бiрақ сауда ұйымы карточканың әрекет ету мерзiмi аяқталмағанына және оның нөмiрi тоқтатым парағында (стоп-лист) — ұрланған немесе жойылған карточкалардың тiзiмiнде жоқ екендiгiне көз жеткiзуi тиiс.

Атап өтетiн жайт, дебеттiк карточкалармен операция сома көлемiне байланыссыз авторландыруға жатады, өйткенi шоттағы бар қаржы көлемiнде ғана катаң жүргiзiлуге тиiстi.

Авторландырудың заңдық мәнi, банктiк карточканы қолданып атқаруға ұсынылған құжаттарды эмитенттер мiндеттемесiнiң  еркiн пайдаланылуына негiз болып табылуында. Аталған ереже авторландыру жүзеге асқандығын сол мезетте эмитентке хабарлап, ұзамай оған тиiстi есеп айырысу құжаттары ұсынылатындығын хабарлайды. Осындай ретпен авторландыруға құқылық факт статусын беру қалыптасқан қатынастарды көрсетедi.

Авторландыру өткiзу кезiнде  эмитент авторландырылган сома көлемiнде  ұстаушының ақшалай қаржыларын шектейдi. Аталған шектеу өткiзiлетін операциялар  сомасын ұстаушыға төлеу бойынша  эмитенттің талаптарын қамтамасыз етуге  негiзделген. Егер авторландыру өткiзiлiп, кандайда бiр себептермен тауар толык ұсынылмаса, онда сауда ұйымы авторландыруды толықтай немесе жартылай қайтаруы тиіс.

Алайда егер авторландыру өткiзiлмесе және операция сомасы сауда  ұйымы бекiткен лимитген аспаса, эмитент  банктiк карточканы колданып құрылған кужаттарда корсетiлген мiндеттемелердiң орындалуына жауапты.

Авторландыру өткiзiлген соң кассир карточка және импринтер  көмегiмен слип деп аталатын арнайы түбiртектi құрады. Импринтер орнына электронды терминал қолданылуы мүмкiн. Бұл жағдайда тиiстi құжат электронды терминал түбiртегi деп аталады. Халықаралық тәжiрибеге сәйкес слип (электронды терминал түбiртегi) кем дегенде келесi деректерден тұруы тиiс:

— сауда ұйымының сәйкестендiргiштерi (нөмiрi);

— операция өткiзу күнi;

— операция сомасы;

— операция валютасы;

— операция эмитенттерi авторландыруды бекiтетiн код;

— банктiк карточка деректемелерi:

— карточка ұстаушының қолы.

Әдетте слип ұстаушыныц эмитент банкке сауда ұйымының операция сомасын төлеу тапсырмасын бiлдiредi. Сонымен қатар слип және электронды терминал түбiртегiне сауда ұйымы кассирiнiң қолы қойылады.

Спин үш данада құрылады. Бiр данасы ұстаушыға, қалган екi данасы — сауда ұйымы мен эквайрерге (оның үрдiстiк орталығына) берiледi. Электронды терминалды қолдану кезiнде  қағаз жеткiзушiде карточка ұстаушы және сауда ұйымы үшiн екi данада электронды терминал құрылады, сонымен катар откiзiлген операция туралы ақпарат электронды түрде электронды терминалдан эквайрердiң үрдiстiк орталыгына жiберiледi.

Осы ретте қолма-қол  ақша беру нүктелерi арқылы қолма-қол ақша беру жургiзiледi және ресiмделедi. Бұл кезде слипте (электронды терминал тубiртегi) жоғарыда аталган деректемелерден баска, кассир қолы мен егер бар болса эквайрерге операция жургiзгенi үшiн төлем сомасы енгiзiлуi тиiс.

Банкомат арқылы ақша беру кезiнде барлық операция автоматты режiмде жүргiзiледi. Ұстаушы банкомат клавиатурасында өзiнiң ДСН-iн (дербес сейкестендiру номiрiн) эмитент белгiлеген құпия сэйкестендiру коды н тередi. ДСН электронды терминалды колданып өткiзiлетiн операцияларда да колданылады. Егер ДСН дұрыс терiлсе, ұстаушы белгiлi бiр сома колемiн алуға мүмкiндiгi бар. Банкомат авторландыру рэсiмiн жузеге асыру ушiн эквайрердiц урдiстiк орталыгымен байланысады. Авторландырулық сұрауга жағымды жауап алынған жагдайда банкомат ұстаушыға қолма-қол ақша және келесi деректемелерден тұратын түбiртектi ұсынады:

• банкомат сәйкестендіргіштері;
• операция өткізу күні;
• операция валютасы;
• опрация эмитентiнiң втодьтруын белгiлейтiгi код;
• банктiк карточка деректемелерi.

Банкоматтар - пластикалық карточкалармен операция жургiзу кезiнде қолма -қол акшаларлы инкассолайтын және беретiн банктiк автоматтар.[16]

Банкоматтар келесі негiзгi операцияларды жүзеге асырады:

1) шотындағы қалдыктар туралы  клиенттердi хабардар ету;

2) қолма-қол ақша беру.

Осындай ретпен банкомат карточка ұстаушысына шоттың ағымды жағдайы туралы (соның шiнде қағаздағы шоттан жазбаны) ақпарат алуға мүмкiндк бередi, сондай-ақ бiр шоттан екiншi шотқа қаржы аудару операциясын жүргiзедi.