Ұйымдағы бухгалтерлік есепті ұйымдастырудың тәртібі

Өткізу бойынша  шығындар. Өткізу бойынша шығындарға тауарлы-материалды құндылықтарды сату кезінде пайда болатын шығындар жатады:

- өткізу бөлімі  жұмысшыларының еңбек ақысы, өткізу бөлімі жұмысшыларының еңбек ақысынан аударымдар, қорларды өткізу кезінде пайдаланатын негізгі құралдарды күту бойынша шығындар және амортизациялық аударымдар;

-   жіберу  пунктіне дейінгі жүк транспортировкасы.

Пайыз бойынша  шығындар  831 «Сыйақы түріндегі шығыстар» шотында жүргізіледі. Ондай шығындарға мыналар жатады:

- банк несиесі  бойынша процент төлемі;

- мердігерлер  несиені бойынша процент төлемі;

- мүлік жалы  бойынша пайыз төлеу бойынша  шығындар және басқалар.

Өткізу және табыс. Ұйым өткізу есебінде өнімдерді, тауарларды, жұмыс және салық салуды қолданады – есептеу әдісі, яғни табыстар мен шығыстар жұмысты орындау; қызмет көрсету кезінде расталады және мүлікті кірістеу және ақшаға айналдыру мақсатында заңды және жеке тұлғаларға тауарларды тиеу кезінде расталады. Тауарларды, жұмысты, қызметті өткізу шығындары келісілген баға негізінде анықталады. Тауарды өткізу шығындары келесі шарттарды орындаған кезде расталады:

- табыс сомасы  үлкен дәрежелі дұрыстықта бағаланады;

- келісім шартпен байланысты экономикалық пайданың өмір сүру ықтималдылығы;

- арендадан  табыс;

- инвестициялық  қызметтен түскен табыс;

- материалдық  емес активтерді өткізу табыстары;

- негізгі құралдарды  өткізуден түскен табыс;

- бағалы қағаздарды  өткізуден түскен табыс;

- акция бойынша  дивиденттер және процент түріндегі  табыстар;

- курстық айырмадан  түскен табыс және басқалар.

Пайыз түріндегі  және девиденд түріндегі табыс келесі шартты ұстау кезінде расталады:

-     табыс сомасы үлкен дәрежелі  нақтылықпен бағаланады; 

- мынадай мүмкінділік  бар: келісім-шартпен байланысты  экономикалық табыстар ұйыммен  алынады;

-   дивиденттер  мынадай жағдайларда расталу  керек: олардың алуына акционерге  құқық берілген кезде.

Жеке табыс  салығы бойынша есеп. Ұйымда есепті кезеңге салық төлемі міндеттеме әдісімен салық тиімділігінің есебі негізінен анықталады. Сонымен қатар жеке табыс салығы табыс алу кезінде заңды тұлғамен ұсталған шығын ретінде көрсетіледі және сәйкес табыстар пайда болған кезеңде есептеледі.

Салық төлемі кезеңіне кіретіндер:

-   төлмеге  жеке табыс салығы;

- ағымдағы кезеңде  пайда болатын немесе жойылатын  уақытша айырманың салық тиімділігі.

Уақытша айырманың  салық тиімділігі ағымдағы кезеңдегі  салық ставкасына қызмет ету бойынша  уақытша айырманың жалпы сомасынан анықталады.

Ұйым қаржылық есептілігіндемынаны ашады:

● табысқа салық  бойынша шығын компоненттері;

● салық табысының  бухгалтерлік табыспен салыстыру;

● зиян шеккен әрбір немесе мерзімімен өткен актив.

Меншікті капитал. Ұйымның жарғылық қоры құрылтайшы-қатысушылармен берілген активтер сомасынан қалыптасқан. Жарғылық қордың қалыптасуы құрылтайшы құжаттарымен сәйкес жүргізіледі. Ұйымда резервтік қор құрылмайды. Меншікті капиталдың қозғалысы және есебі бухгалтерлік есеп типтік счетының «Меншікті капитал» бөлімінде жүргізіледі.

Есептілік. Ұйымның қаржылық есептілігіне мыналр кіреді:

- бухгалтерлік  баланс;

- табыстар мен  шығындар туралы есеп;

- ақша қозғалысы  туралы есеп;

- меншікті қорда  өзгерістер туралы есеп;

- есеп саясаты  туралы ақпарат және түсініктеме хат.

               II -ТАРАУ АҒЫМДАҒЫ МІНДЕТТЕМЕЛЕРДЩ ЕСЕБІ

2.1 Бюджетпен  есеп айырысулардың есебі

Салық міндеттемесі мемлекет алдындағы әрбір салық  төлеушінің міндеттемесі болып табылады және ол салық заңына сәйкес жүргізіледі.

2001-жылгы 12-маусымда №209—11 Қазақстан Республикасының "Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдері туралы" (өзгертулермен жөне толықтырулармен) салық Кодексі қабылданды. Кодекске сәйкес жеке жөне занды түлғалардан алынатын салықтар мемлекеттік бюджетті толықтырудың негізгі көзі болып табылады.

Салық кодексі  республикалық және жергілікті бюджетке түсетін салықтарды, алымдар мен  төлемдерді белгілейтін, Қазақстан  Республикасы зандарымен реттелетін бірден-бір  занды құжаты болып табылады. Салық  кодексі салықтардың толық тізімін, оларды есептеу тәртібін, салық салу объектілерін, салықтың негізгі түрлері бойынша төлеушілерін анықтайды. Салықтар, алымдар мен басқа да міндетті төлемдер деп Кодексте белгіленген тәртіпке сәйкес Қазақстан Республикасының бюджет жүйесіне төлеушілерден аударылған (бөлінген) қаражаттарды айтамыз.

Салықтарды, алымдарды  және басқа да міндетті төлемдерді енгізу және аудару немесе тоқтату  құқығы Қазақстан Республикасының  заң органдарының өкілеттілігіне жүктелген. Бұл құқық тек қана Салық кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу арқылы жүзеге асырылады.

Салық төлеуші, салық міндеттемесін орындау  барысында, салық салынатын объектісін, салық базасын, салық мөлшерлемесін, салық кезеңін білуге міндетті болады. Бұл кезде: салык, салынатын объектісі және салық салумен байланыстъ, объектілері: мүлік және әрекеті болып табылады, егер де олар бар болса, онда салық төлеушінің міндеттемесі де пайда болады.

Салык, базасы деп құқықтық, физикалық базасын айтады және де салық салу объектісіне басқа да сипаттамасы бойынша салық салуға жатуы мүмкін Салық базасынъщ негізінде салық сомасы және басқа да төлеулердің мөлшері анықталады.

Салық мөлшерлемесі салық базасының өлшем бірлігіне есептелген салық деңгейі болып табылады. Салық мөлшерлемесі пайыздық немесе абсолюттік сомасы бойынша салық базасының өлшем бірлігіне қарап белгіленеді.

Салық кезеңі — бұл уақыт кезеңі, әрбір салық түріне және Салық кодексінің басқа да міндетті төлемдеріне қолайлы етіп белгіленеді, сол кезең біткеннен кейін салық базасы анықталынып бюджетке төленуге жататын салық пен басқа да міндетті төлемдері есептелінеді.

Қазақстан Республикасындағы  салық заңы - мүліктің кірістірілген  және тауарды сату мақсатында жөнелтілген, қызметтің көрсетілген, жұмыстың атқарылған кезеңімен есептелген шығысы мен төленген табысының кезеңіне қарамастан, салықтық есептің орап есептеу әдісі бойынша құрылады.

Қазақстан Республикасында  әрекет етіп тұрған салықтар мен басқа  да бюджетке төленетін міндетті төлемдердің  сызбасы төменде көрсетілген.

Кәсіпорынның бюджетпен есеп айырысу операциялары 63 "Бюджетпен есептесу" бөлімшесінің шоттарында есепке алынады. Бұл бөлімшеге: 631 "Төленетін корпорациялық табыс салығы", 632 "Кейінге қалдырылған корпорациялық табыс салығы", 633 "Қосылған құн салығы", 634 "акциздер", 635 "әлеуметтік салық" 636 "жер салығы", 637 "мүлікке салынатын салық" 638 "көлік құралдарына салық" 639 "өзге де салықтар, алымдар және бюджетке төленетін міндетті төлемдер" шоттары кіреді.

Кәсіпорындар  мен ұйымдар өзінің шаруашылық қызметі  барысында меншікті капиталмен қатар басқа қарастырылған (тартылған) капиталды да қолданады. Бұл қатыстырылған капитал бухгалтерлік есепте міндеттемелер деп аталады. Кез келген өндіріспен айналысатын ұйым сол өнімді өндіру үшін қажетті шикізаттар мен материалдар алғаны үшін жабдықтаушы-мердігерлерінің алдында міндетті болса, саудамен айналысатын ұйымдар өзінің сататын тауарларын жеткізіп беруші, яғни қызмет көрсетуші ұйымының алдында қарыз болуы мүмкін. Тіпті өндірістен де немесе саудамен де айналыспайтын кәсіпорындардың өзі қарамағында жұмыс істейтін жұмысшылары мен қызметкерлеріне олардың істеген еңбегі үшін, сондай-ақ бюджетке түрлі салықтар үшін қарыз немесе оның алдында міндеттемесі болуы мүмкін. Қазіргі таңда қаржының жетіспеушілігінен банктер, банктен тыс мекемелерден, шет еддерден қарыз, несие алып өздерінің жұмысын жандандырып жатқан, сондай-ақ міндеттемелерін шектен тыс көбейтіп алып, оны қайтаруға мүмкіншілігі болмай жабылып,  аукционға салынып,  сатылып жатқан  ұйымдар  көптеп кездеседі. Осы айтылған міндеттемелер есебі бухгалтерлік есептегі ең негізгі, яғни қай саладағы болмасын кәсіпорындардың көкейтесті мәселелері екендігі сөзсіз. Кәсіпорындардағы міндеттемелердің есебі типтік шоттар кестесінің алтыншы міндеттемелер деп алынатын бөлім шоттарында есептеліп жүргізіледі.

Бюджет —  жалпы мемлекеттік тұрғыдан бөлініп (бекітіліп) пайдалану, жұмсау үшін құрылатын  қаржы қоры болып табылады. Бюджеттің  қаржысы экономиканы дамытуға, халықтың материалдық әл-ауқатын, мәдени деңгейін көтеруге және басқа да мақсаттарға  пайдаланады.

Қазақстан Республикасының  салық кодексіне сәйкес жеке және заңды тұлғалардан алынатын салықтар, Мемлекеттік бюджетті толықтырудың негізгі көзі болып табылады.

Әлеуметтік  салық.

Әлеуметтік  салық - заңды тұлғалардың бюджетке төлейтін салықтардың бірі. Оның басқа салық түрлерінен ерекшелігі, бұл салықтың мөлшері кәсіпорынның жұмысшылары мен қызметкерлеріне олардың атқарған қызметі мен орындаған жұмысы үшін есептелетін еңбекақысына тікелей байланысты болып табылады. Яғни бұл салық ұйымдағы әрбір қызметкерге есептелген еңбекақы сомасына белгілі бір пайызы түрінде есептеліп кәсіпорынның шығындарына қосылып отырады. Бірақ та жұмысшылар мен қызметкерлерге есептелген еңбекақыдан ұсталмайды. Әлеуметтік салықты төлеушілердің қатарына барлық занды тұлғалар мен кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке тұлғалар жатады.

Әлеуметтік салық салу объектісіне, яғни еңбекақы төлеу қорына табыстың барлық түрлері кіреді; оның ішінде: әр түрлі сыйақылар, жәрдемақылар, жеке әлеуметтік жеңілдіктер, тағы да басқадай төлемдер.

Шаруашылық  жүргізуші ұйымдарда әлеуметтік салық ағымдағы айдың еңбекақы төлеу  қорының заңға қаралған пайызы мөлшерінде есептеледі де, келесі айдың 15-ші жұлдызынан кешіктірілмей төленуі тиіс. Кәсіпорында  әлеуметтік салық сомасы есептелгенде оның бухгалтериясында мынадай жазу жазылады.

Әлеуметтік  салықты жұмыс беруші кәсіпорын  есептейді, ол ақшалай да, заттай да төлену мүмкін. Әлеуметтік салықтың есебі 635 шоттың "Әлеуметтік салық" деп  аталатын шотында жүреді. Ол салық  есептелінгенде 811, 821, 903, 923 және тағыда басқа шоттардың тиістісі дебиттелініп, 635 шот кредиттелінеді. Ал бұл сома бюджетке аударылғанда 635-шот дебиттелініп, 441 -шот кредиттелінеді.

Еңбеккерлердің  келесі табыс түрлеріне әлеуметтік салық салынбайды:

-  мемлекет,   үкімет  және  халықаралық   есебінен   берілген   гранттарға төлемдерге;

- Қазақстан  Республикасының Үкіметімен және  Президентімен берілген стипендия  және мемлекеттік сыйлықтарға;

-  конкурстық,   спорттық  жарыста  жүдделі   орындары  үшін  берілетін ақшалай  сыйлықтарға;

- кәсіпоырндар  өз қызметін тоқтатқан кезде  жүмыс берушілердің төлеген компенсацияларына;

-  пайдаланбаған   еңбек   демалыстарына   жүмыс   берушілердің   төлеген компенсацияларына;

-    жинақ  зейнетақы қорларына аударылған  жарнасында;

-  тікелей  әлеуметтік көмек, жәрдем ақы және компенсация, мемлекеттік бюджет қаржысынан төленетіндерге;

-    армия  қызметкерлеріне арналған төлемдердің  барлық түріне;

-    қоғам  жұмыстарын орындаумен байланысты  төлемдерге;

-    мемлекеттік  бюджеттің қаржысының есебінен  төленетін  бір  жолғы төлемдеріне;

-    заңмен  белгіленген деңгейде қызмет  бабы бойынша берілген іс-сапар шығыстарының компенсацияларына;

-      босану мен екі қабаттылық  бойынша жәрдем ақыға;

-      белгіленген мемлекеттік стипендияға;

-      берілген арнайы киімдердің құнына;

-      сақтандыру сыйлығына;

-      қайырымдылық көмек ретінде берілген мүлік құндарына;

-      тағы басқаларына.

Әлеуметтік  салық ай сайын есептелінеді.

Корпоративтік табыс салығының  есебі.

Бухгалтерлік  есепте табыстың (зиянның) сомасы бухгалтерлік есеп стандартына сәйкес анықталған табыс пен шығындардың айырмасынан құралады. Салық салынатын табыстың (зиянның) сомасы салық заңына сәйкес анықталады. Салық заңы талаптардың бухгалтерлік есеп талаптарынан өзгешелігі бар. Осының негізінде бухгалтерлік есепте анықталған табыс пен салық салынатын табыстың арасында айырмашылық пайда болады. Бұл айырмашылық пайда болу себептеріне байланысты тұрақты немесе уақытша болып бөлінеді.

Тұрақты айырмашылықтың пайда болу себебі, бухгалтерлік табысты  анықтау барысында есепке алынаиын табыс пен шығындардың кейбір бөлігі салық салынатын табысты санағанда есепке алынбайды. Тұрақты айырмашылықтар қатарына мыналар жатады:

- валюталық  шоттармен шетел валютасы бойынша  туындаған бағамдық айырмашылық;

- бюджетке төленетін  айыппұл ықпалшаралары (санкциясы);

- кәсіпкерлікпен  байланысты емес шығындар  Қазақстан Республикасы Үкіметі белгілеген шектен артық мөлшерде төленген іссапарлық, өкілдік және тағы да басқа шығындар.

Уақытша айырмашылықтың пайда болу себебі есеп беретін кезеңде  есептелген бухгалтерлік табыстар мен  шығындардың кейбір баптар бойынша сомасы осы кезеңдегі салық салынатын табыстарды анықтарда есепке алынбай келген кезеңдердегі салық салынатын табыстардың құрамына кіргізіледі. Сөйтіп, есеп беретін кезендегі пайда болған уақытша айырмашылық келешектегі есеп беретін мезгілде күшін жояды.