Инвестициялық жобалар және олардың жіктелуі

Әрбір шаруашылық субъектісі үшін бәсекелік мәртебені сақтау өте маңызды. Бірақ, олар үшін шаруашылықты жүргізу шарттары әртүрлі болып келеді. Оған инвестицияларды тарту, капиталдардың әлемдік нарығына шығу және шаруашылық байланыстарын жасау мүмкіндіктері әсер етеді. Ірі холдингтер, корпорациялардың жалпы инвестициялық сұраныстың сипатын қалыптастыратын инвестициялық кеңістіктегі мүмкіндіктері жоғары. Ең бастысы – олар инвестициялық белсенділікті және басқа да капиталдар нарығының қатысушыларын төмендетуге қызығушылықтар танытпай отыр. Бұл дағдарыстардың жағымсыз салдарын ұстап отыр. Мәселен, 2009 жылдың 1-жарты жылдығындағы мәліметтер бойынша ел экономикасының ірі кәсіпорындарының салған инвестициялық салымдарының көлемі 837,5 млрд. теңгені құраған, бұл өткен кезеңмен салыстырғанда 8,3%-дан жоғары.

2012 жылы басталған жаһандық қаржылық дағдарыс ел экономикасындағы инвестициялық ағымдардың құрылымына әсер етті. Оның соңғы екі жылдағы серпінін келесі кесте мәліметтерінен көруге болады.

 

Кесте 7. 2013 жылдың бірінші жарты жылдығындағы ҚР экономикасындағы инвестициялық ағымдардың құрылымы

Инвестициялардың қайнар көздері	2012 жылғы қаңтар-маусым қорытындыға пайызбен	2013 жылғы қаңтар-маусым
		млрд.тг.	Қорытындыға пайызбен
Барлығы – Оның ішінде мыналардың есебінен қаржыландыратын: -бюджет қаражатының Одан: Республикалық Жергілікті Кәсіпорындардың, ұйымдардың және халықтың қаражаты Шетел инвестициялары Қарызға алынған қаржы	100,0     16,1   11,7 4,3   48,4 19,9 15,7	1794,1     236,5   194,3 42,2   615,3 766,2 176,3	100,0     13,2   10,8 2,4   34,3 42,7 9,8
Ескерту - ҚР статистика жөніндегі Агенттігінің мәліметтері бойынша жасалынған.

7-кесте мәліметтерінен көріп отырғанымыздай, қарастырылып отырылған кезең аралығындағы инвестициялық ағымдардың құрылымында маңызды құрылымдық ілгерімдер болған. Егер 2012 жылдың бірінші жарты жылдығында барлық инвестициялардың жартысына жуығын – 48,4% – кәсіпорындардың, ұйымдардың және халықтың қаражаттары құраса, ал 2013 жылдың дәл осы кезеңінде олар 34,3%-ға дейін төмендеген. Сонымен бірге соңғы жарты жылдықта Қазақстан экономикасына тартылған шетелдік инвестициялар 62,2 есеге көбейіп, 766,2 млрд. теңгені құраған. Яғни, дағдарыс қаржылық аяға қысқа мерзім аралығына – 2012 жылдың бірінші жарты жылдығына ғана кері әсер еткен, ал одан кейінгі кезеңде шет елдерден келетін инвестициялық ағымдар белсендірілген.

Қазақстанның табиғи ресурстық әлеуетінің жоғары болуына байланысты оның инвестициялық ортасы экспорттық мүмкіндіктерді жоғарлатуға бағытталып қалыптасқаны белгілі. Ондағы мақсат экономиканы капитализациялауды сәйкес салалар мен өндірістерді дамыту шеңберінде  
жүргізу. Осындай жолмен өзінің экономикасында дамыған минералды-шикізат кешені бар көптеген елдердің жүргені белгілі. Бірақ бұл жолдың белгілі бір экономикалық шектеулері бар, мәселен баға конъюнктурасының әлемдік шикізат нарығына тәуелділігі. Бәрімізге белгілі, инвестицияланған салымдар олардың біржақты экономикалық бағытталуы кезінде тұрақты жоғары табыстарды әрқашанда әкеле бермейді. Біздің көзқарасымыз бойынша, Қазақстан экономикасындағы инвестициялық белсенділікке баға бере отырып, оның келесідей өзіне ғана тән белгілерін атап өткен жөн:

• оның динамикасының жоғары тобы;
• инвестициялық салымдардың экономиканың өндіруші саласында басымдылыққа ие болуы;
• шетелдік инвестициялар үшін тартымдылықтың жоғарғы деңгейі;
• инвестициялық ағымдардың қозғалысындағы өзара байланыстардың объективті-субъективті тұрақсыздығын анықтайтын инвестициялық ортадағы экономикалық либерализм элементтерінің бар болуы.

Инвестициялық саясаттың негізгі мазмұны қаражат жұмсау үшін біршама тиімді бағалы қағаздың түрлерін анықтау, әр уақыт кезеңіне инвестиция портфелінің  құрылымын оңтайландырудан тұрады.

Банктердің инвестициялық саясаты - банк қызметінің тұрақты жұмыс жасауын, нәтижелілігін немесе пайдалылығын, сондай-ақ өтімділігін қамтамасыз ету мақсатында инвестициялар портфелін басқару стратегияларын жасауга және іске асыруға бағытталатын шаралар жиынтығы.

Банктің инвестициялық саясатының басты бағыттары мынадай бөлімдерді қамтиды:

•  инвестициялық саясаттың басты мақсаты;

• баланс активі мен пассивіндегі квазиинвестициялық операциялардың шегін (үлесін) анықтау;                                

• инвестициялық операциялардың сапасы үшін жетекшілер мен атқарушылардың жауаптылығы;                   

• инвестициялардың құрамы мен құрылымы;

• бағалы қағаздардың сапасының деңгейінің және өтім мерзімінің тиімділігі;

• инвестициялар портфелінің диверсификациялапуынч қойылатын негізгі талаптар;

• портфельдің құрамына түзетулер енгізу механизмі;

•  сақтау тәртібі және сақтандыру механизмі;

• пайдалар мен зияндардың есебі;

•компьютерлік қамсыздандыру бағдарламалары.

3. ҚР-дағы инвестициялық  жобаларды қолдауды  жетілдіру  жолдары

 

3.1 Инвестициялық жобаның  көрсеткіштерін және капитал  бағасын болжамдау

 

Инвестициялық жобаның келешектегі қаржылық нәтижелері ауқымды көрсеткіштерге (мысалы, инвестиция, күтілетін сатылым көлемі, өнім мен қызмет көлемі) және еңбек, капитал, отын, энергия, құрал жабдықтар, материалдар және дайын өнім секілді көрсеткіштерге тәуелді.

Әрбір ұйым жобаның тиімділігін өз бетінше анықтайтындықтан, жобаға қатысушылардың барлығы жобаны өздері бағалайды.

Әдетте жобаның иесі жобаны жасаушыларға немесе арнайы консультациялық фирмаға оның техника-экономикалық негіздемесіне (ТЭН) және бизнес-жоспарға тапсырыс береді. Ол инвестициялық жобаның (кәсіпорынның) «жеке куәлігі» болып табылады және оның қызметінің қаржылық бағалануын қамтиды. Бизнес-жоспардың стандартты құрылымы жоқ, өйткені әрбір жоба (кәсіпорын) бірегей болып табылады. Бірақ көпшілік жағдайда бизнес-жоспар келесілерді қамтиды: жобаның сипаттамасы, мақсаты, өндіріс пен нарықтық жағдайы, жобаны жүзеге асыру бойынша шаралардың күнтізбелік жоспары, қаржы бөлімі. Бизнес-жоспардың ортаңғы бөлімі маркетингтік бөлім, онда өнім мен қызмет түрлері бойынша мүмкінболатын сатылым болжамданады, қорытынды бөлім – қаржы бөлімі, онда қабылданған инвестициялық шешімнің шығындары мен нәтижелерінің сандық бағалары келтіріледі.

Инвестициялық процестің басқа қатысушылары (жоба иесінен басқалары) өздерінің бизнес-жоспарын әзірлемейді. Мысалы, банк барлық ұсынылған материалдарды, есептеулерді және ссудаға өтініштерді толығымен қайта қарапшығады. Мұнда, заим алушы –ұйым туралы, фирманың іскерлік беделі, бұрынғы қарыздарын төлегені, бухгалтерлік балансы, сондай-ақ пайда мен шығын туралы есеп берулер секілді ақпараттар қажет етіледі. Жылжымайтын мүлік кепілі (ипотекалық несие) есебінен және оның басқа да сенімді кепілдерінің есебінен қосымша ссудамен қамтамасыз ету мүмкіндігі туралы мәліметтер кредиторда қызығушылық тудырады.

Жобалар мен кәсіпорындардың тиімділігін бағалау перспективаға, тіпті одан да ұзақ уақытқа жасалыну керек. Әдетте, теорияда есептеулерді жобаның толық өмір циклына жасалынады. Ол шахта, зауыт немесе табысты үй үшін ондаған жылдармен өлшенеді. Мұнда болашақтағы шығындармен нәтижеоерге болжам жасалынады.

Сондықтан инвестициялық жобаларды (кәсіпорынды) бағалаудың маңызды бөлігі өнімге сұраныс пен бағаны орт ажәне ұзақ мерзімге болжамдау болып табылады.

Мұнда баға мен көлемді болжамдау мәселесі өте күрделі болып табылады, тіпті тұрақты экономика жғадайында болса да, өйткені іскерлік белсенділіктің күтпеген циклдық өзгерістері туындайды. Қазақстанда еңбек бағасы (табыс) өнеркәсіптік дамыған елдерге қарағанда әлдеқайда төмен, ал капитал бағасы (банк пайызы) әлдеқайда жоғары.

Болжамдау мәселесін капитал бағасының мысалында қарастырамыз. Капитал бағасы пайыздық мөлшерлемемен анықталады. Пайыздық мөлшерлеме үш фактордан қалыптасады: пайда мөлшері, инфляция пайызы және тәуекел үшін сақтандыру сыйақысының пайызы.

Қазақстандық инвестиция нарығындағы пайыздық мөлшерлеме АҚШ пен Батыс Еуропаның осындай инвестициялық қор нарықтарындағыға қарағанда әлдеқайда жоғары. Қазақстандағы капиталдың бағасының жоғары болуының басты себебі – тұрақсыз экономикада капиталдың жоғары бағасы мемлекет тарапынан ақшаға сұраныстың артуымен де байланысты.

Капиталға пайыз мөлшерлемесі кез келген баға секілді нарықтық экономикада сұраныс пен ұсыныстың ықпалымен қалыптасады. Мұнда мемлекеттік қаржы жүйесі тарапынан әсері де болады. Қазақстанда мемлекеттің араласуы мен оның қаржы жүйесінің жағдайы кері қаржыландыру мөлшерлемесі Қазақстан Республикасының ұлттық банкі бекітеді арқылы және инфляциялық процестерді мемлекеттік реттеу арқылы байқалады, сондай-ақ мемлекеттің құнды қағаздар нарығын монополияландыру нәтижесінде байқалады.

Шетел инвесторларының пікірі бойынша, Қазақстан инвестициялық салымдар жасау үшін тартымды нарық болып табылады. Біздің ел пайдалы қазбалар, ауылшаруашылығы жерлерінің  қорларына және квалификациясы жоғары жұмыс күшіне бай, сондай-ақ, үлкен өндірістік потенциалға ие, бірақ оларды тиімді қолдану үшін инвестициялық салымдар жасалуы қажет.

Соңғы жылдары Қазақстан ТМД елдері арасында инвестициялық салымдар көлемі жағынан алға шықты. 2000-2005 ж.ж. аралығындағы инвестициялар көлемін төмендегі кесте мәліметтерінен көруге болады:

 

Кесте 8. Қазақстан Республикасына 2008-2013 ж.ж. аралығындағы инвестициялар ағымы (млн. АҚШ долл.)

 

Елдер	2008	2009	2010	2011	2012	2013
АҚШ	951,2	1460,4	1011,3	1105,5	2971,2	1125,5
Австрия	0,6	0,8	0,2	2,1	17,4	59,8
Германия	69,5	50,6	37,8	63,9	65,2	74,2
Италия	351,0	488,3	469,1	375,7	313,0	306,6
Ұлыбритания	481,8	600,6	622,7	591,4	924,6	-62,4
Франция	33,2	64,9	123,6	161,3	275,7	774,7
Япония	18,1	32,1	59,6	96,1	178,5	331,4

 

Инвестициялық климатқа әсер ететін факторларды екі топқа бөледі: қолайлы және қолайсыз.

Қазақстанда инвестициялардың құюлуына қолайлы факторлар ретінде шетелдік инвесторлар келесі факторларды атап көрсетеді:

1. табиғи ресурстардың ірі қорларына кіру мүмкіншілігі (мұнай, газ, түсті және сирек металдар қоры  9 трлн. АҚШ долларына бағаланады);
2. 2 млрд.-тан астам халқы бар дамушы (Ресей, Қытай, Оңтүстік Азия) елдердің нарығына еркін шығуды қамтамасыз ететін ортаазиялық транспорттық қиылыс ретіндегі республиканың тиімді геостратегиялық орналасуы;
3. нарықтың үлкен потенциалы;
4. мемлекет ішіндегі саяси тұрақтылық;
5. мемлекеттің тиімді сыртқы саясаты;
6. ТМД елдеріне қарағанда Қазақстан экономика және қоғам трансформациясының іске асырылуы жөнінде алда болуы.

Инвесторлар арасында жүргізілген сауалнамаға сәйкес, инвестициялау процесін тежейтін факторларға шенеуніктер арасындағы парақорлық және өз ісін жетік білмеуі – 51,3%, бюрократизм – 44,9% жатады. Сондықтан инвестициялардың құюлуын ынталандыру үшін Қазақстан үкіметі «бюрократияны орнықтыру және парақорлықты жою жөнінде реформаларды» әрі қарай жалғастыруы тиіс.

 

3.2 Қазақстандағы біріктірілген корпорациялық құрылымдардағы инвестициялық қорларды қалыптастыру және жетілдіру жолдары

 

Қазақстанда біріктірілген корпорациялық құрылымдарды құру мақсаты болып инвестициялық жобаларды бірлесіп іске асыру шеңберінде енеркэсіптік кәсіпорындар мен қаржы ұйымдарының мүдделерін біріктіру болып табылады.

Біріктірілген корпорациялық құрылымдардың қаржы блогының әлеуеті капиталдың біршама пайдалы салаларға түсуін, ресурстарды жұмылдыруды және оларды ұтымды бөлуді қамтамасыз ететін инфрақұрылымның тиімділігіне тәуелді.

Біріктірілген корпорациялық құрылымдардың инвестициялық саясаты мынадай құрамдас бөліктерден қалыптасады:

-   біріктірілген корпорациялыұ құрылымдардың өндірістік және қаржы қызметін қамтамасыз ету үшін инвестициялардың (ішкі және сыртқы) көздерін анықтау;

-  біріктірілген корпорациялық  құрылымдардың қаражатын инвестициялау  мен біріктірілген корпорациялық  құрылымдардың инвестициялық қоржынын қалыптастырудың негізгі бағыттарын анықтау.

Жекелеген кәсіпорынның инвестициялық саясатына қарағанда біріктірілген корпорациялык құрылымдардың инвестициялық саясаты біркатар ерекшеліктермен сипатталады. Бұл үдеріс қандайда бір жеке кэсіпорынның, оиьщ ішінде бас ком-панияның айрыкша құзыреті болып табылмайды, онда заңды түрде дербес өндірістік, қаржы және сатып алу-еткізу құрылымдарының көпшілік саны қатысады. Олардың инвестициялық сая-сатка қатысу дэрежесі әртүрлі, ол мынадай жағдайлармен анықталады: