Жезқазған-кен-орнын-ашу-қазып-алу-және-жерасты-жұмыстар

Нк=hв+hс+hк+hм+0,75* Rш,

Мұндағы: hв – нөлдік алаңмен скиптің төменгі жағына дейінгі аралық, м.

hс –скиптің биіктігі, м.

hк-аса көтерудің биіктігі, м.

hш-үстіндегі шкиф осінің төменгі  шкиф осінен биіктігі, м.

R-шкиф радиусы, м.

Көтергіш қанаттардың көлбеу бұрыштары jт және jж қанат осьтерімен горизонталь жазықтық арасындағы бұрыштар. Олар төмендегі формуламен анықталады:

jт=j+Δjт;     jж=j+ Δjж

мұндағы: jт – төменгі қанаттың көлбеу бұрышы.

jж – жоғарғы қанаттың көлбеу бұрышы.

Δ jт – төменгі қанаттың ішектерінің барабандарымен шкивтің айналу осьтерін қосатын сызық арасындағы бұрыштар.

Δ jж – шкивпен барабан осьтерін қосатын сызықтық көлбеу бұрышы. Шахта оқпаннан қазбай тұрып, ең алдымен уақытша ағашпен кпер салынады және бірнеше метр оқпан қазылғаннан кейін тұрақты капер тұрғызылады. Капер астындағы раманы орнатуда және салуда, рама осьтерімен оқпан осьтері арасындағы айырмашылық 15 мм аспауы қажет. Капер қабырғаларының тіктігі екі теодолит арқылы қадағалайды. Маркшейдерлік жұмыстарға шкив астындағы алаңның осьтерін белгілеу, бағыттау шкивтерін орнатуда тексеру, көтеру машинасын орнатуды және қанаттардың көлбеу бұрыштарын тексерулер жатады.

 

         7.2.4. Оқпанды  жүргізу және әбзелдеу.

      Шахта оқпанын  жүргізу және аузын бекіту  кезінде көтеру машинасының рамасы  орнатылады. Оқпанның аузы бетондалып  бекітілгеннен кейін тұрақты қазу жүргізуші рама орнатылады. Тік шахта оқпандарын жүргізуде оқпанның тіктігін және оның жобалық қима өлшемдерін орталық тіктеуіштен оқпан қабырғаларынадейінгі ара-қашықтықтарды өлшеу арқылы анықталады. Мұндай өлшеулер  3 – 4 технологиялық циклдардан кейін жүргізіліп жатқанда маркшейдерлер мен геолоктар оқпан жүргізу журналын толтырады және әр 10 м сайын оқпанның 1:100 масштабтағы қимасы сызылып, оларды жобадағы пландармен қималармен салыстырылып отырады. Тік оқпандардың қабырғалары темір қалыптар арқылы бекітіліп отырады және олардың дұрыс орнатылуы әр 3-4 цикл бекітілгеннен кейін тексеріліп отырады. Еңжауапты жұмыстардың біріне оқпанды әбзелдеу жатады және ондағы маркшейдерлік жұмыстар үш кезеңнен тұрады.

1. Дайндық жұмыстарын тексеру, жабдықтарды орналастыру және әбзелдеу элементтерін дайындау.
2. Жүргізілген қимастыру жұмыстарын ақырғы рет тексеру.

    Бірнеше кезңдегі жұмыстар  нәтижесінде шахта қайта оқпаны  түгелдей профильденіп шығады, яғни  қимасы сызылады. Профильдеудің  деректері бойынша оқпан жүргізу журналы алынады, және де суретке маркшейдерлік тік тіктеуіштердің орналасуы схемасы алынады.

 

3.   Жалғастыру түсірістері.

        7.3.1. Тік бір  оқпан арқылы бағыттау.

       Тік бір оқпан  арқылы геометриялық бағыттауда  жердің бетінен екі тіктеуіш түсіріліп дирекциондық бұрышпен х,у координаталары анықтау есебі шешіледі. Шахта оқпаны үстінен сақтанырылатын сөремен жабылып бағдарланатын горизонтқа дейін А және В тіктеуішері түсіріледі. Бұл екі тіктеуіш оқпанға жақын жерде орналасқан, жер бетіндегі с және жер астындағы с' пунктерімен сызылғыш бұыштар АВС және АВС' жасауы керек. Тіктеуіш жердің шайқалу амплетудасын азайту үшін төменгі жақтағыжүн тері жабысқақ, сүйық заттар қойылған ыдысқа түсіріледі. Егер екі тіктеуіш төменгі горизонтқа дәл проекцияланды десек, онда әр тіктеуіштердің жер астындағы координаталары жер бетіндегі мәндерге тең болады. Ал дирекциондық бұрыштары жер астына біреудің маңызы мынада. Егер екі тіктеуіш қатесіз проекцияланса, онда екуін қосатын АВ сызығының, яғни АВС ұшбұрыштары беріледі. Сондықтан жердің бетінде және астында да тіктеуіштерге жанасқан үшбұрыштар құрылып, оларға жалғастыру үшбұрыштары деп атайды. Бір тік оқпан арқылы бағдарлау жер бетінде үшбұрыштың (АВС) а,b,c қабырғалары, с пунктіндегі ішкі бұрыш - g жанасу бұрыштары b және де тексеру үшін ε бұрышы өлшенеді. Осыған ұқсас төменгі горизонтқа а',, b',, с',, g',,b', шамалары өлшенеді.

     Тіктеуіштегі бұрышатар  төмендегі формулалар арқылы  анықталады:

Sin α= a/c,*Sin γ;                                                        Sin β= b/с*Sin γ

Sin α,= a,/c*Sin γ;                                                        Sin β,= b,/с*Sin γ

     Үшбұрыштың бұрыштық  қиыспаушылығы fβ≤10" есептелегн  бұрыштар α ,β және α'β'-ға тең  болады. Енеді MNCABC,D, және MANCBC,D, полигонометрияда координаталары белгілі С пункті, дирекциондық бұрыш α NC қажетті бұрыштар мен ұзынықтар арқылы α C, A –дирекциондық бұрыш және С, нүктесінің координаталары анықталады. Тексеру үшін екі полигонда есептелініп, екі нәтиженің арифметикалық ортасы алынады.

C,D, қабырғасының дирекциондық  бұрышы келесі формуламен анықталады.

α=αж ± 180º±βi  түзетілегн

α сд= α вс + βо+ βi+ α +β+ βi ± 5 – 180°

Ал С пунктінің координаталары:

Xc,=Xc+a*cos αсА +с*cos αАВ +а'*cos α  ДС

Ус,=Ус+а *sin αсА + с*sin αАВ + а'*sin α ДС

    Бағыттау кезінде анықталған  координаталарымен дирекциондық  бұрышта қателер кетуі мүмкін  және ол қателердің нәтижесі  тигізетін әсері әр түрлі. Ақырғы  нүктенің қатесін мынадай формуламен  анықталады:

DS*m/ρ;

мұндағы: S – бастапқы нүктеден ақырғы нүктеге дейінгі ең қысқа қашықтық.

 

 

Бағдарлау схемасы.

 

4.   Жер асты қазбаларына биіктік белгісін беру.

       Пункт биіктіктері  жатық қабырғаларда геометриялық, ал көлбеу қазбаларда тригонометриялық  нивелирлеу арқылы беріледі. Тік  қазбалар арқылы биіктік беру  ұзын болат ленталар және тереңдік өлшеуіш ДА-1 қолданылады. Биіктік берудің қай тө сі болмасын барлығы шахта оқпанына жақын жерде орналасқан 3 және 4 кластық нивелирлеудің реперлерінен басталады. Биіктігі болат лентаға қарағанда ұзындық өлшеуіш  ДА-2 арқылы берген өнімділеу. Ол барабанға оралған болат сым 1 және қол лебедкасынан тұрады. Сымның жылуы әр айналымы 1 м-ге тең көрсеткіш арқылы анықталады. Сымның ұшында салмақты рейканы жүк бекітілген және оның сантиметрлік бөліктері бар. Міне осындай өлшеуіш, ДА-2 оқпан үстіне орнатылып Жер бетіндегі дискі көрсеткішінен Nк, нивелир арқылы реперде орнатылған рейкадан аж және рейкалы жүк жер астындағы нивелирдің көздеу  сәулесі деңгейіне дейін төмен түсіріліп, жоғарыда айтылғандай есептер шахтада алынады Nм, ам, nш. Сонда екі репердің СR рш, Rрж биіктік өсімшесі былайша анықталады.

H=(Nж+Nм)+( nш – Пм )+ (аж + ам)+D;

Мұндағы: D - болат сымның температуралық және кампарарлеулік түзетулерінің қосындысы. Жер асты қазбаларындағы репердің биіктігі мынаған тең

Hкрм=H рRЖ        1h

    Биіктік беру екі рет  жүргізіледі және екеуінің айырмашылығы D h=(10 – 0,2 * Н ) мм аспауы керек. Биіктіктер бір этаждан екінші этажға, яғни түсіру торы пунктеріне рулетка арқылы.

Берілуі және рулетканың созылуы мен температурасына түзетпелер енгізілмейді. Еш өлшеудің айырмашылығы 3 м аспауы керек.

 

5. Күрделі қазбаларды жүргізудегі маркшейдерлік жұмыстар.

        7.5.1. Тау-кен  қазбаларына горизонталь жазықтықта  бағыт беру.

       Горизонталь жазықтықта  бағыт  теодолит арқылы беріледі. Ол үшін жүргізілетін қазба осінің дирекциондық бұрышы белгілі болды. Қажет және де жақын жерде жер асты маркшейдерлік тірек торларының немесе түсіру торының пунктері орналасу тиісті. Ширектен артқа бағыт беру үшін теодолитті 3,5 пунктіге нүктеге орнатып 35 – 36 бағыт бойынша ℓ ара-қашықтығы өлшеніп А нүктесі бекітіледі. Кейін теодолитті А нүктесіне орнатып, А-35 бағытынан ρ бұрышы арқылы В-ға бағыт беріледі. Β бұрышы мына формула арқылы анықталады:

β=α АВ  - α А – 35

      β бұрышы арқылы  берілегн бағыт маркшейдерлік  арқылы 5 – 6 метрлік жерге бекітіліп, оған тіктеуіш ілінеді. Одан кейін бұрышы толық есеп алу үшін әдісімен өлшеніп, формуласымен бұрышпен салыстырылады. Егер өлшенген бұрыш есептелегн бұрышқа тең болса, онда В нүктесінен А нүктесіне қарай 10 – 1,5 м жерге тағы да нүктелер бекітіліп, оған тіктеуіштер ілінеді. Берілегн бағыт көрініп тұру үшін жарық сәуле шығарып тұратын тікеуіштер қолданылады. Өндіріс орындарында кейінгі кезде түзу лазер ЛУН-7 бағыт көрсеткіш қолданылып жүр. Жіпке ілініп қойған тіктеуіштердің  кен жерден алыстығы 40 м, жарық тіктеуіштер – 30 м, лазерлі бағыт көрсеткіш  300 м-ден аспауы керек.

 

      7.5.2.Тау-кен қазбаларына  вертикаль жазықтықта бағыт беру.

     Вертикаль жазықтықта  қазбаның көлбеу бұрышын ылдилығын  ватерпоспен, бүйірлік және осьтік реперлер арқылы береді. Ватерпос ағаштан жасалған қарапайым рельстерді төлеуге өте қажет құрал. Көлбеу бұрыштары 5°-тен артық қазбалары жүргізуде теодолит немесе нивелир қолданылады. Теодолит арқылы бағыт беруде, оны белгілі маркшейдерлік нүктеге орнатып, вертикаль дөңгелегіне жобадағы қазбаның көлбеу бұрышы қойылады. Одан кейін кездесу сәулесінің торшасына тіктеуіштер іліп, олардың сәулесімен қиылысқан нүктелері белгіленеді. Ал, нивелир арқылы бағыт беруде реперлер қазба бүйірінде бекітіледі. Қазба бүйірінде a-ға тең R1 репер бекітіліп оның абсолют биіктігі реперінен нивелирлеу арқылы анықталады. Егер, одан кейін R1 реперінен ℓ=5-6 мқашықтықта С нүктесі белгіленіп, екеуінің арасын нивелирлеу арқылы, бүйірлік репердің орны анықталады. Егер репердің арасына жіп керіп қойсақ, онда ол жіптің рельстен биіктігі біркелкі болады, яғни жобадағы көлбеулік сақталады.

 

3. Кезікпе кенжарлар жүргізудегі маркшейдерлік жұмыстар.

      Кезікпе кенжарлар  жүргізу өте жаупты жұмыс. Егер  қазбалар бір бірімен дәл кезікпеген  жағдайда өндіріске материалдық зиян келеді. Бұл жұмысты жүргізерде бір біріне қарама қарсы жүргізілетін екі кенжардың горизонталь және вертикаль жазықтықтардағы бағыттарын планнан анықтап алу қажет. Екі қуақаз арасында квершлаг жүргізу схемасы көрсетілген. Екінші квершлагта A.F.C маркшейдерлік пунктер бекітілегн дәлдік планға жүргізілетін 3-квершлагтың осі сызылып, одан М және N нүктелерінің  Хм, Х N , Y N  координаталары анықталады. Қуақаздарға қосымша D және E нүктелері салынып, олардың да координаталары есептеледі. Енді, планнан натураға М және N нүктелерін шығару үшін кері геодезиялық есеп бойынша β1, β2, β3, β4, ℓсм, ℓ NЕ  бұрыштары анықталады. Штректерде бекітілген М және N нүктелерінің астына теодолит орнатып β1 және β2 бұрыштары арқылы квершлагқа горизонталь жазықтықта бағыт беру үшін нивелирлік М және N нүктелерінің биіктік өсімшесі h анықталады.         Квершлагтың көлбеу бұрышын мына формулаға қарап анықтаймыз:

ℓ=tgQ=h м N /ℓ м N

мұндағы: ℓ м N  мына формула арқылы есептеледі.

ℓ м N = Y N - Y м/ sin α м N=Х  N – Х м/ cos α м N

мұндағы: α м N – МN бағытының дирекциондық бұрышы.

Кен қуақаз.

 

Тасымал қуақаз.

 

    7.6. Жер асты қазбаларын  түсіру.

     Жер астындағы маркшейдерлік  түсірістер туралы мәлімет.

    Жер астындағы объектілердің  кеңістіктегі орнын анықтау, оларды планға түсіру, қималарымен профильдерін жасау үшін маркшейдерлік түсірістер жүргізіледі. Түсіріс объектілеріне күрделі дайындық бөлу, тазалау, бағдарлау және тағы басқа кен қазбалары тау жыныстарының жатыс жағдайлары, тектоникалық бұзылу жарықтықтар, тау-кен соққысының орны, сынама алынған орын және тағы басқа жатады.

    Аталған объектілерінің  барлығы бірдей дәлдікпен түсірілмейді. Соған байланысты жер асты  түсірістерінде әр түрлі аспаптар  қолданылады.

    Пладық түсірістер ішіндегі  ең дұрысы теодолитік түсіріс. Ол дайындық қазбалары жүргізіліп жатқанда қолданылады. Ал бөлу және тазалау қазбаларын түсіру үшін буссоль рулетка тағы басқа қолданылады.

    Биіктік түсірістері  геометриялық және тригонометриялық  нивелирлеу арқылы жүргізіледі.

   Түсірістер жалпыдан жекелікке көшу принципімен жүргізіледі. Яғни, ең алдымен өте жоғарғы дәлдікте тірек пунктерінің, одан кейін жүріс пунктерінің координаталары анықталады да, олардан қажет объекілер түсіріле береді.

 

     7.7. Теодолиттік түсірістер.

     Жер асты қазбаларындағы теодолитік түсірістерінің ашық, тұйық және байланылмаған жүрістер деген түрлері болады. Бұл жүрістерде бұрыштар Т30 және Тео-080 сияқты теодолиттер арқылы өлшенеді. Ара-қашықтықтар болат рулетка немесе ленталар арқылы 1 мм дейін есеп алып,тура және кері бағытта өлшенеді. Өлшеу нәтижелері микрокалькулятор арқылы немесе АВ 14 де өңделеді. Теодолит тік жүрістермен қатар объектілерді де толық етіп түсіріледі. Объектілерді түсіру ордината тәсілімен жүргізіледі. Теодолиттік 5 және 6 нүктелер пунктер арасына болат рулетка керіліп таспа рулетка арқылы b1, b2 және b3  перпендикуляры өлшенеді. Ал сол ординаталарға дейінгі абциссалар а1а2 және 5 пунктан бастап 0,1 м дейінгі дәлдікпен, болат рулетка арқылы өлшенеді. Ал сол ординаталарға Ал сол ординаталарға дейінгі абциссалар а1а2 және 5 пунктан бастап 0,1 м дейінгі дәлдікпен, болат рулетка арқылы өлшенеді. Теодолиттік түсірісте полярлық тәсілде қолданылады. Жүргізілген өлшеу нәтижелері теодолиттік түсіріс журналына толық етіп жазылады және схемалық суретісызылады.

     Сондай-ақ, эскизда қазбаның  мөлшері, ұзындығы және оны қоршап  жатқан жыныстардың геологиялық  ерекшелігі көрсетілген.

 

    7.8. Кен қазбаларындағы  биіктік түсірістер.

     Жер асты  қазбаларындағы  әр түрлі нүктелердің биіктіктерін, тауып, қазбаларға белгілі ылдилық беру, тосу жолдарын салу, қималарымен профильдер үшін геометриялық немесе тригонометриялық нивелирлеу жүргізіледі.

     Нивелирлік жұмыстар  бастапқы бекітілген реперлер  негізделіп жүргізіледі. Геометриялық  нивелирлеу көлбеулігі 5°ке дейінгі қазбаларда жүргізледі, ал көлбеулігі одан асып кетсе биіктіктер тригонометриялық нивелирлеу арқылы анықталады.

    Нивелирлік жұмыстар  бастапқы бекітілген реперге  негізделіп жүргізіледі.

Объектілерді түсіру.

 

Жер асты теодолиттік түсірістің белгілері.

а)                                                                                         б)