Шағын және орта бизнестің дамуын мемлекеттік реттеу (Павлодар обылысының мысалында)

 

3 - кесте – салалар қимасында шағын және орта бизнес саласында жұмыспен қамтылғандар санының даму серпіні.

 

ШК - тің салалары	өлшемі	2006 жыл	2007 жыл	2008 жыл	Болжам
					2009 ж.	2010 ж.
ШК те жұмыс істеп тұрған	мың. адам	72,55	82,70	86,84	91,18	95,74
Соның ішінде:
Ауыл шаруашылығы, аң аулау және ормен өсіру	-	8,983	10,241	10,753	11,290	11,855
Өнеркәсіп	-	4,482	5,109	5,365	5,633	5,915
Құрылыс	-	5,009	5,710	5,996	6,296	6,610
Балық аулау, балық шаруашылығы	-	0,011	0,013	0,013	0,014	0,015
Сауда, көлікпен үйге қажетті заттарды жөндеу	-	23,946	27,298	28,663	30,097	31,601
Мейрамханалар мен қонақ үйлер	-	1,155	1,317	1,383	1,452	1,524
Басқа салалар (білім беру, денсаулық  сақтау, әлеуметтік қызмет, басқа әлеуметтік, жеке және коммуналды қызмет)	-	26,155	29,817	31,308	32,873	34,517

 

Кестеден шағын бизнестің  қалыптасып отырған жағдайы оның сауда және қоғамдық тамақтану саласында  басым дамуы туралы куәландыратындығы  көрініп тұр. Істеп тұрған 32,1 мың  кәсіпорыннан бүгінгі таңда Павлодар облысы Қазақстанда ең өнеркәсібі дамығандардың бірі болып саналды және саналса да Павлодар облысының кәсіпорындарының неғұрлым көп үлесі 52% - саудамен, автомобильдер мен үйде пайдаланатын бұйымдарды жөндеумен; 9,3% - ауыл шаруашылығымен, аң аулаумен және орман шаруашылығымен; 3,2% - құрылыспен, 3,2 – жылжымайтын мүлікпен операциямен; 9,3% - көлік, байланыс, 0,3% - біліммен, 2% - қонақүйлер мен мейрамханалар, 0,9% - денсаулық сақтау мен әлеуметтік қызмет көрсетулермен, 3% - өнеркәсіппен, 16,8% - басқа қызмет түрлерімен айналысады.

Жалпы өңірлік өнімдегі өнеркәсіптің үлесі 7,1% тармаққа республикалық деңгейден асып түсті, көлік және байланыс – 8,5 пайыздық  тармаққа. Бұл ШКС өнеркәсіптің үлесі өндірілген өнімнің жалпы көлемінде Президенттің 1.03.06 ж. Жолдауынан кейін өсе бастағандығын айтады, онда “Металлургияда, банктік салада, сақтандыруда, химиялық өнеркәсіпте және басқа да салаларда бар “Жасырын” монополияларды бұзу керек. Бұны монополияға қарсы заңнаманың реформасы арқылы, сондай-ақ экономиканың осы секторына жаңа компаниялардың – Отандық та, сол сияқты шетелдік те, яғни осы секторлардағы бәсекелестікті арттыру арқылы кіруі үшін, тартымды әрі ашық жағдайларды құру арқылы жасау керек” айтылды [7].

Өнеркәсіптік өнім өндірісінің өсімі 2007 жылы 10,4% - ды, 2008 жылы 6,4% - ды, соның ішінде, тау - кен өндіретін өнеркәсіпте сәйкесінше – 0,85 және 13%, өңдейтін өнеркәсіпте – 15,2% және 5,2%, электр энергиясын, газ бен суды өндіру мен үлестіруде 2007 жылы көлемдердің 1,2% - ға құлауы, 2008 жылы - өсім 8,3% - ға болды.

Облыстың өнеркәсіптік өнімінің көлемінде неғұрлым сыбағалы салмақты өңдейтін сала – 70,8%, электр энергиясын, газ бен суды өндіру және үлестіру 17,7% - ды құрайды, тау-кен өңдейтін өнеркәсіп – 11,5%.

Тұтастай алғанда, аграрлық секторды дамытуға 2005 - 2006 жылдары 6 019,3 млн. теңге жіберілді (оның ішінде 2008 жылы – 3 244,5 млн. теңге) мемлекеттік қаржылай қолдау немесе 2007 жылдың деңгейіне 116,9%.

Ауыл шаруашылығы жалпы өнімінің көлемі 2008 жылы 39,3 млрд. теңге, мал шаруашылығы – 23,5 млрд. теңге құрады.

Автомобиль көлігінде  жүк тасымалдауларының көлемі 2008 жылы 50,76 млн тоннаны құрады, 2007 жылға 5% - ға аз, бұл қысқа ара - қашықтыққа көліктің басқа түрлері мен жүктерді тасымалдауға өседі сұраныспен байланысты болды. 2008 жылы негізгі капиталға инвестициялардың көлемі 2007 жылмен салыстырғанда 82,3% - ға өсті.

2008 жылы – 72 545 адам, бұл жұмыспен қамтылғандардың 112,3% - ға өскендігін көрсетеді. 2009 жылы шағын және орта бизнестің кәсіпорындарында жұмыспен қамтылғандар санының 82 700 адамға дейін өсуі болды, бұл жұмыспен қамтылғандар саны өсуінің орташа көрсеткіштері болып табылады. Соңғы үш жыл ішінде, жұмыспен қамтылғандар санының өсуі орташа 13% - ды құратын фактісі қуантады, 2006 жылы шағын және орта бизнес саласындажұмыспен қамтылғандар санының өсуі бар жоғы 3,9% - ды құрады. Кестеден сондай-ақ, 2007 - 2008 жылдары бір шағын бизнес субъектісінде жұмыс істейтіндердің орташа саны 2,7 адамды құрайтындығы көрініп тұр, сонда 2005 жылы бұл сан 2,9 адамға тең келді. 2009 жылы бір кәсіпорында 2,57 адам жұмыс істейді, бұл жеке кәсіпкерлердің көп үлесімен, сондай–ақ, қызметкерлердің көп саны қажет етілмейтін саудамен айналысатын субъектілердің көп санымен түсіндіріледі. Сонымен, мысалы, салалар бойынша жұмыскерлердің орташа санын алсақ, онда өнеркәсіпте ол 4,74 адамға, ал саудада 1,09 адамға тең, сол кезде сауда 52% - ды алады. Бұл көрнекі түрде шағын кәсіпкерлікте жұмыспен қамтылғандардың орташа деңгейі қызметтің сол немесе өзге де түрлерін басым алуға байланысты болады.

 

 

8 - сурет – шағын бизнестің кірістерінің даму үрдісі

 

Суреттен шағын кәсіпорындардың барлық кірістерінің 26% - ы ауыл шаруашылығына, 16% - дан құрылыс пен қызмет көрсету саласына, 14% құрылыс материалдары өндірісіне, 8% ағаш өңдеуге, 6% - дан ауыл шаруашылығының өнімдерін қайта өңдеу саласына және 4% - дан өнеркәсіп пен химиялық өнеркәсіпке жататындығы көрініп тұр.

Несиелендіру шағын және орта кәсіпкерлікті дамытудың негізгі факторларының бірі болып табылады, өйткені жаңасын ашу немесе бар ісін кеңейту үшін көп жағдайда кәсіпкердеайналым қаражаты жетпейді. Шағын кәсіпкерлік субъектілерінің қаржы-несиелікресурстарға қол жеткізу проблемасы сондай – ақ, ең негізгі проблемалардың бірі болып табылады және шағын бизнес секторын дамытуға бөгет жасайтын проблемалардың тізімінде көшбасшылық орындардың бірін алып отыр [27].

Соңғы үш жыл ішінде бизнес-жоспарларды  қараған кезде басымдылық инновациялық жобаларды ұсынушы кәсіпорындарға берілетіндігін атау өту керек. Бұл шағын бизнес өндірістің жаңа сапалы Негізінен, кәсіпкерлікті қолдауға ақшалай қаражат кәсіпкерлік және өнеркәсіп департаментімен, сондай-ақ, “Кәсіпкерлікті дамыту қоры” АҚ өңірлік филиалымен игеріледі.

 

 

2.2 Павлодар облысындағы шағын және орта бизнес субьектілерін несиелеуді талдау

 

Қазақстан Республикасында  ендi ғана жанданып келе жатқан шағын  бизнеске несие беретiн субъект  – екiншi деңгейдегi коммерциялық банктер  болып табылады. Коммерциялық банктер көбінесе заңды тұлғаларды және қысқа мерзімді несиелеуді жақтайтыны – тарихи қалыптасқан жағдай. Қазақстандық шағын және орта бизнес субъектілерінің екiншi деңгейдегi банктерден коммерциялық несиелер алуы кәсіпорындарды дамыту үшін қаражаттарды толықтырудың іс жүзіндегі негізгі көздерінің бірі болып табылады. Алғашқы құрылу кезінде шағын бизнес несиесіз өз жұмысын атқара алмайды.

Қазіргі кездегі республикадағы шағын және орта бизнесті несиелеуді дамытуға  кедергі болып отырған  негізгі факторлар мыналар:

- несие алу барысындағы  шарттардың қатал болуы;

- несиенің мерзімі  мен  пайыздық ставкаларының бизнеске қолайсыздығы;

- несиені рәсімдеу  процедурасының ұзақтылығы және  оны сақтандыру қажеттігі;

- коммерциялық банктердің  кепілге қоятын талаптарының  жоғарылығы;

- әлемдік несие нарықтарындағы  дағдарыстар әсерінен несиелік  ресурстарға қол жеткізу қиындықтары және коммерциялық банктердің жеке ресурстарының аз болуы;

- мемлекеттік инвестициялық-несиелік  институттардың ресурстарының тиімсіздігі; 

- мемлекеттің казына  қоры арқылы шағын және орта  бизнесті несиелеуге бөліп отырған  қаражатының аз болуы және оның шарттарының қолайсыздығы.

Банктер кез келген уақытта, қарыз алуға ниет бiлдiрген субъектiлердi несиелеген кезде пайда болатын  несиелiк тәуекелге ұшырайды. Жалпы  отандық несиелеу тәжірибесі көрсеткендей банктердің кәсіпорындарды қаржыландыру кезінде келесідей факторлар өз әсерін тигізеді.

2007 жылы Павлодар  облысы бойынша шағын және  орта кәсіпкерлік субъектілерін  екінші деңгейлі банктермен несиелеу 70,5 млрд. теңге көлемінен 33,2 млрд. теңге (2007ж., деңгейіне 47,1%) көлеміне  дейін төмендеді. 2009 жылы 16,1 млрд. теңгеге (2008ж., деңгейіне 49%) Бұл құбылыс екінші деңгейлі банктермен несие алу шартының қатаңдатылуымен байланысты. Екінші деңгейлі банктерге шағын және орта кәсіпкерлік субъектілерінің өтеу мерзімінің асып кетуі көлемінің өсуі байқалды (2008жылды 2009 жылмен салыстырғанда 4,5 есе).

Екінші деңгейлі банктің несиелік қаражатын салалық  бөлу құрлымында шағын және орта бизнес үшін соңғы 2 жыл ішінде келесі динамика орын алды:

1 Сауда-саттық: 1,4 пайыздық тармақ үлесінің өсуі байқалды, 53,03 % құрайды.

2 Өнеркәсіп: 0,67 пайыздық тармақ үлесінің өсуі байқалды, 16,73 % құрайды

3 Ауыл шаруашылық: тұрақты төмендеу үлесі байқалады 2009ж басына 7,06 %- 2010 жылдың басына 6,51%

4 Құрлыс: өсу үлесі байқалады с 2009 жылдың басына 5,29 %., 2010 жылдың басына 7,9 %.

5 Көлік: 3,8 пайыздық тармақ үлесінің төмендеуі байқалды 2010 жылдың басына 1,04% құрады.

6 Почта және байланыс: 0,6 пайыздық тармақ үлесінің өсуі байқалды, 0,11 % құрады.

 

 

9 - сурет – 2008 жылы экономика саласы разрезінде екінші деңгейлі банкпен шағын және орта бизнес субъектілеріне берілген несие көлемі

 

Шағын және орта күрделі мәселелерінің бірі – несиелік ресурстарды алудың қиындығы. Өйткені, несие алу үшін кепілге қоятын мүлік, бизнес-жоспар дайындауда қиыншылықтар жеткілікті.

ҚР Ұлттық банкінің мәліметтері  бойынша, қарастырылған алты жыл  аралығында, шағын кәсіпкерлік субъектілеріне берілген несиелердің ағымдағы портфелі 145,4 млрд теңге құрады. Қысқа мерзімді несиелер үлесі 55,9%, орта және ұсақ мерзімді несиелер – 44,1%-ға тең. Қысқа мерзімді несиелер үлес салмағының жоғарылығы екінші деңгейдегі банктердің тез айналатын сауда-делдалдық операцияларды несиелеудегі қызығушылығын көрсетеді.

Орта және ұзақ мерзімді несиелердің төменгі үлесі өндіріс  және ауыл шаруашылық секторын қаржыландыру қызығушылығының жоқтығын көрсетеді, ол кепілдікке қойылатын мүліктің жоқтығына, несиелерді алудағы құжаттарды реттеу қиыншылықтарына және банктердің басқада талаптарына байланысты. Жалпы алғанда 2002-2007жж. аралығында ШКС несиелеу өсу үрдісіне ие болып келді

Соңғы екі жылда Республиканың  бюджеттік қаржыларынан шағын кәсіпкерлік  мұқтаждарына 50 млн теңге бөлінді. Сонымен қатар, әрбір облыс пен  аудандар экономиканың осы секторын жергілікті бюджеттерден қаржыландыруды жүзеге асыруда.

 

 

 

4 - кесте – ШКС несиелеудің негізгі көрсеткіштерінің өсу деңгейі

 

Көрсеткіштердің аталуы	Жылдар
	2004	2005	2006	2007	2008	2009
Экономика салалары бойынша барлық несиелер, млрд теңге с.і. – ШКС	71,6   22,9	93,4   24,3	148,8   39,9	276,2   74,2	489,8   122,0	672,4   145,4
Несиелеу мерзімдері бойынша ШКС  несиелері, млрд теңге - қысқа мерзімді - ұзақ мерзімді	20,1 2,8	17,7 6,7	20,4 19,5	40,1 34,1	60,2 61,8	67,6 77,8
ШКС барлық несиелері,млрд теңге - ұлттық валютада - шетелдік валютада	13,0 9,9	17,1 7,2	2,3 17,6	40,7 33,5	75,4 46,6	53,2 92,2

 

Қарастырылған аралықта елдің экономикасына бағытталатын несиелердің жалпы сомасының  базалық кезеңмен салыстырғанда 2009 жылы 71,6 млрд теңге-ден 672,4 млрд теңгеге дейін немесе 9,4 есеге, соның ішінде шағын кәсіпкерлік субъектілерінің несиелері 22,9 млрд теңгеге немесе 6,3 есе өскенін көреміз. Несиелеу аумағының күрт кеңейуі  біріншіден 1997-1998 жылдары субъектілердің нормативті-құқықтық базасын дайындаумен; екіншіден, ШКС тез қарқында өсуімен түсіндіріледі. Елде қысқа мерзімді несиелеу көлемдерінің  20,1 – 67,6 млрд тг немесе 47,5 млрд теңге сомасына жоғарыласа, өз кезегінде орташа және ұзақ мерзімді несиелеу 2,8-ден 77,8 млрд теңге немесе 75,0 млрд теңге ұлғайды.