Шағын және орта бизнес – экономика тұрақтылығының кепілдігі

2004 жылдың 1 қаңтарында республикалық  деңгейде Павлодар облысының тіркелген шағын бизнес кәсіпорындарының үлесі 5 % жұмыс істеп тұрғаны 5,3%  белсенді түрлері 6,1%  құраған.

          Сурет 7 – да көрсетілгендегі өнімді (жұмыс, қызмет) өткізу шағын және орта кәсіпкерлік субъектілерінің табысы 2003 жылдың қорытындысы бойынша 33,97 млрд.теңге құраған. 2001 жылы жұмыс істеп тұрған субъектілер саны төмендесе де, өнімді өткізуден табыс 3,3 млрд.теңгеге артқан. Бұл осы жылы еңбек өнімділігі, басқа жылдарға қарағанда артық болғанын білдіреді. 2000 жылдан бастап 2004 жылға дейін өнімді (жұмыс, қызмет көрсетуді) өткізуден түскен табыс артады. 2003 жылы өсу 9,77 млрд.теңге немесе 28,8 %-ды құраған.

 

Сурет 7 – Шағын  және орта бизнес субъектілерінің өнім (жұмыс, қызмет көрсету) өткізуден түскен табыс, млрд.теңге

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 3 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕСТІҢ    ПРОБЛЕМАЛАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ

 

Қазақстанда шағын кәсіпкерліктің серпінді түрде дамуы үшін кедергі  болатын мәселелер бастапқы кезден бастап өзгеріссіз қалуда. Ондай мәселелерге  несиелік ресурстардың болмауы, жетілдірілмеген салық саясаты, мемлекеттік органдармен әлсіз байланыс, төмен құқықтық сауаттылық, кәсіпкерлердің заңды түрде бекітілген құқықтары мен мүмкіндіктері туралы ақпарат алуының жеткіліксіз болуы.

Тіркелу, рұқсат алу, өнімді сертификациялау, банкте шот есебін ашу кәсіпкерлер үшін іс-әрекетті бастар кезде күрделі болып саналады.

Шағын кәсіпкерліктің басты  мәселесі – материалдық-техникалық, қаржылық ресурстық базасының жеткіліксіз  болу. Оларды материалдық-техникалық жабдықтау  жеткіліксіз және өз  уақытында болмайды. Қызмет ететін және өндірістік ғимараттар, машиналар, құрал-жабдықтар шектеулі немесе мүлдем жоқ. Шағын кәсіпкерлер жаңа технологияларды қолдана алмайды, себебі қаржылық шығындарды талап етеді. Халықтың негізгі бөлігі еңбек ақыдан келесі еңбек ақыға дейін өмір сүріп жатқанда, өз ісін ашуға резервтері жинақталмаған. Ал мемлекеттік бюджет резерв көздері бола алмайтыны белгілі. Сондықтан тек несие ресурстарына ғана сенім артуға тура келеді.

Нарықтық экономикасы  дамыған елдерде жеке қаржылары пайда табудың басқа көздерінің есебінен көбейеді. Біріншіден, кәсіпкер акция шығару арқылы өз қаржысын мобилизациялай алады. Екіншіден, бай отбасылар отбасы қаржысының бір бөлігін "қатаң түрде басқару" мақсатымен және мамандар қаржысын түрлі шағын бизнес ұйымдарына салады, банк компаниялары венчурлік жобаларды инвестициялайды, сақтандыру компаниялары тәуекел ете отырып қаржы салады. Сонымен қатар, таңдау мұқият түрде жүргізіледі, яғни қаржы компанияларының қаржы ұсыну туралы алған 100 сұраныстың бір күн қарап шыққаннан кейін 80-і, бір аптадан соң 10-ы бір айдан соң 8-і жоқ деген жауап алады. Үшіншіден, акционерлік қаржы көзі, конгресс шағын бизнесті инвестициялау туралы Заңды қабылдағаннан кейін 1958 жылы пайда болған шағын кәсіпорындарды инвестициялау компаниялары (ШКИК) болуы мүмкін. Төртіншіден, ірі корпорациялар салатын жеке қаржылар да шағын бизнесті қаржыландырудың өз жеке көзі болуы мүмкін.

Көптеген кәсіпкерлер  несие қызметін пайдалана алмайды, оның себептері:

- бұл қызмет көрсетудің қымбаттылығы – несие бойынша жоғары процент;

- несиені ресімдеудің ұзақтығы;

- қысқа мерзімділік;

- кепілдіктің болуы;

- банктердің шағын кәсіпкерлікпен жұмыс істеуге көңіл бөлмеуі.

Шағын кәсіпкерлікке қолдау көрсетудің қаржылық құралдары бойынша мынандай стратегиялық және тактикалық ұсыныстары ұсынылды: мемлекеттік және муниципалдық қорлар жүйесі арқылы шағын кәсіпкерлік субъектілерін қаржы – несиелік қолдау көрсету түрлерін өрістету, шағын бизнеске қолдау көрсету үшін облигациялық зайымдар механизм және несие ресурстарын басқа да бюджеттік емес түрге жұмылдыру арқылы тұрғындардың уақытша бос тұрған қаржыларын тарту, зейнеткерлік қорларды қаржыларын конкурстық жобаларды инвестициялау үшін пайдалану, клиенттерге ұсынылатын қызмет түрлерінің көлемін ұлғайту арқылы банк операцияларын диверсификациялау, мемлекеттік сақтандыруды шаруашылық тәуекелден жекеменшік сақтандыру  компанияларының жүйесімен үйлестіру.

Қазіргі уақытта шағын  кәсіпкерліктің дамуына байланысты мәселелер бұқаралық ақпарат  құралдарында жеткілікті деңгейде айтылмай отыр. Кәсіпкерліктің әлеуметтік – экономикалық мәселелерді шешудегі ролін түсіндіретін және шағын бизнеске мемлекеттік қолдау көрсету шараларын насихаттайтын арнайы радио және теле бағдарламалар, мерзімді басылымдар жоқ.

Кепілдік қорлар қаржылық қолдау мен кепілдікті қамтамасыз етуді жеңілдету үшін құрылып, шағын кәсіпкерлікке несие бойынша қосымша қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Акционерлік қоғам түрінде қор құрылды. Оған кіретіндер: кәсіпорындар, қоғамдық ұйымдар, жеке тұлғалар. Қор құру туралы жоба Павлодар қаласының кәсіпкерлерімен талқыланды, себебі олар қор активтік құруға қатысады. Шағын кәсіпкерліктің шаруашылық қызметіне тегін мемлекеттік басқарушы органдардың тексеруін тіркейтін Есеп кітабі берілді. Ол кітапқа тексерген адамның аты-жөні,  қорытынды нәтижесі тіркеледі. 2002 жылы Павлодар қаласының экономика және кәсіпкерлікті дамыту басқармасы 1205 кітап таратқан. №350 «Шағын кәсіпкерліктің субъектілерін тексеру мораторийін жариялау» туралы қаулыға сәйкес 2003 жылдың бірінші қаңтарынан бастап 2003 жылдың қазанына дейін салықтық тексеруден басқа тексерулерге тыйым салынды.

Екібастұзда әкімшілік  бизнеске қызмет ету орталығы, өндірісшілер мен кәсіпкерлер ассоциациясы, жергілікті тауар өндірушілер көрмесі үшін арнайы бөлінген. Ақсу қаласында әкімшілік бөлген алаңдарда МҚК «Бизнес-инкубатор», Қолөнер палатасы, Кәсіпкерлер мен Экологтар ассоциациясы орналасқан. Павлодар қаласында МҚК (ГКП) «Кәсіпкерлікпен инновацияны дамыту орталығында 21 бизнес-инкубаторлық алаң бар. Инфрақұрылым құруда «Ассоциация», «Кәсіпкерлер форумы», «Бизнес» ассоциациясы, ЖАҚ (ЗАО) «Республикалық ақпараттық көрме орталығы», Павлодарлық сауда-өнеркәсіп палатасы,  «Іскер әйелдер» ассоциациясы, Кәсіпкерлер мен өнеркәсіпшілердің Павлодарлық Одағы, «Фобис» облыс әкімінің кәсіпкерлікті қолдау қоры, «Кәсіпкерлер форумы» 100 кәсіпорын және қоғамдық ұйымдарды біріктіреді. Олар форуммен бірлесіп, ресми қолдау, кәсіби білім, қажетті ақпаратты, практикалық көмекті алады. Оның мүшелері Қазақстан Республикасының жұмыс берушілер конфедерациясына, Республикалық Экспорттық комиссияға және облыстық эксперттік кеңеске енеді.

Ассоциация өкілдері ұсыныстар мен заңдарға, актілерге өзгерістер енгізуге қатысады.

Форумда кәсіпкер семинарларға қатысты бизнес-жоспар, тіркеу пакеттері  бойынша мәлімет алады.

«Бизнес» ассоциациясы кәсіпкерлер үшін анықтамалар шығарып, германдық қызметтестермен ортақ  жоба жасалынып, несие желісін «БанкЦентрКредитпен» жүзеге асыруда, 195 несие 70 млн.теңге  берілген.

Келесі мәселе – заңдық негіздер. Заңдық негіздер жетілдірілмеген. Заңдылық негіздердің тұрақты болмауы жыл сайын облыста салық салу саласында өзгерістер болуда, салық көлемі жоғары деңгейде қалуда. Бизнесті билік монополиясы мен мемлекеттік кәсіпорындардан, шенеуліктерден қорғау механизмі жоқ. Салық кодексі патенттік жүйе әрекетін шектейді, кедендік заңдар шағын кәсіпорын қажеттілігіне бағытталмаған, өз ісін одан әрі жалғастыру үшін көптеген кәсіпорындар өзінің нақты табысын жасыруға мәжбүр болып, екі түрлі бухгалтерия жүргізіп, жасырын экономикаға енуде.

Қазақстан Республикасындағы құқықтық базаны тұтасымен тиімділігі мен мақсатқа сай болуын жоғарылату үшін Қазақстандағы шағын кәсіпкерлікке мемлекет тарапынан қолдау көрсетуді заңдық – құқықтық қамтамасыз етудің "екі деңгейлі" құрылымын құру ұсынылып отыр.

 

Сурет 8 – Қазақстандағы шағын бизнеске мемлекеттік құқықтық – нормативтік қолдау көрсетудің екі деңгейлі жүйесі.

 

Бұл тәсіл тек басты  мақсатты басқарудың төменгі деңгейіндегі қосалқы мақсаттарға декомпозиция жасап қана қоймай, сонымен қатар үкіметтің жоғарғы эшелондарында қабылданатын шешімдерді аймақтық деңгейге жеткізуге мүмкіндік беріп, олардың жүзеге асуын қамтамасыз етеді. 

Павлодар облысындағы  шағын және орта бизнесті мемлекеттік басқару деңгейін талдай отырып,  төмендегідей ұсыныстар ұсынуға болады:

-шағын кәсіпкерлікті қолдау және табиғи монополияны реттеу жөніндегі Республикалық Агенттік , Қаржы министрлігі; Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі; инвестиция бойынша Мемлекеттік комитеті; Мемлекеттік кіріс министрлігі; Әділет министрлігі; Энергетика,индустрия және сауда Министрлігі; Көлік және байланыс Министрлігі; Қазақстан Ресрубликасы білім және ғылым Министрлігі; ауылшаруашылық Министрлігі;  ведомостер және мемлекеттік органдар, Республикалық ақпараттық-көрме орталығы;  шағын кәсіпкерлікті дамыту қоры; Іскер әйелдер қауымдастығы және т.б жүйелі жұмысы негізінде аймақтық деңгейдегі жұмысты жетілдіру

- Облыста шағын және  орта кәсіпкерліктің экономикалық  белсенділігін арттыру.

- шағын кәсіпкерлікті  қолдаудың инфрақұрылымының тиімділік деңгейін   арттыру және дамыту;

- кәсіпкерлердің қоғамдық  ұйымдардағы рөлін күшейту;

- қаржылық-несиелік жүйені дамыту және шағын кәсіпкерлікті инновациялық, өндірістік қолдау;

- шағын және орта бизнес ингерациясын жетілдіру

- инновациялық орталықты құру;

- кәсіпкерлердің ақпараттық  қызмет көрсетулерге қолын жеткізу  үшін жағдай жасау,  қазіргі  интернет арқылы ақпарат жүйесін  енгізу;

- бизнес-инкубаторларды  дамыту;

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                     

 

 

 

                                      ҚОРЫТЫНДЫ

 

Мен курстық жұмыста  келесі мәселелерді қарастырдым: шағын және орта бизнесті дамыту перспективаларын, қаржылық ресурстық базасының төмен болуын, мемлекеттік саясаттың нормативтік – құқықтық негізінің жетілмеуін, жоғары білікті менеджерлер командасының аздығын, шағын бизнес қызметінің тиімділігін бағалау критерийлерін және олардың шешу жолдарын таптым. Мәселелерді шешу барысында экономикалық көрсеткіштерді қолдандым.

Жұмыс барысында біздің республикамыздағы шағын кәсіпкерліктің дамуын талдай отырып, бизнестің ұйымдық нысандарының шетелдіктерге жақындау тенденциясын байқадым. Павлодар облысының шағын және орта бизнес жағдайын талдағанда, олардың қаржылық – несиелік жүйені дамыту, инфрақұрылымының тиімділік деңгейін арттыру, халықтың жұмыспен қамтылу динамикасының кешендік бағдарламалар арқылы қолдау міндеттері жүзеге асырылды деген тұжырымға келдім.

Облыс бойынша бизнес-инкубаторлар өз қызметін жандандыра түсіп Ақсу қалаларында, облыс орталығында  қызметін дамытуда. Кәсіпкерлікпен инновациялық дамыту орталығында 21 бизнес-инкубаторлық алаң өз қызметін асыруда. Сонымен қатар «Кәсіпкерлер форумы», Павлодарлық өнеркәсіп палатасы, «Іскер әйелдер» ассоциациясы, бизнес ассоциациясы, қол өнер палатасы, «Фобис» облыс әкімінің кәсіпкерлікті қолдау қоры тиянақты жұмыс істеуде.

Шағын кәсіпкерлікті  қолдайтын мемлекеттік институттардың  құрылуы, несие бөліп мамандар дайындайтын, субъектілердің жұмыстарына жағдай жасап, салық ауыртпашылығын жеңілдету деген сияқты мақсаттардың орындалуына көз жеткіздім.

Бастапқы капиталдың жеткіліксіздігі, қаржы жинақтау және қаржы -  несие ресурстарына қол  жеткізу мүмкіндіктерінің  шектеулі болуы нәтижесінде шағын кәсіпорындардың  өз бетінше дамуы үшін ішкі ынталандыру, жаңа тауарлық нарықты иемдену және өнім сапасын жоғарылату мүмкіндіктері жоқ. Бұл мәселені шешу үшін статистикалық тіркелім деректеріне сүйендім. 2003 жылы екінші деңгейлі банктер 21,5 млрд.теңге несие берген. Бұл банктен шағын және орта бизнес арасындағы жүйелі жұмысты білдіреді. Жалпы облыс бойынша тіркелген шағын кәсіпкерлік субъектілерінің санына келсек, 22400-ге тең екені мәлім. Бұл жағдай 2002-жылмен салыстырғанда көрсеткіштің 29 %-ға артық екенін білдіреді. Егер 2004 жылғы деректерге сүйенетін болсақ, тіркелген шағын кәсіпкерлік субъектілер саны 28663 тең болып, өткен жылғы мәліметпен салыстырғанда 78 %-ға артық мөлшерді білдіреді.

Облыста «2003-2005 жылдары  шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту және қолдау» бағдарламасы жүзеге асырылуда. Болашақта 2007 жылы шағын кәсіпкерліктің салар бойынша өсу қатынасын тиімді салыстырмалы түрде қарастыру мақсат болмақ. Сөйтіп, тауарларды, қызмет көрсетулерді өндіруден, өткізуден түскен өнім 2007 жылы 50,7 млрд.теңге құрап, 2003 жылғы деңгейін 34,3 %-ға арттыру. Сонымен қатар облыстық комиссия мәжілістерінде импорт алмастырушы тауарлар өндірісін дамыту бойыша жаңа жұмысорындары қамтамасыз етуге көңіл бөлініп, 2 жаңа жұмыс орнымен қамтамасыз етуге мүмкіндігі бар.

Елімізде жоғары квалификациялы менеджерлер командасының құрылуын ел басшымыз қолға алып отыр. Бұл кәсіпорын қызметінің тиімділігіне оң әсерін тигізеді. Сонымен қатар, шағын кәсіпорындардың инновациялық және өндірістік қызметін дамыту, инвестициялар үшін жеңілдіктер жүйесін құру, ақпаратпен қамтамасыз ету, кадрлар дайындау, шағын кәсіпорын жұмысшыларының қауіпсіздігін сақтау мен оларды әлеуметтік тұрғыдан қорғау мәселелерін іске асыру үшін көптеген шаралар дамуына елбасымыз үлкен үлес қосып отыр. 

Шағын кәсіпкерлік нарықтық экономиканың ерекше секторы ретінде  өмір сүріп келді және әрқашанда  өмір сүре береді.Шағын кәсіпкерліктің ерекше түрі ол адамдардың шығармашылық талантының ашылуына, халықтың жұмыспен қамтылу үрдісіне жол ашады. Сонымен сөз қорытындысында шағын бизнес мемлекет және басқа органдардың бекітуімен әрекет ететін, шағын және орта кәсіпкерлік саласында тауарлар мен қызметтер өндіруге тікелей қатысатын шағын адамдар тобы екенін айтқан жөн.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                    ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

 

1. Байжомартов Ү.С, Шеденов Ө.Қ, Сағындықов Е.Н "Жалпы экономикалық теория". «А-Полиграфия», Ақтөбе – 2004 ж. 

2   Ғабит Ж.Х "Экономикалық  теория". Астана – 2006ж. (86-89б)

3   Имандасов М.С  "Қазақстанда бәсекелік ортаны  қалыптастырудағы              

шағын және орта бизнестің  рөлі". «Аль – Пари», Алматы-2003ж.

4   Кеулімжаев К.К Қаржылық есеп. Алматы – 2001 ж.

5   Қазақстан Республикасы  Президентінің 1997ж 13 наурыздағы "Шағын   кәсіпкерлікті мемлекеттік  қолдау мен белсендіруді күшейту  бойынша  

шаралар туралы" Жарлығы 

6 "Павлодар облысының әлеуметтік – экономикалық дамуы"         Статистикалық тіркелім деректері. 2005ж қаңтар - наурыз

          7   Сабден О "Бәсекелестік экономика". Алматы – 2007ж. (580-611б)