Кәсіпорындағы дағдарысқа қарсы басқару

Ескертпе:

• ҚР Кедендік декларациялар мәліметтері бойынша есептелген;

Бірақ, тоқыма және кілем өнеркөсібінің барлық тауарларынан ақырғы өнім экспорты мен импортын бөліп қарастырсақ, импорт 52302,4 мың долларды, экспорт  7292,6  мың долларды құрайды. Ақырғы өнім үлесі тауарлар импортында 64,5 % - ды, экспортында 5,3 % - ды қамтиды. Ақырғы тұтыну тауарлары экспорты төмендеуге, импорты жоғарылауға бет бұрған. Кедендік импорттық және экспорттық бағалар қатынасы бойынша бірқатар тауарлардың "көлеңкелі" импортының ары қарай экспортқа шығарылуында жариялылық алатыны туралы да жанама түрде ой толғауға болады.

7 кесте    -    Қазақстан    Республикасының    тоқыма    және    кілем  өнеркәсібінің тауарлар импорты

                                                                                              (мың доллар)

№	Көрсеткіштер	2003 жыл	2004 жыл	2004  ж  2003 ж-ға % - бен
1.	Мақта-мата иірілген жібі	444,2	249,6	56,2
2	Жүннен иірілген жіп	379,9	9,2	2,4
3.	Қаптар, брезент	5953,8	9347,4	157,0
4.	Басқа да тоқыма материалдары	12723	10838	85,2
5.	Өндірістік-техникалық бағыттағы өнім, барлығы	5032,5	6470	128,6
6.	Маталар,         мата         емес материалдар	26296,7	28780	109,4
7	Тоқыма бұйымдары	5032,5	6470	128,6
8.	Шұлық бұйымдары	4432,3	4069	91,8
9.	Тоқыма, тігін бұйымдары	17088,5	23612,4	138,2
10.	Көрпелер, ас үй орамалдары	1420,8	2414,6	169,9
11.	Кілем және кілем бұйымдары	355,8	3823,4	1074,6
12	Басқа да бұйымдар	153,1	244,2	159,5
13.	Ақырғы тұтыну тауарлары	46443,5	52302,4	112,6
14	Барлық өнім	72740,2	81082,4	111,5
15.	Ақырғы өнім үлесі	63,8%	64,5%	101,1

Ескертпе:

-ҚР Кедендік декларациялар  мәліметтері бойынша есептелген;

2004 жылы жеңіл және  тоқыма өнеркәсібінің импорты 81082,4 мың долларды құрады.

5 және 6, 7 кестелердегі статистикалық  және кедендік ақпараттардың бір-біріне сәйкес келмеуі де көп тауарларға шекарадан өтерде кедендік баж төлемдерінің төленбеуін немесе «көлеңкелі» түрде өткізілетінін дәлелдейді.

Тоқыма және кілем өнеркәсібіндегі тағы бір мәселе —бағдарлы емес және залалды өндірісті қайта профильдеу, техникалық қайта қаруландыру және кез-келген тиімді тапсырысқа құрал - жабдықты қайта оңалуға мүмкіндік беретін, ресурс үнемдеу технологияларының бәсеке қабілеттілігін меңгеру болып танылады. Салаға тауарларды модельдеу мен маркетингтік жаңа қызметтері, барлық түйіндес салалардың барлық кешенін қамтитын, оның ішінде аралас маталар (мақта, зығыр және синтетикалық жіптер), бояулар, мақсатты инвестициялық бағдарламалар, айналым қорларды азайту үшін несиелер қажет.

Макро деңгейде саланың экономикалық қауіпсіздігіне келесі факторлар қатер төндіреді: ішкі нарықтың сапасыз импорттан және теріс пиғылды бәсекеден қорғалмағаны, кәсіпорындарды айналым қаражаттарының жетіспеушілігі, бюджет және жабдықтаушылар алдында қарыздың ұлғаюы, құрал-жабдықтың техникалық жағдайының төмендігі, кәсіпкерлердің салаға инвестицияларды салуға асықпауы, білікті мамандардың жұмыстан кетуі .

Біздің есептеулеріміз отандық тоқыма және кілем өнеркәсібінің экономикалық дағдарыс жағдайында екендігін, сала өнімдерінің бәсекелік қабілеті төмен деңгейде екенін көрсетті.

Қазақстан аумағындағы тоқыма өнімдерінің нарығын сипатгай келе, саланың қауіпсіздігін қамтамасыз ету, тоқыма және кілем өнімдерінің бәсекелік қабілетін арттыру, саланың өндірістік әлуетін толығынан пайдалану қажеттілігі бар екенін байқаймыз. Аталған мәселелерді шешу үшін мемлекет тарапынан, сонымен қатар, кәсіпорын тарапынан да бірнеше шаралар атқарылуы тиіс. Олардың қатарына, мемлекет тарапынан келесі бағыттар іске асырылуы керек:

• импорт алмастыру саясатының белсенділігін арттыру;
• өндіріске қажет сырттан әкелінетін шикізаттарға, құрал - жабдықтарға кедендік салымдарды азайту;
• отандық өндірушілерді теріс пиғылды бәсекеден қорғау, ішкі нарыққа енетін өнімдердің сапасын, олардың халықаралық талаптарға сәйкестігін қатаң бақылауға алу.

Кәсіпорын тарапынан келесі шаралар шешілуді қажет етеді:

• бәсекеге төзімді өнімдер шығару қадамдарын жасау;
• өндірісті инновациялық құрал-жабдықтармен жаңарту;
• өнімнің жаңа түрлерін өндіруді қолға алу;
• маркетингтік ізденістердің, өткізу желістерінің мәнін бекіту;
• мүмкіндігінше жаңа нарықтарға шығу.

Мезо деңгейдегі тоқыма және кілем өнеркәсібінің экономикалық қауіпсіздігін талдау үшін біз зерттеу жұмысымызда Алматы қаласындағы саланың дамуына тоқталып өтеміз. Алматы республикалық маңызы бар қала мәртебесіне ие. Күшті өндірістік потенциалы, нарықта қалыптасқан жеке субъектілері, біршама шетелдік әріптестері және жоғары ғылыми-техникалық, кадрлық, қаржылық әлуеті бар Алматы инвестициялық турғыдан тартымды деп есептеледі .

Өңдеуші өнеркәсіптің құрылымында шағын кәсіпорындардың үлесі басым. Бұл сектор бәсекеқабілетті, технологиялық дамыған және қажетті болып табылады. Бірақ, өнеркәсіптік өндіріс құрылымында ірі және орта кәсіпорындардың (50-ден аса жұмыскері бар) үлесіне жалпы өнімнің 73,9 % - ы, шағын кәсіпрындардың үлесіне 15,4 % - ы, өнеркәсіптік емес  кәсіпорындарының балансындағы қосалқы өндірістерге - 2,8  % - ы сәйкес келді.

Барлық  тіркелген жеңіл өнеркәсіп кәсіпорындарының 181 - 1 немесе   73 % - ы киім өндірісімен айналысады, тоқыма бұйымдарын шығарумен 46 кәсіпорын немесе 18 % - ы шұғылданады, былғары, былғары бұйымдары және аяқ киім өндірумен 22 кәсіпорын ( 9 % - ы) маманданған (8 кесте ).

Алматы қаласында маталарды өндеумен айналысатын бір де бір кәсіпорын жоқ, пайыздық үлес салмағы бойынша киім өндірісімен айналысатын кәсіпорындардың үлес салмағы басқаларына қарағанда басым.

8 кесте - Алматы қаласының  жеңіл өнеркәсіп кәсіпорындарының  өнеркәсіп жіктегіші бойынша  орналасуы

 

№	Жіктегіш нөмірі мен аты		Кәсіпорындар саны
			бірлік	саны
1	17-тарау	Тоқыма бұйымдарын шығару	46	18
2	17.1	Иіру	7	3
3	17.2	Тоқыма өндірісі	6	2
4	17.3	Маталарды өндеу (отделка)	-	-
5	17.4	Дайын тоқыма бұйымдарын шығару	18	6
6	17.5	Басқа да тоқыма  материалдарын шығару	8	3
7	17.6	Трикотаж және тоқылған маталар өндірісі	1	0,5
8	17.7	Трикотаж және тоқылған бұйымдар өндірісі	6	2
9	18-тарау	Киім өндірісі	181	73
10	18.1	Теріден киім өндірісі	7	3
11	18.2	Тоқыма материалдардан киім өндірісі	159	64
12	18.3	Теріні өңдеу және бояу, теріден бұйымдар жасау	15	6
13	19-тарау	Былғары,былғарыдан бұйым өндірісі және аяк киім өндірісі	22	9
14	19.1	Теріні өндеу	9	4
15	19.2	Шабадан, сөмке және басқа да тері галантерея бұйымдар өндірісі	2	1
16	19.3	Аяк киім өндірісі	11	4
17.	Барлығы		249	100

 

Ескертпе:   ҚР   жеңіл   өнеркәсіп   кәсіпорындары   ассоциациясы бойынша есептелген.

Алматы қаласының тоқыма және кілем өнеркәсібі кәсіпорындарының экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруын  бағалау үшін 8 кестені тұрғыздық. Қарастырылып отырған мерзімде өндірілген өнім көлемінің, жалпы өнеркәсіптік өнім көлемііндегі сала өнімінің үлесінің, саладағы жұмыскерлер санының, өнеркәсіп бойынша жалпы жұмыскерлер санындағы сала персоналының үлесінің төмендегені анықталды.

Бір қуантатын жағдай, бір жұмыскердің орташа айлық еңбек ақысы артып отыр. Негізгі құралдардың тозу деңгейі жылдан-жылға артып, 2003 жылы 65,4 % - ды құрады, бұл көрсеткіш тек саланың дамуын теріс бағалайды. Алматы қаласының тоқыма және кілем өнеркәсібінің өнім    көлемінің  жылдан - жылға артқаны байқалтанымен, физикалық көлем     индексінің   төмендегені байқалады.

9 кесте - Алматы қаласының  тоқыма және кілем өнеркәсібінің  көрсеткіштері

№	Көрсеткіштер	Өлшем бірлігі	2003 жыл	2004 жыл	2004Ж. 2003ж-ға %-бен
1	Өнім көлемі	млн. тенге	2091,8	3428,8	163,9
2.	Физикалық  көлем индексі	%	125,4	113,7	125,4
3.	Сала    өнімінің    жалпы өнеркәсіптік         өндіріс көлеміндегі үлесі	%	2,0	2,1	105
4.	Өнеркәсіптік кәсіпорындар саны	бірлік	249	251	100,8
5.	Қызметкерлер саны	мың адам	3,895	3,719	95,5
6.	Қызметкерлердің орташа айлық жалақысы	теңге	12396	15647	126,2
7.	Сала  жұмыскерлерінің жалпы өнеркәсіптегі персоналдағы үлесі	%	8,4	8,3	98,8
8.	Негізгі құралдардың тозу деңгейі	%	65,4	67,3	102,9
9.	Негізгі құралдарды жаңалау коэффициенті	%	0,5	0,7	140

 

Ескертпе:

-Алматы    қалалық    статистика    Басқармасының    мәліметтері    бойынша  есептелген;

 

Негізгі құралдардың тозу деңгейі артып отыр. Негізгі құралдардың жаңару коэффиценті өте аз шамада оң шамаға өзгеруде. Жұмыскерлердің саны қарастырылып отырған жылдары тек төмендегені байқалады.

Мақта маталары, мата емес материалдар және олардан жасалған бүйымдар топтары бойынша натуралдық өлшем бойынша өсу байқалады, қалған тауарлық топтар бойынша құлдырау байқалады. Біздің жасаған қорытындыларымыз бойынша, Алматы қаласының тоқыма және кілем өнеркәсібінің дамуы экономикалық дағдарыс жағдайында екені анықталды. Қаладағы саланың экономикалық дағдарысқа қарсы  басқаруды  қамтамасыз ету үшін тиісті шараларды қолдану қажеттігі бар.

Натуралдық өлшеммен есептегендегі өнім өндірісі 10 кестеде сипатталады.

10 кесте  — Алматы қаласындаға тоқыма және кілем өнеркәсібінің натуралдық өлшеммен өнім өндірісі

№	Көрсеткіштер	Өлшем бірлігі	2003 жыл	2004 жыл	2004 ж. 2003 ж -ға %-бен
1.	Мақта   маталары, барлығы	Мың кв, м	14138	19939	141
2.	Төсек жаймалары	мың дана	740,3	200,3	27,1
3	Кілем және кілем өнімдері	мың кв. м	130,7	89,6	68,5
4.	Мата емес материалдар және олардан  жасалған бұйымдар	мың кам	1030,3	1222,4	118,6
5.	Машинада    және колдан тоқылған жемперлер	мың дана	20	2,2	10,7
6.	Ерлердің    жұмыс киімі	мыңдата	66,6	57,5	86,3
7.	Әйелдердің жұмыс киімі	мың дата	75,7	39,6	52,3
8.	шалбарлар     және баскиімдер	мың дана	46	-2	-
9.	Киім аксессуарлары	мың дана	6012,1	-2	-