Экономикалық категория ретінде еңбек ақының мәні және оны реттеудің теориялық негіздері

     Еңбек ақы төлеудің кесімді нышаны бірнеше жүйелерге бөлінеді:

            -тікелей кесімді;

            -кесімді-сыйлық ақы;

            -үдемелі кесімді;

            -жанама кесімді;

            -аккордтық.

      Тікелей кесімді жүйе кезінде еңбекке ақы  өндірілген өнімнің бірлігіне қарай төленеді. Жұмыстың немесе өнімнің бірлігі үшін көрсетілген жеке кесімді  бағаламаны, уақыттың нормасында орындалатын жұмыстың разрядына байланысты бекітілген  сағаттық тарифтік стафканы өндірім мөлшеріне бөлу арқылы табамыз. Жұмысшының жалпы табысы уақыттың есептелінген кезеңінде өндірілген өнімнің мөлшерін кесімді бағаламаға көбейту арқылы табамыз;

      Кесімді сыйлық  ақы төлеу жүйесі кезінде жұмысшы тікелей кесімді бағалама бойынша табыстан тыс, жұмысты алдын ала белгіленген, нақты сапалық және сандық көрсеткіштерін орындағаны және асыра орындағаны  үшін сыйлықтар төленеді;

       Үдемелі кесімді еңбек ақы төлеу жүйесі норманы орындағаны үшін, тікелей кесімді бағамалар бойынша төлемдерді қамтиды, ал нормадан тыс өндірулер кезінде жоғары бағалама бойынша төлемдерді қамтиды. Бұл еңбек ақы төлеудің  жүйесі,  әдетте, жаңа техниканы меңгеріп  алумен байланысты жұмыстарда  уақытша қолданылады.

      Еңбек ақы төлеудің кесімді түрін ұжымдық түрде немесе әрбір нақты қызметкерге жеке қолдануға болады. Бірнеше еңбек ақы төлеудің мердігерлік нышаны кең таралған. Еңбек ақы төлеудің нышанының маңызы мынада, яғни келісім бойынша  бір жақ қызметкерлері нақты бір жұмысты орындап, мердігерлік алады, ал екнші жақ қызметкерлері жұмыстың қорытындысын күтеді.

      Жанама кесімді еңбек ақы төлеу көбінесе қосалқы және қызмет көрсететін өндірістерді (көлік құралдарының жүргізушілері, реттеушілері, жөндеушілері және тағы басқа) жұмыс жасайтын жұмысшыларға қолданылады. Олардың табысының  мөлшері негізгі қызмет көрсетуші, жұмысшы – істеушілер қызметінің нәтижесіне тікелей тәуелді.

     Аккордтық кесімді  жүйе жұмыстың барлық көлеміне  төлейтін ақыларды қамтиды. Жұмыстың жеке элементтеріне арналған нормалар мен бағаламаларды қосып, барлық жұмыстың құнын анықтаймыз. Еңбек ақы төлеудің осы жүйесі ең  алдымен жұмысшылардың аз санымен және қысқа уақытта  жұмыстың барлық көлемінің орындалуын жағдай жасайды.

     Ғылыми-техникалық прогресс  және мұнымен байланысты өндірісті  автоматтандыру  кесімді еңбек ақының мерзімдік еңбек ақыға ауысуындғы бет алыстардың  пайда блуына мүмкіншлік туғызады. Мұндай еңбек ақы төлеудің нышанын пайдаланған кезде, кәсіпорын қызметінің  нәтижелілігін төмендетпейтін барлық мүмкіншілік  шаралар қолданылуы керек. Мұндай шаралардың қатарына, еңбек ақы төлеудің мерзімдік нышаны кезіндегі еңбекті нормалаудың жоғарғы деңгейін қолдайтын және сақтайтын шаралар жатады.

      Еңбек ақы төлеудің аралас жүйесі мерзімдік   және  кесімді еңбек ақы төлеудің негізгі артықшылықтарын қамтиды және еңбек ақы мөлшерінің жеке қызметкерлер және кәсіпорын қызметінің нәтижесімен икемді байланысын қамтамассыз етеді. Мұндай жүйелерге қазіргі кезде тарифсіз жүйе жатады.

       Еңбек ақы төлеудің  тарифсіз жүйесін қолданушы  ұйымның  тәжірибелік қызметінде  жиі  жауабы табылмайтын сұрақтар  пайда  болады (мысалы, тоқтап қалу  уақытының ақысы, қызметкерлердің  кесірінен болмаған ақаулар және  тағы басқа). Осыған қарай еңбек ақы төлеудің тарифтік және тарифсіз  жүйесінің элементтерінен құралған аралас жүйелер қолданылады.        

     Практикада еңбекке мерзімді және келісімді ақы төлеудің түрлері әр түрлі жүйелер түрінде пайдаланады. Еңбекке ақы төлеу жүйесінің кез- келген құрылымынан екі бөлімді бөліп қарауға болады:   салыстырмалы тұрақты - 

тарифті ставкаға (қызметтік еңбек ақы) сәйкес келісімді бағаланатын еңбекке ақы төлеудің кепілді бөлімі және  айнымалы, өндірістің толық (сый ақы және мадақталатын төлемдер) шаруашылық қызметінің ақырғы қорытындыларымен төлем өлшемін байланыстыруға арналған.

    Қазіргі жағдайда өндірістің  еңбек ақы төлеу қорын құратын  әдістер пайда болды, оларға жүгінетін  болсақ онда: істелінген жұмыс  және көрсетілген қызмет пен  материалды ақшалай қаражат пен материалды шығындар ақшалай қаражатпен төленген міндетті төлемдер, есеп шотына түскен осылардың айырымы еңбек төлеу қорын құрайды. Сонымен қатар еңбек ақы төлеу қорынан ақшалай қаражатты үлестірудің келесі реті қарастырылады:

- кепілді төлем, яғни еңбек ақы төлеудің заңмен орнатылған          минималды көлемі;

- еңбек келісім шарты бойынша жұмыс істейтін адамдарға кепілді төленетін еңбек ақы;

- мамандық баллмен орнатылған ға сәйкес басқа жұмысшылардың еңбек ақы төлемі;

- қосымша төлемдерді, үлестерді, сый ақыларды басқа да материалды себеп көрсеткіштерін төлеу;

Осылайша, негізгі жұмыс атқарушыларға жұмыс үшін заңмен қарастырылған минимум еңбек  ақы беріледі, ол қосымша төлемдер, үлестер және сый ақылар (жеке-дара және ұжымдық) еңбек ақы төлеу қорынан  алдыңғы қатардағы барлық талаптарды қанағаттандырғанда және үлестірілмеген  ақша қаражатының бар болғанын да беріледі. Еңбекке ақы  Төлеу Қорында берілген әдісте жоқ. Ол «қалдық» бойынша туындайды.

    Жоспарлы еңбек ақы  төлеу қорын ұйымдастырудың басқа нұсқаларына мысалы: мыналар жатады: әндіріс жұмыскерлерінің  Еңбекке ақы  Төлеу Қорында өндірістің іс жүзіндегі кірісі мен шығысын ескере отырып іске асырылған тауар көлемі, көрсетілген қызметтің 5%-ке дейінгі есебінен құрылады.

    Еңбекке ақы төлеу қаражаттарын өндірістің құрылымдық бөлімдері бойынша (цехтар, бөлімдер, қызметтер, бөлімшелер және тағы басқа) жоспарлау әдістері негізінен кейінгі жылдары қалыптасты және олар толық өндіріс бойынша еңбекке ақы төлеу қорын жоспарлау әдісіне тәуелді.

    Яғни, соңғысы әр бөлімшенің бөлшектік есебімен, нәтижелерді қосу арқылы анықталса, онда ешқандай жағымсыз мәселе туындамайды, себебі өндіріс бойынша толық еңбек ақы қоры,оның бөлімшелері бойынша қорлар қосындысынан тұрады. Бұл жерде туындайтын жалғыз мәселе  бөлімшелердің әр қайсысында  жұмыстың еңбек көлемі өзгерген жағдайда, олардың арасындағы қорларды жедел реттеу болып табылады.

     Өндіріс бойынша еңбек ақы қоры толық нормативті немесе басқа іріленген әдіспен анықталатын болса, онда оны бөлімшелер арасында үлестіру келесі әдістердің бірімен жүзеге асады:

         -әр бөлімшеге құрылған еңбек ақы нормативтер негізінде.

        Бұл жағдайда  нормативтер бір өнімге теңге  есебінде, не оның құнының    пайызы ретінде орнатылады. Бөлімшенің өнімі өндіріс үшін ақырғы болмаған жағдайда оған зауыттық бағаны орнату қажет болады.

       -еңбек  көлемін пропорционалды өзгеруі. Егер  мұндай 

 өзгерулер болса, мысалы: егер базалық кезеңге сәйкес  А бөлімшесінің  өнім еңбек көлемі 7% көбейсе, ал Б бөлімшесінде ол 3% -ке төмендесе, онда сәйкесінше бөлімшенің еңбек ақы қоры көбейеді. (кішірейеді)

         -қызметтің ақырғы нәтижесінде бөлімшелердің еңбек үлесі      

коэффициенттері негізінде, өндіріс үшін құрылған қорларды үлестіру жолымен.

           - жоғарыда көрсетілген әдістерді әр түрлі үлестіру негізінде.

     Өндіріс бөлімшелері  қызметкерлерінің еңбек ақыларын  төлеуге қаражаттарды жоспарлау (құру) мәселелері толық Қазақстан  Республикасы  Минеңбектің Ғылыми  Зерттеу Институты еңбек ұсынуларында қарастырылған. Сонымен бірге ескеретін жағдай: күйреу жағдайларымен немесе нарық коньюктурасының  өзгеру режимдарына байланысты ойламаған еңбек шығындарын төлеу үшін өндірісте еңбекке ақы төлеудің қосымша қорларын құру қажет.

    Нарық экономикасында  еңбекке ақы төлеу, ставкалар, жалақы, еңбек шығындар нормалар жүйесі, зейнетақы төлеу, әртүрлі жеңілдіктер ең басты шарттар болып табылады – олар бүтіндей жұмыс берушінің жұмыс күшіне және еңбекке ақы төлеу шығындарын анықтайды. Осылайша, еңбек ақы қоры, мадақтау қоры немесе кез-келген басқа қор еңбек ақыны ұйымдастыру элементі ретінде қажетсіз болды.

     Ставка, еңбек ақы, еңбек  шығындар нормалары жүйелерін  және тағы басқа төлемдер мен  жеңілдіктерді құрған кәсіпорын  нарық шартында, бәсекеге түсе  алатындай, еңбек ақыны орнату кезінде Халықаралық еңбек ұйымы анықтаған  талаптарды ескеруі қажет және сонымен  бірге өндірістің  кезекті кезеңге  таңдалған даму стратегиясына сәйкес бәсеке қабілетін қамтамас ететін өзінің ұйымдық  құрылымын ескеруі қажет.

   Қорытындыласақ, қызметкерлердің еңбекке ақы төлеу қаражаттарын  жоспарлау, жоғарыда көрсетілген факторлардан алшақ, орталықтандырылған жоспарлы экономика шартындағыдай емес және көп жағдайда, өндірісті басқрудың функционалды аймағы қиын немесе қиынырақ есеп процедурасына  енетін және өндіріс мақсаттары мен мәселелерімен жөнді байланыспаған  барлық шығындарды, сонымен бірге жұмыс күшіне де байланысты шығындардың азаюын қамтамас етпейді.

    Сондықтан өндіріс бойынша толық адам қорларын жоспарлау қажет(яғни өндіріс мақсатына жету үшін оған қашан, қайда, қанша және  қандай аман жұмыскерлер қажет екенін анықтайды) тек осы негізде өндіріске оның қызметкерлері қанша тұратындықтары анықталады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2 « ӨНЕРКӘСІПТІК ҚҰРАЛ-ЖАБДЫҚТАР ОРТАЛЫҒЫ» ЖШС-          НЫҢ ЕҢБЕК АҚЫ ТӨЛЕУДІ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫ ТАЛДАУ

  2.1. « Өнеркәсіптік құрал-жабдықтар орталығы »  Жауапкершілігі   шектеулі  серіктестіктің   жалпы өндірістік –шаруашылық мінездемесі

 

    «Өнеркәсіптік құрал – жабдықтар орталығы» ЖШС 1997 жылы Алматы қаласында ТМД елдері мен Қазақстанның ішкі және сыртқы нарығында өндіріс және тауар қызметімен айналысуға негізделген.

     «Өнеркәсіптік құрал – жабдықтар орталығы»  7  жыл бойы кен – шахта құралдарын, насос агрегаттарын, компресорлар, электр қозғаушыларын, желдеткіштерді, трансформатор, электр дәнекерлері және басқа өндірістік құралдарды өндіріп,  жеткізумен  айналысады.

     Ғылыми – зерттеу  институттарымен тығыз ынтымақтастық, насос өндірісінің әлемдік тәжірибесін  зерттеу, жеке өзінің конструкторлық базасын құру және дамыту, бізге нарық талаптарына жауап беретін жеке өнім түрін жаңарту, өндіріске жаңа насос құралдарын енгізуге мүмкіндік туғызады.

    Кәсіпорынның бүгінгі  күнгі клиенттерінің ішінен, яғни  Қазақстанның 2000 кәсіпорындарының  ішінен мынандай алыптары бар: НАК КазАтомПром, КазақМыс ААҚ, «Алтын Алмас» НАК және тағы басқалар.

     «Өнеркәсіптік құрал – жабдықтар орталығы»ЖСШ-нің Қазақстанның барлық өндіріс орталықтарында өзінің өкіл компания жүйелері бар, сонымен қатар Алматы қаласында қоймалары мен өндірістік базасы қызмет етуде.              Яғни  темірден тапсырыс бойынша жасалған заттар көбінесе  су шығаратын насос, мұнайға шығаратын, ауа қысымын пайда болдыртатын (пар және суық ауа) балқытып мүсін бойынша құю және оны мемлекеттік стандартқа сай етіп шығарады.

           Қазақстанның  мұнай өңдеуші, мұнай-химиялық, электрлік, коммуналды кәсіпорындарына, агро өндіріс комплекісіне және халық шаруашылығы саласындағы басқа өндірістерге насос құралдарын өндіріп, ірі жеткізушілер болып саналады.

             1999 жылдан бастап мұнда еңбек ақы тұрақты түрде төлене бастады. 2000 жылдың 30 қыркүйегінен бастап салықтар, еңбек ақы бойынша салықтар, мердігерлерге еңбек ақы бойынша  борыштар толықтай өтелді. Өндірісті қалпына келтіру  мақсатында басқарманың жаңа аппаратын жаңа жобасы жсалынды. Жобаға жұмсалатын қаржы көлемі шамамен 209 млн. долларға жетті.

             Өндірістік цехтар басшылығын  инженеринг вице-президенті басқаратын  техникалық бөлім атқарады.

               Ұйымдық құрылымы құрамына келесілері  кіреді: еңбек және адам ресурстар бөлімі, қаржылық бөлім, құқықтық-заң бөлімі. Қаржы бөлімінің құрамына жеткізуды қадағалаушы, төлемдер, еңбек ақы, негізгі құралдар, салықтар, құралдарды сату бухгалтерлері және кассир кіреді.

                «Өнеркәсіптік құрал – жабдықтар орталығы»ЖСШ-ның басшылығында кәсіпорын президенті, одан кейін бірінші вице-президент, және оның қол астындағы қаржы және бухгалтерлік есеп, үкімет байланысы вице-президенттер.

 

 

 

1 кесте «Өндірістік құрал-жабдықтар  орталығы» жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің технико – экономикалық көрсеткіші

№	Көрсеткіштер		Өлшем бірлігі		2004 жыл		2005 жыл		Ауытқуы (-;+)		Өсу қарқыны, %
1	Өнімді өткізуден                            түскен табыс		Мың теңге		24157,3		97437,6		73580,3		4 есе
2	Өткізілген өнімнің           өзіндік құны		Мың теңге		13687,6		83045,5		69357,9		6 есе
3	Жалпы табыс		Мың теңге		40469,7		44392,1		3922,4		109,6
4	Кезең шығындары		Мың теңге		19115,1		8627,8		-10487,3		45,1
5	Негізгі қызметтен түскен табыс		Мың теңге		21354,6		35764,3		2276,7		10 есе
6		Негізгі емес қызметтен түскен табыс		Мың теңге		21354,6		27485,3		6130,7		128,7
7		Таза табыс		Мың теңге		11568,2		49932		38363,8		4 есе
8		Жұмысшылардың орта тізімдік саны		Адам		477		521		44		109,2
9		Жұмысшылардың жалақы қоры		Мың теңге		77620,3		104722,8		27102,5		134,9
10		Жұмысшылардың орташа айлық жалақысы		Теңге		13560,5		16750,3		3189,8		123,5
11		Өнім рентабельділігі		Пайыз		2,9		0,5		-2,4		17,2
12		Негізгі қордың орташа жылдық құны		Мың теңге		10573		11095		522		104,9
13		Қор қайтарымдылығы		Теңге		2,2		8,7		6,5		3 есе
14		Қор сыйымдылығы		Теңге		0,4		0,1		-0,3		25
15		Қормен қарулану		Мың теңге		22,1		21,2		-0,9		95,4
16		Өнімнің 1 теңгеге шаққандағы шығыны		Теңге		1,3		0,9		-0,4		69,2