Экономикалық категория ретінде еңбек ақының мәні және оны реттеудің теориялық негіздері

         -   еңбек ақының барлық күндізгі қоры;

         -   қосымша демалыстар төлемі;

         -   мемлекеттік және қоғамдық  орындағаны үшін төлем;

         -   көп жылдық жұмыс үшін төлем;

         -  демалыс жәрдем ақы;

         -   басқа кәсіпорындарға немесе оқуға кеткен қызметкер еңбек ақысы;

      Жұмысшылар еңбек  ақы жоспарлауында көрсетілген  тәртіп қордың шығындалмауын  бақылауға және есеп жүргізуге  көмектеседі.

     Сол үшін еңбек ақы қорын тек кәсіпорын бойынша емес, сонымен қатар цех, жеке аудан бойынша анықталады.

      Қызметкерлердің  еңбек ақысының жоспарлы сағаттық  қорын есептеу.

      Сағаттық қордың  негізін тікелей еңбек ақы  құрады, ол бағалау бойынша жеке  төлем және тариф бойынша  уақыттық  деп бөлінеді.

      Қызметкерлердің еңбек ақысының тікелей қорының бағалауы бойынша жеке төлемі мына формуламен анықталады:

 

                                                                          n

                                 ФЗПсд = ∑ Вinл х Рі,

                                                                         і =1

 

мұнда  Віпл – і бұйымының жоспарлы саны, і – і бұйымына жеке бағалау; і = 1,2,3...n – бұйым саны.

      Бұйым бірлігінің  жеке бағалауы барлық операция бойынша жеке бағалау соммасын құрады,ол бір бұйымды дайындайтын техникалық процесспен қарастырылған.

     Жеке бағалау былай  анықталады:

- шығару нормасы (шт) жұмыс разрядының тарифтік ставкасы қатынасымен массалық және ірі сериялық өндірісте;

        -  өнім бірлігіне (сағ) немесе операция уақыт нормасы жұмыс разряды бойынша тарифтік ставкашығармасы сияқты жеке және ұсақ сериялық өндірісте;

      Ұсақ сериялық  өндірістің жеке еңбек ақы  қорының  тікелей есептеуінің  келесі әдісіне пайдаланса болады:

 

                                   ФЗПсд = Т х Тср,

 

мұнда, Т - өнім шығарушының жоспарланған еңбек сыйымдылығы. ТСср  - орташа сағаттық трифтік ставка, анықталатыны орташа өлшенген көлемі;

 

                                        n

                                        ∑ ТСі х Урі    

                                                              і=1

                                     ТСср =    ________________________

                                               100

мұнда, ТСі – і разрядты  сағаттық трифтік ставка;  Урі - і разряды жұмысшыларының жеке салмағы,%; і = 1,2,3,...n – разрядтар саны.

      Қосымша жұмысқа  еңбек ақы тарифінде бекітілген  тариф ставкасының барлығы кіреді.

       

                                                   Псд = ФЗПт х К

                                                                100

мұнда,Псд – жеке қосымша жұмыс соммасы; К – шығару нормасын орындауының жоспарлы пайызы.

       Жұмысшыларға  еңбек ақы бекітілген жалақы  бойынша төленеді, тариф бойынша  еңбек ақы қоры жалақыны жұмысшылар  санына немесе жоспарлы кезеңдегі  жұмыс ай санына көбейту арқылы анықталады.

       Жеке және трифтік  еңбек ақы қорын анықтаған  соң, сағаттық қорқосымшасын есептейді. Еңбек ақы сағаттық қорына  қызметтегі сый ақы жағдайының  жоспарлы көрсеткішінің орындалуы бойынша сый ақы кіреді. Оның мөлшері жұмысшылар тобы бойынша бекітіледі, жеке еңбек ақы және сый ақы пайызы бойынша формула:

        

                            Зпр = ФЗПсд х  П пр           Зпр =  ФЗП т   х   Ппр         

                                           100                                     100

 

мұнда, Зпр – сый ақы жүйесі бойыша қосымша төлем соммасы; ФЗПсд  - жеке бағалау бойынша еңбек ақы ФЗПт – тарифтік ставка және жалақы бойынша еңбек ақы;  Ппр – еңбек ақы тарифтік ставкасының сый ақы пайызы.

       «Тар аудандар» өндіруде, дайын өнім шығартын , жеке – прогрессив бойынша еңбек ақы қорын жоспарлайды.

       Шығарылған база  және қабылданған тізбек бойынша  жұмысшы еңбек ақы соммасын  еңбек ақы қоры жеке – прогрессивті  жүйесі бойынша мына формуламен  анықталады:

               

                                         

                                            Зсп = ЗПо  х Пб х Кр

                                                      Б

мұнда, Зсп  - жеке – прогрессивті жүйе бойынша еңбек ақы соммасы; ЗПо – жеке – прогрессивті  жүйе бойынша төленетін, негізгі бағалау жұмысының еңбек ақысы, Б – шығарылған база орындалу пайызы; Пб  - шығарылатын базаның артық орындалу базисы; Кр – негізгі бағалаудың көбею пайызы.

      Жұмысшы еңбек ақысының бір күндік қорын  жоспарлауын есептеу.

       Бір күндік еңбек ақы қорын есептеу үшін (ФЗПд) сағаттық еңбек ақы қорынан басқа жас өспірімдер қысқартылған күннің және балалы әйелдер жұмысы үзілісіне жлақыны есептеу қажет.

       Әйелдер қосымша  жалақысы еңбек ақының орташа  сағаттық оның санына көбейту арқылы және жоспарлы кезеңдегі жеңілдік сағаттар санымен анықталады.

       Жас өспірімдердің бір істелінбей қалған сағаты жастар тариф ставкасының  орташа сағаттың жас өспірімдер санына және жоспарланған кезеңдегі жұмыс күні санына көбейту туралы анықталады.

       Жұмысшылар еңбек  ақысының жоспарланған айлық  қорын есептеу.

        Айлық еңбек  ақы қорын есептеген кезде  күндік еңбек ақы қорымен қатар  қосымша жалақы тізбегі қосылып  есептеледі. Жұмысшылардың еңбек  ақы жоспарын айлық қорын құратын  барлық элементтерді қосып, оның көлемін аламыз.

       Көп жыл істегені  үшін пайыздық зейнеттендіруді жоспарлау жұмыс стажын көбейту:    

                                         Зв = ЗПт х  Мв                                                 

                                                     100

 

мұнда, Зв–көп жыл істегені үшін төлем соммасы; ЗПт – сол топ жұмысшыларының тарифі бойынша еңбек ақы; Мв – еңбек ақы тарифі бойынша қосылған зейнеттендірудің  пайыздық түріндегі мөлшері.

        Қызметкерлер  мен мамандардың еңбек ақысын жоспарлау.

        Бұл категория  персоналдарының еңбек ақы қорын  есептеуінің негізі бекітілген  штаттық күнтізбе және лауазымдық  жалақы мөлшерін әр қызметтегі  санына сәйкес жалақысы мен  бір жылдағы айға көбейту арқылы  анықтаймыз.

       Демалыс, мемлекеттік және қоғамдық міндеттерін орындаған уақытына жалақы есептелмейді, өйткені демалысқа кеткен қызметкердің жұмысын басқа серіктестері атқарады.

      Демалыс уақытындағы  жалақы қарапайым жұмыс ағымы  осы жұмысшысыз атқарылмайтын, қызметкерге төленеді.

Өзінің орынбасарлары жоқ, бастық орнына жұмыс істегені үшін жалақы айырмашылығы жоспарланады. Кейбір кезде еңбек ақы мейрам күндері және түнгі уақытта істегені үшін жалақы қосылады. Осы категория персоналдарының  сый ақы төлемі еңбек ақы қорына  кірмейді.

      Кәсіпорын бойынша  жалпы еңбек ақы  дегеніміз - өндірістік  және өндірістік емес персоналдардың еңбек ақы қорының соммасы.

       Жылдық еңбек  ақы қоры баланстық және өндірістік  жұмыс уақытын кварталдық жоспарға  сәйкес квартал бойынша орналастырғанда, мына формула арқылы есептеледі:

 

                          ФЗПj = ФЗПпл (Усд х Вj + Уповр х ФВj + Уо  х ЗПо j)      

мұнда, ФЗПj – j квартал бойынша жоспарланған ебек ақы қоры; ФЗПпл -

бір жылдық еңбек ақы қоры; Усд – базистік жылдағы жеке бағалау бойынша төлемнің жеке салмағы; Уповр – базистік жылдағы тарифтік ставка бойынша уақыттың төлемнің жеке салмағы; ФВj – жұмыс уақытындағы жоспарлы жылдық қордың j  кварталындағы жұмыс уақыт қорының жеке салмағы; Уо – базистік жылдағы жалақының жеке салмағы; ЗПо j  –  j   кварталындағы жалақының жеке салмағы.

                    

Еңбек ақы түрлері

 

Негізгі                                        Қосымша

 

 

 

 

              Кесімді                              Мерзімді                         Демалыс күндер

                                                                                                   Жәрдем ақылар

                                                                                                   тағы басқалар

 

        тікелей кесімді                      жай мерзімді

        кесімді-сый  ақы                    мерзімді-сый ақы

        кесімді-прогрессивті 

        аккордты

        жеке адамның  кесімді

        ұжымдық кесімді

 

 

    Еңбек ақының жүйелері мен нышандары өз алдына еңбектің нәтижесін қамтып кәрсететін, сандық және сапалық кәрсеткіштер жиынтығының көмегімен жұмсалған, еңбектің санына және сапасына тәуелді еңбек ақы мөлшерінің бекітілу тәсілдерін көрсетеді.

    Мақсаттың  ішінен басты  нәрсе болып еңбек өлшемі мен еңбек ақы өлшемі арасындағы дұрыс арақатынасты қамтамассыз ету, сонымен қатар тиімді еңбекте жұмысшылардың мүдделерін көтеру болып табылады.

    Мерзімдік ақы төлеу  кезінде еңбек өлшемі – пайдаланылған уақыт болып табылады, ал табыс болса, нақты пайдаланылған уақыттың жалақысына немесе қызметкердің трифтік мөлшерлемесіне байланысты есептелінеді.

    Еңбек ақы мына формула  бойынша есептелінеді:

                    

                                     ЕА  =  ЕА  +  ПУ,

 

мұндағы:  ЕА - еңбек ақы;

                  ТС - біліктіліктік разрядындағы  жұмысшының меншіктенген тарифтік  мөлшерлемесі;    

                  ПУ - нақты пайдаланылған уақыт.

    Кесімді ақы төлеу кезінде еңбек өлшемі - жұмысшының өндірген өнімі болып табылатын және белгіленген (тиімді) кесімді бағалауды қоспағанда, тап осы кездегі жүйеде еңбек өнімінің әрбір бірлігіне есептелінеді, сондықтан да өндірілген өнімнің санына және сапасына тәуелді.

Мына формула бойынша есептелінеді:       

 

                                    ЕА = КБ Х ӨМ,

мұндағы: ЕА- еңбек ақы;

                 КБ- өнім бірлігінің кесімді бағаламасы;

                 ӨМ- дайындалған өнімнің мөлшері.

    Еңбек ақы төлеудің  кесімді немесе мерзімді нышанын  таңдау бірнеше факторларға тәуелді:

           -қолданатын жабдықтың сипатына;

           -технологиялық процестің ерекшелігіне;

           -еңбекті және өндірісті ұйымдастыруға;

           -материялдық және еңбек ресурстарын пайдалануға;

          -өнім сапасына қойылатын талаптарға байланысты.

    Еңбек ақының мерзімдік және кесімді нышаналары  тәжірибеде әр түрлі жүйелер түрінде қолданылады.

     Қазіргі кезде еңбек ақының мерзімдік-сыйлық және жай мерзімдік жүйелер кең тараған.

          -Еңбек ақы төлеудің жай мерзімдік жүйесінде жұмысшының табысы белгілі разрядтағы жұмысшының сағаттық (күндік) тарифтік ставкасының сағаттағы (күндегі) пайдаланылған уақыт мөлшеріне көбейтілуі арқылы есептелінеді.

           -Мерзімдік-сыйлық жүйесі кезінде белгіленген көрсеткіштерді асыра орындағаны үшін сыйлықтың мөлшері тарифтік ставкаға пайыз түрінде тағайындалады (қосылады). Сыйлық берудің шарты ретінде өнім ақаусыз дайындалуы керек, материалдардың, аспаптардың үнемділігі болуы қажет.

      Соңғы уақытта, нормаланған тапсырмасы бар мерзімдік еңбек ақы төлеу

немесе  кесімді мерзімдік еңбек ақы төлеу кең қолданыла бастады. Жұмысшыға немесе бригадаға өнім сапасының талаптарын сақтаумен қатар, белгілі уақыт кезінде  мерзімдік еңбек ақысымен төленетін жұмысты орындауға тиісті, жұмыстың көлемі мен құрамы тағайындалады. Мысалы, егер де жұмысшы неесе бригада 7 сағат нормаланған тапсырмаға сәйкес келетін жұмыс көлемі 6 сағат ішінде орындап шықса, онда ақы оған 7 сағатқа төленеді.

      Нормаланған тапсырмасы  бар мерзімдік еңбек ақы төлеу  өндіріске қызмет көрсетумен  байланысты (әсіресе жабдықтарды реттеу және жөндеу жұмыстарында жиі қолданылады).