Дәрістің конспектісі

Құралдардың айналымын жылдамдыққа шешушi әсер көрсететiн маңызды факторлардың бiрi әр түрлi экономикалық субъекттердiң төлемдерiнiң қабылдауға, аудармаға және беруi бойынша банктiк жүйенiң тез және үзiлiссiз жұмысы болып табылады;

жалдауды қызмет және лизинг кәсiпорындардың дамытуы кеңейту есебiнен,

менеджмент, инжинирингтiң саласындағы бағалы қағаздар эмиссиясы, кәсiби әзiрлiк және қызметкерлердiң қайта даярлаулары; ары қарай өсу майда және

орташа кәсiпорындар.

тұтынушыларға дейiн тауарлар және қызметтердiң жеткiзуi бойынша маркетингке жәрдемдесу

 тұтынушылардың сұранысы, нақты нарықтардың сыйымдылығының зерттеуi бойынша алға басудың тағы басқа құралдары, қолдану қолданбалы зерттеу жұмыстарының жарнамалары қолданумен.

Маңызды, олардың түзуiғана емес, сол немесе халық шаруашылығының басқа буынындағы инфрақұрылым қызмет көрсетуiн ортақ, жиынтық нәтижелердi бiрге құрайтын жанама эффект те инфрақұрылым қызметтерiнiң нәтиженiң бағасының әдiстемесiн өндей есепке алу.

Мұндай дәл осылай емес көлiк, информатика және олардың жұмыс жасауын нәтиженiң түзудiң ұқсас анықта олары күрделi инфрақұрылым кешен кiретiн салаларда.

Кәсiпорындар және инфрақұрылымның объекттерiнiң олқылықтары халық шаруашылығының барлық экономикалық қызметтерiнде әдетте бiлiнедi.

Мысалы, өндiрiстiң шынжырының үзiлуi елге немесе нақтылы аумақта, шақыр көлiгiнiң олқылықтарында жол желiсi дамытулар нашар.

Немесе өндiрiс орнының электр энергиясымен жабдықтаудағы iркiлiстерiнiң жанында бұл технологиялық үдерiс талап ететiнiн үздiксiз жұмыс iстей алмайды. 

Ұтымдылықтың белгiсiмен табыс құқығының ерекшелiгiмен анықталады.  

Фирмалар пайдаларды максималдауға ұмтылады, тұтынушылар - капиталдарды қолдану шектелген күйiнде өз әл-ауқатын барынша жақсарту.

Нарықтық экономикасының құрастыруы негiзде көрcетiлген қағида сұраным және ұсынымды екi қарама-қарсы күштердiң қолдану тұрақтанатын нарықтық тетiк орталық проблема болып саналатын тепе-тең күй бiр жағынан жетуге мүмкiндiк бередi, және базар нарқтары - басқа.

Тәжiрибе өнеркәсiп торабының вединыйдың әр түрлi мекемелiк тиiстiлiктердiң кәсiпорындарының бiрiктiруi, маңызды экономикалық эффекттi бергенiн көрсетедi.

Ұтымдылықтар есептеулерде ТЭ олар мiндеттi түрде өндiрiп алады. Күй және нарықтық инфрақұрылымның дамытуының көрсеткiштерi техникалық-экономикалықты:

I ) жүйелер негiзiнен;

2 ) iшкi жүйелер;

3 ) мәлiметтердiң нұсқауымен (объекттердiң топтары) жеке объекттерi:

4) объекттердiң саны, мамандандыру;

• қызметкерлердiң саны;
• дүниенiң құны;
• берiлетiн қызметтердiң көлемi;
• қоймалық, тара, көлiк шаруашылықтың мiнездемесi және тағы басқалар.

Инфрақұрылымның негiзгi мәнi бәрi бiрге ең күрделi шынжырды ұластырады өзара жұмыс iсте халық-шаруашылық буындар. Табылып ол салыстырып инфрақұрылым салалары, төменгi салалардың мәлiметтерiнiң тiкелей жұмыс жасауын тиiмдiлiк те анықтау мүмкiн тиiстi шығындармен инфрақұрылым салалары, төменгi салалардың мәлiметтерiнiң тiкелей жұмыс жасауын тиiмдiлiк те анықтау мүмкiн, түрлердiң инфрақұрылым қызмет көрсетуiнiң қызметтерi.

Қоғамдық бөлiсiп еңбектенудi эффекттi инфрақұрылым шартта қызметiнiң жанама нәтижесi, инфрақұрылым кешенiнiң мамандандыруымен.

Инфрақұрылым қызмет көрсетуiнiң салалары негiздi салаларда жекелеудiң нәтижесiнде өндiрiс, өндiрiстiк капиталды айналымды үдеудi шығындарды төмендетуге мүмкiндiк туғызатын мамандандырумен тереңдейдi. Ақырында, бұл уақыт бiрлiгiне өндiрiстiң тиiмдiлiгi немесе бөлiнген уақытша мерзiмi Опрада жоғарылатады.

Қызмет көрсету саласының мамандандыруы - егер тасымалдау, сақтау, iске асыру, информатизацияның шығындарының қысқартуын фактор және тағы басқалар орнын толтыруды инфрақұрылым қызмет көрсетуiн жұмыс жасауды жиынтық нәтиже негiзiнен дауыстап оғу, онда орнын толтырудың жиынтық шығындарының түбегейлi синергетикалық эффект, қысқартуы пайда болады. Бұл демек, ең маңызды функциялардың бiрi лгзҰмЄй орнын толтыруды тиiмдiлiктiң жоғарылатуы үшiн ортақ шартты құрады.

 

Тақырып 7. Инфрақұрылымның салалық топтары.

Кез-келген экономиканың типінің құрылуы кезінде ең басты рөлді қоғамның дамуына негіз болатын өндіріс атқарады, сондықтан да ең бірінші болып сол өндірістік инфрақұрылым анықталады. Мұндай салалар көлік және байланыс салалары болып табылады.

Көлік саласының негізгі функциясы болып өндіріс процесіне қатысатын және қажетті тауарларды тасымалдау процестерін жүзеге асыру табылады. Өз алдына бөлек сала болып сонымен қатар хабарларды жеткізу салалары және байланыс саласы бөлініп шықты.

Қоғамдағы еңбектің ірі үшінші бөлігі – сауданың егін шаруашылығы мен өнеркәсіптен бөлінуі – инфрақұрылымдық сфераны кеңейту мақсатында тауар алмасудың әрі қарай өсуіне алып келді.

Өндірістік инфрақұрылымға қатысты сұрақтарды қарастыру кезінде оның қандай да бір тауарды өндірмей, тек сол өндіріске қажетті жағдайларды жасайтынын ерекшелеу қажет. Экономиканың инфрақұрылымдық элементтеріне экономиканың инфрақұрылымға артқан өзіне тән функцияларының салдары жатады. Бұл функциялар уақыт өте келе өзгеріп, одан әрі негізгі өндірістің функциялары әсерінен тұрақталады. Сондықтан өндірістік инфрақұрылымды анықтаудағы маңызды белгісі ретінде  өндірісті қамтамасыз ететін функциялар рөл атқарады.

Өндірістік инфрақұрылымның ерекше қызметіне төмендегілер жатады: 
 -   біріншіден, өндірістік инфрақұрылым саласына кеткен еңбек жасаушы болып табылады, ол ұлттық табыстың бағасын ұлғайтады. Инфрақұрылымның салаларында жаңа материалдық-заттық формадағы өнімдер жасалады.

• Инфрақұрылым салаларының өнімдерін жылжыту, сақтау және ақпарат жеткізу процесі формасында шығатындықтан оларды қорландыру мүмкін емес.
• Өндірістік инфрақұрылымды көмекші сфера ретінде сипаттауға болмайды.

Өндірістік инфрақұрылым – халық шаруашылығындағы экономикалық айналымды және өндірістік қызметтерді қамтамасыз ету негізінде функциялар болып табылатын салалардың жиынтығы.

Осының негізінде ішкі және далпы шарттарды қарастыруға болады:

• Ішкі шарттар – Қоғамдық өнімнің дамуында үлкен әсер тигізетін табиғи-климаттық, географиялық шарттардың жиынтығы.
• Өндірістің жалпы шарттарына мыналар жатады: өндіріске қызмет көрсететін көліктің барлық түрлері; өндірісті қамтамасыз ететін байланыс құралдары; материалдық-техникалық  жабдықтаужәне тауар қозғалысының жүйесі; ауыл шаруашылығы өнімдерінің өтімі; электр энергетикасының объектілері.

Инфрақұрылым қызметінің мынадай екі сипаттамасы бар:

• Бір жағынан – материалдық өндіріске қызмет көрсету,
• Екінші жағынан – еңбек ресурстарын, еңбек күштерін жұмылдыру, сонымен қатар өндіріске тікелей қатысатын факторлар.

Әлеуметтік инфрақұрылым –  жеке қажеттіліктерді қанағаттандыруға, халықтың жағдайын жақсарту мен дамытуды қамтамасыз ету мақсатында қызмет көрсету салаларының (халыққа қызмет көрсетудегі көлік және байланыс; білім және денсаулық сақтау) объектілерінің жиынтығы. Әлеуметтік инфрақұрылым белгілі бір негізгі құрылымға көмекші қызмет көрсететін  механизм болып табылмайды. Себебі әлеуметтік қызмет көрсетудің объектілері өндіріске еш қандай қатысы жоқ, яғни өндірістік емес сферадан тұрады.

Алайда өндірістік (бір кәсіпорыннан екінші бір кәсіпорынға түйіндерді тасымалдау) және әлеуметтік (киім, аяқ киім жөндеу) сферадағы қызмет көрсету тауар құнының өзгерісі негізіндегі әлеуметтік және өндірістік инфрақұрылымның ұқсастығын ескерген жөн.

Әлеуметтік инфрақұрылымның қызметтері:

1. Жасөспірім ұрпақты тәрбиелеу, мамандық алу, жоғары білім алу т.с.с.;
2. Жұмысқа қабілеттілік кезеңінінің ұзақтығын ұлғайту (денсаулық сақтау);
3. Жұмыс күніндегі еңбек өнімділігін азайтудың алдын алу (қоғамдық тамақтану, жолаушылар тасымалы);
4. Жұмыскерлердің демалу жағдайларын жасау, олардың мәдениеттілік деңгейін жақсарту (үй шаруашылығы, мәдениет, өнер).

2-3 қызметін өндіріске  қатыстылар ретінде қарастыруға  болады.

Нарықтық инфрақұрылым институционалдық трансакция, сондықтан олардың негізгі элементі болып трансакциялар пайда болатын институттар болып табылады.

Оларды екі топқа бөліп қарастыруға болады:

1. Жалпы белгіленген институттар
2. Арнайы институттар
1. Жалпы белгіленген институттардың қызметі әдетте нарықтық инфрақұрылымның еш қандай да функцияларын\мен сәйкес келмейді, олар мемлекетке қатысы бар элементтердің, міндеттер мен мақсаттарды жүзеге асыруда қатысуын болжамдайды, егерде ол элементтер  тек коммерциялық мақсатта қолданылмайтын болса ғана. 

Бұл институттар тауарлық немесе ақшалай ағымдардың өзара қатынасына бағытталған.

• Тауарлық ағым мен ағымдар қызметі өндірушілер, сонымен қатар өндірушілер мен тұтынушылар арасында қолданылады.
• Нарықтық экономиканың осы бөлігінде негізгі жалпы нарықтық инфрақұрылымның қатарыена мыналар жатады: жолдар (автомобиль және теміржолдар); порттар (өзен, теңіз); аэродромдар; жүк және жолаушы тасымалы (теміржол, автомрбиль, теңіз, өзен, әуе жолы), сонымен қатар қала арасында; қоймалар (кедендік); байланыс кәсіпорындары; үй-коммуналдық шаруашылық.

Жалпы сипаттағы шартты үлесті институттар қатарына қоймалар жабдықтары мен ақпарат құралдарын шығаратын кәсіпорындарды жатқызуға болады.инфрақұрылымның оси сипаттағы институттары тек қажет кездегі мемлекеттің әскери қолдануына ғана емес, сонымен қатар мемлекеттің коммерциялық мақсатта қолдануына мүмкіндік береді.

2. Арнайы сипаттағы институттар тауар биржасы мен тауар желісінің нарығында басты рөл алатын, өз қатарына көтерме сауда кәсіпорындарын қосатын жеке құрылым ретінде, оған қоса кедендік мекемелер мен бақылау станциялары сипатындағы  мемлекет ретінде де көрсетіледі.

• Ақшалай ағымдар натуралды шаруашылықтан тек нарықтық экономикада өмір сүретін ақшалай ағымдардан ерекшеленетін, қаржы-кредиттік институттар арқылы өтеді.
• Капиталдың ақшалай формасы қазіргі өмірдің барлық жағын,барлық сферасын қамтитын әмбебап, өткір сипаты болып табылады.
• Ақша нарығы институттарын сипаттау барысында жеке және мемлекеттік институттар арасында мақсатты түрде олардың  айырмашалығын бақылаған дұрыс.
• Жеке институттардың ішінде  қаржы-кредиттік нарығында басты рөлді ақша нарығының әмбебап институты ретінде банктер атқарады.

Қазіргі нарықтық инфрақұрылымның дамыған элементі болып әмбебап емес, арнайы сипаттағы банктік емес қаржы-кредит институттары табылады. Олардың ішінде нарықтық экономиканы дамытуда зор үлестерін қосатын сақтандыру компанялары мен зейнетақы қорлары ерекшеленеді.

Қор нарығының жүйесіне қор биржалары, қаржы делдалдары, бағалы қағаздарды сатушылар, инвестициялық қорлар, сонымен қатар тіркеліс орындары, депозиторлар жатады. 

Мемлекет нарықтық инфрақұрылымның осы бөлігінде ең алдымен орталық банк және салық мекемелері ретінде көрсетіледі. Нарықтық инфрақұрылымның институционалдық құрамы жайында сөз қозғаған кезде, ең басты рөлді еңбек нарығының жұмысын қадағалаушы ретінде ресурстар нарығының инфрақұрылымдық элементін ескерген жөн. Оның дамуы тікелей макроэкономикалық проблема – толық жұмыспен қамтылуға байланысты.

Осы сектордың механизмін құру барысында нарықтық инфрақұрылым мемлекеттік мемкемелерді жұмысқа орналастыруына, немесе кадрларды даярлаумен байланысты емес, ол адам өмірін одан әрі дамыту, жұмыссыздықпен күресу, денсаулық сақтау, білім алу т.б жүйелерді жақсарту арқылы қол жеткізу керектігін ескерген жөн.

Жалпы институционалдық құрам нарықтық инфрақұрылымның маңызды бөлігі болып табылады, және де ол оның дамуы мен әрі қарай өрлеуіне себепкер. Бірақ та осындай маңызды рөлді атқара тұрса да, нарықтық инфрақұрылым одан тәуелді емес.

Нарықтық инфрақұрылымның болашақ жағдайын қамтамасыз ететін осы институционалдық және ақпараттық жүйелердің бірігуі арқылы жүзеге асады.

Ақпараттық құрылым маңызды рөлді атақарады, яғни – ол нарықтық инфрақұрылымның ішкі ортамен байланысын жақсартады, өйткені тек осы арқылы нарықтық инфрақұрылымның барлық экономикалық жүйесі кіріктіріледі.

Бірақ ақпарат тек қана нарықтық инфрақұрылымнан шықпайды, ол нарықтық инфрақұрылым институттарына қайта оралады. Бұл жерде жүйелер арасындағы бір-бірімен ақпарат алмасу процесі орын алады.

Нақты институттың жарамсыздығы немее жарамдығы анықтау үшін ,мемлекет тарапынан оның қызметіне бақылау жұргізу қажет.

Осыдан нарықтың үшініші элементі – нарықтық инфрақұрылымдағы институттардың қызметтерін реттеп бақылаумен айналысатын заң шығарушы органдарды аламыз.

Нарықтық инфрақұрылымны төртінші элементі – нарықтық ойлаудың деңгейін, халықтың өзін-өзі ұстауын, олардың нарықты реттеудегі заңдарға сәйкес бағынуын, соған дайын болуын қамтамасыз етеді. Дәл осы нарықтық инфрақұрылымның  субъективті элементін қолданбаған жағдайда экономикалық жүйелердің жағымсыз салдарға әкелуі мүмкін.

Сонымен нарықтық инфрақұрылымды қарастыру кезінде мынадай 4 құрамды бөлігін бөліп көрсетуге болады:

1. Институционалдық;
2. Ақпараттық;
3. Мөлшер сипаттаушы;
4. Ерекшелеуші;(ментальды) – осылар нарықтық инфрақұрылымды ішкі құрамын құрайды.