Дәрістің конспектісі

Дәрістің конспектісі

Тақырып 1. Пән, курстың міндеттері және мазмұны.

«Нарықтық инфрақұрылым» курсының мазмұны мен маңыздылығы.

Нарықтық инфрақұрылым – ерекше нарықтардың құрылуын зерттейтін экономикалық теорияның бір бөлігі.

Тауар мен қызметке сұранысты анықтайтын, адамдардың мақсатты қызметтері мен тауар-ақша қатынастары нарықтық инфрақұрылымның пәні болып табылады.

Осы курстың негізгі мақсаты: елімізде болып жатқан процестерді ойға қонымды, қысқартылған түрде жеткізу, әлеуметтік қарым-қатынастардың жаңа жүйелеріне түсінік беру, олардың дамуы туралы, қазргі заманғы нарықтың құрылуы мен оны басқару, элементтері мен бағалану түрлері туралы мағлұматтар беру.

Курстың мазмұны келесідей сұрақтарды қамтиды:

• Нарық түрлері арасындағы ара қатынастары мен түсініктері;
• Құрылым мен моделдері;
• Нарықтың құрылу механизмі, сұраныс пен ұсыныстың жаңа теориялары;
• Аймақтық деңгейде ішкі нарықты реттеу мен талдау жүйесі;
• Нарықтық реттеу мен құрудағы мемлекеттің рөлі, Қазақстан Республикасындағы заң шығарушы органдар;
• Қазақстан Республикасындағы нарықтың өзекті проблемалары мен қазіргі жағдайы.

Инфрақұрылым – қоғамның әлеуметтік сферасын реттейтін, тұрғындардың қажеттіліктерін қанағаттандыратын, тауар айналымы процесін қамтамасыз ететін нарықтың түрлі заңдарының іс-әрекетін нарықтың дамуы мен құрылуы мақсатында қарастыратын нарықтың ажыратылмайтын бөлігі.

Нарық – тауарлы-ақша қатынастары мен шаруіашылықтың экономикалық субъектілерінің (жалпы мағынада); сату-сатып алу актілерінің жиынтығынан тұратын, бәсекелес тауардың сатушылары мен сатып алушылары арасындағы мәмілелер келісімдер жүзеге асырылатын орынға негізделгенқайта өндіріс байланыстарының құрылуы мен қозғалысының механизмі.

Нарық маңызды әлеуметтік-экономикалық функцияларды атқарады:

Ол тікелей немесе кері байланыстар механизмі арқылы өндіріс пен тұтынуды байланыстыратын түйін болып табылады.

Нарықтың құралдары (баға, сұраныс пен ұсыныс динамикасы, пайыздық ставкалар, валюталық курс, бағалы қағаздар курсы және т.б.).

• Экономикалық пропорцияларды құруда, түрлі салалар мен сфералардағы шаруашылық қызметтердің ситуацияларын сипаттауда, экономикалық ақпараттың негізгі көзі болып табылады;
•   Тауарлар мен қызметтердің қоғамдық пайдалылығын нақтылап көрсетеді, олардың құнын бағалауға,  ********

 

Тақырып 2. Нарықтық инфрақұрылымның экономикалық мәні, классификациясы, атқаратын қызметтері және функциялары.

Инфрақұрылым – бұл кез – келген мақсатты экономикалық жүйенің  және тармағының  міндетті компоненті. «Инфрақұрылым» термині латын тілінен аударылғанда  «infra» - төмен,астында; «stryctura» - құрылу, орналасуы.

Нарықтық  инфрақұрылым рөлі қоршаған ортада қамтамасыз ететін келесідей шарттардан тұрады:

-тауар өндіру процесі  және тауар айналымы;

-жұмыс кушінің жұмылдырылуы;

-Макроэкономикалық процестің  тепе теңдігі;

 -экологиялық өсу;

Бұл экономикалық әдебиетте  инфрақұрылымның мәні мен мазмұнын анықтау барысында 2 методологиялық әдісі бар:

• Салалық
• Функционалдық

Салалық әдіске сай

• Инфрақұрылым шаруашылық қоғамдық қайта өндірісті қамтамасыз ететін жалпы шарттар жиыетығы ретінде анықталады.

Келесі әдістік жолы, функционалдық әдіс аса өнімдірек.

• Ұйымдық,өндірістік - әлеуметтік функциялардың  айрықша жиынтығы ретінде анықталады.

Инфрақұрылымның экономикалық маңыздылығын анықтаудағы бұл 2 әдістің экономикалық категория түсінігі ретінде тууына алып келді.

• Кеңейтілген
• Шектелген (шағын)

 Бірінші кеңейтілген әдістің қатысушылары инфрақұрылымдық кешенге өндірістік емес сфераның барлық салаларын жатқызады.

Шектелген әдістің қатысушылары осы инфрақұрылымдық әдісте түсіндірілуде, оны әртүрлі ағымдардың қозғалысын қамтамасыз ететін ұйымдық – экономикалық жүйе ретінде:

• Тауарлар, шикізаттар, қаржылық, еңбек, ақпараттық негізінде экономикалық жүйенің жалпы нәтижелік қызметін анықтау үшін, сонымен қатар коньюктуралық нарық тербелісімен сәйкес өзін өзі реттеу және өзін өзі қалпына келтіру функцияларын орындау.

Инфрақұрылым – бұл рационалдық техника – технологиялық, ұйымдық – экономикалық, ақпараттық, әлеуметтік, басқа да бір бірімен байланысты құрылымдық құрушы салалардың халықтың өмірін жақсарту мақсатында, қоғамдық еңбекті бөлу нәтижесінде пайда болған жүйе.

Нарық инфрақұрылымы – бұл оның қызметін реттеудегі жалпы шарттар жүйесі.

Инфрақұрылымды өндірістік және әлеуметтік деп бөлудің қажеттілігі нарықтық қатынастар жүйесінде қала береді.

2 инфрақұрылымға да қатысы бар тоериялық және практикалық мәселелері және олардың әрқайсысының талдау жасау ерекшеліктері бар:

• Халық шаруашылық
• Аймақтық
• Кәсіпорын инфрақұрылымы және олардың бірлестігі.

Ішкі шаруашылық формасына қарай мүліктербылай бөлінеді:

1. мемлекеттік  және жеке капиталды өндірістің инфрақұрылымы;
2. өнеркәсіптік , құрылыс, ауылшаруашылық инфрақұрылымы
3. салалық белгісіне қарай кәсіптік, коммерциялық, банктік қызметінің инфрақұрылымы:

• институционалдық белгісіне қарай

• нарық инфрақұрылымның компоненттері
• жалпы нарықтағы инфрақұрылымдық кешен
• аймақтық кешен
• инфрақұрылымдық қызмет көрсетудің ішкі шаруашылық жүйесі.

Осы және басқа да функцияларды күрделі құрылымы бар инфрақұрылымдық кешен орындалады (түрлі әдістермен): матрицалық модель ретінде немесе инфрақұрылымдық кешеннің бөліктерінен тұратын блог ретінде.

Инфрақұрылымды ұйымдастырудың блогтық модельінде келесідей нарықтық инфрақұрылым кешенінің бөліктері бөлінеді:

• Сауда –делдалдық, құрамына  көтерме және жеке сауданы кіріктіретін: тауарлық қоймалар және кешендер, ұзақ көтерме базалар, дүкендер және қоймалар.
• Делдалдық - реттеу, құрамына  тауарлық, қорлық, валюталық, шикізаттық және т.б. биржалар, сауда үйлері, көтерме жәрмеңкелер, аукциондар, тауарларды сату көтермелеріделдал фирмалар кіреді.
• Салалық – мамандандырудан бөлініп шыққан сервистік орталықтардан, өнімді өндіру және өңдеу кезінде  қөрсететін өндірістік қызмет кәсіпорнынан, лизингтік фирмалар, жылжымайтын мүлікті жалға беретін агенттіктерден, трансэкспидициалық фирмалардан тұратын сервистік кешен.
• Барлық нарық түрлерінің инфрақұрылымдық қызметін орындайтын ақпараттық – аналитикалық және жарнамаларық агенттіктер, маркентигтік және инновациялық қызмет көрсетудің орталықтары, нарықтық инфрақұрылымның негізгі институттарының кешендік бөліктері жатады.
• Қаржылық, оларға: коммерциялық банктердің және банктік емес кредиттікмекемелердің жүйесі, эмиссиондық банктер, сендикаттар, инвестициялық қорлар, сақтандыру компаниялары, қайта сақтандыру мекемелері жатады.

Кез келген нарық  инфрақұрылымының кешендік бөліктерінің, сонымен қатар көп салалық құрылымы бар.

Нарықты ұйымдастыратын матрицалық моделінде нарықтық инфрақұрылым нарықтық құрылым және нарықты реттеу институттары негізінде қалыптастырылады. Нарық құрылымына сәйкес соңғылары тауардың белгілеріне сәйкес бөлінеді, ал нарық секторлары тауарлар мен қызмет көрсететін кеңейтілген блогымен ерекшелінеді. Матрицалық модель инфрақұрылымды нарықтық секторларына байланысты реттеп, қалыптастыратын нарықтық инфрақұрылымының мемлекеттік  институттарынан тұрады.

Нарық инфрақұрылымының функциялары – инфрақұрылымдық өнім болып делдалдық қызмет табылады. Көрсететін қызмет – бұл тек өндірісіне қатысатын ерекше тауар.

Нарықтық экономикада нарық инфрақұрылым типтерінің 2 негізгі функциясын қарастыруға болады:

• нарықтық экономиканың субьектілері арасындағы өзара байланыспен өзара шаруашылық қарым – қатынастың үздіксіздіктерін қамтамасыз ету.
• Тауарлы ақша ағындарының қозғалысын реттеу.

Нарықтық инфрақұрылымының субьектісі ретінде мыналарды қарастырамыз:

• Бір жағынан, ресурстық иемденушілері және өнім иемденушілерін қарастырамыз;
• Екінші жағынан, мемлекетті және коммерциялық құрылымды.

Эконмикалық инфрақұрылымының маңыздылығы мен оның қамтамасыз ету функциясы тікелей арналуын сипаттайтын ішкі функция.

• Мұндай функция, әдетте кері сипатта болады.
• Нарықтық инфрақұырылым экономиканың бір жүйесі ретінде экономикалық функцияның орындалуынамүмкіндіктер және жағдайлар жасай отырып (шаруашылық қызметке қажетті өнімдерді өндіру) және өнімді өндіру процесіне тікелей қатыспайды.

Реттеу функциясы қамтамасыз ету функциясы ретінде пайда болады және оның жалғасы болып табылады, бірақ қасиеттері бірп біріне қарама қайшы. 

• Ең алдымен ол ішкі  сипатта болады. Инфрақұрылым экономикалық жүйенің бір бөлігі бола отырып, бұл жүйенің бөлігі шаруашылық субьектісінің өзара қарым – қатынасы кезінде  қалыптасады,екіншіден белгілі бір жағдайда өндірістің барлық процесіне дерлік елеулі әсерін тигізеді.
• Басқа да экономикалық жүйелермен аслыстырғанда осы функция активті функция болып саналады.
• Соңында, өз табиғатына сәйкес бұл функция кері әрекеттер функциясы ретінде өнім өндіруге қатысты осы және басқа да проблемалар туралы экономиканы хабардар етеді.

2функцияда бір бірімен  тікелей байланысты және бір  бірінің қатысуынсыз іске асырылмайды. Олардың өзара қатынастары нәтижесінде тауарлы  ақша ағындарының  қозғалысын анықтай алатын, анықтайтын синтетикалық нәтиже пайда болады.

Тауарлы ақша ағандарының қозғалысын реттеу, қоғамдық сұраныстарды қанағаттандыру мен өндіріс процесінің талап етеін көлемде шығаруға себеп болады.

2функцияның іске асырудың түйіндестігі ресурстармен өнімдерді бөлумен байланысты пропорцоиналдыққа алып келеді.

 Дәл осы себептен инфрақұрылым өзінің функциясының арқасында экономиканың өзіне тән нәтижелігін белгілі бір механизмдер арқылы жүзеге асырылады.

Бұл нәтижеліктің  бөлігін құпия нәтижелік деп атауға болады, себебі шығындар мен нәтижелерді  салыстыру әдістері тікелей қолданылмайды(мыс: банктік жүйенің факторы ретіндегі жеткіліксіз дамуы мен айырысудың жылдамдығының бәсеңдеуі т.с.с).

Нарық инфрақұрылымының институттары инвестициялық сақтандыру шаруашылықтың басқа да қызметтеріне делдалдық қызмет көрсетумен айналысады.

• Сонымен қатар инфрақұрылым макроконмикалықреттеуді де қолданады, оның көмегімен мемлекет антиинфляциялық іс шаралар ұйымдастыру, экономикалық циклдық тербелістерінің алдын алады.
• Инфрақұрылым нарықтық субьектінің және басқа да нарықтық қатынасқа түсетін субьектінің  өркениетті сипатын қамтамасыз етеді.
• Инфрақұрылымды ең маңызды функциялардың бірін анықтайтын өндірістің нәтижелігін көтеру үшін жалпы жағдайлар жасайды.

 

Тақырып 3. Нарықтық инфрақұрылымls дамытудағы теория, стратегия және көздерi.

1.Нарықтың тауарлық өндiрiстiң  сандық өсуiн шара бойынша кеңiстiктiң  кеңейтуiне (дамытуды бағыт) тенденцияны  алады. Ол жергiлiктi iшкiге және  халықаралық саудаға тарихи жолмен өте алды.       

2.XX жүз жылдықтың екiншi жартысында сонша терең бөлiсiп  еңбектену жеткен,

қазiргi нарық көп түйiндi тауарлық өндiрiс

салалардың жүйесi. Нарықтық жүйенiң дамуының жинағы экономикалық организмнің тәуелдiлiгi нәтижесінде кенет күшейтiлді.

3.Нарықтық байланыстардың  түрлерi айтарлықтай тарих бойы  өзгердi,

тауарлық - нарықтық шаруашылық. Батыс үшiн бастапқы және кейiнгі XIXғ.

еркiн нарықтың басымдылығы  болды.

Сонда иелердiң экономикалық бостандықтарының ең үлкен дәрежесi жеткен.