Дәрістің конспектісі

 XXғ екінші жартысында ұлттық шаруашылыққа мемлекеттер белсендi кiрiсіп соның нәтижесінде нарық дамыды.

Тауарлар және қызметтердiң нарығы жеке экономика секторларының арасындағы нақтылы иерархиямен, өзара байланыстармен және пропорциялармен бiрыңғай жүйенi көрсетеді.Ортақ экономикалық заңдар  нарықтың бас дәрежелерiнiң ортақтығын көрсетеді, және қабылдаулар, маркетингтiң әдiстері қолданылады.

Нарық - сауда-саттығының заты көп және түрлi тауарлар және қызметтер болып табылған мәмiлелердiң көптiгi болатын қарсы уәкiлдердiң жиынының байланысуын қамтамасыз ететiн жүйе.

Өзi тұтас көрiнiстегi нарықтың шекаралары өнiмнiң сату сатып алу және қызметтердiң айырбас, акттерiн қамтиды, және бiрiгiп өзі күрделi жүйелердi ұсынады.

Нарық тиiстi инфрақұрылыммен, оның жұмыс жасауын және дамуын орналастыруы керек және бәсекелестiк нарықтық ортаның  және кәсiпкерлiктiң активизациясына тәуелдi болады. Белгi соғылған тағы басқа функцияларын орындаулар үшiн ұйымдастыруды құрайтын инфрақұрылым керек.

Оның құрамындағы деңгейде  көлiк, байланыс, энергетика, заттық-техникалық қамтамасыз ету, көтерме және бөлшек сауда, ғылым, бiлiм, денсаулық сақтау, ақпараттық қамтамасыз ету, коммуналдық шаруашылық және тағы басқалар iрi салалар қарастырылған.

Iрi салалардың тағы басқалары  аталған салалар астында және халық шаруашылығының негiзгi құрылымдық бөлiмшелерiнің инфрақұрылыммен бiрге өз құрылымы болады.

 Инфрақұрылымның негiзгi жүйелiк қасиеттерi:

сатылылылық - пайдаланудың ұзақ мерзiмдерi және әлеуметтiк өндiрiстiк инфрақұрылымның аймақтық ұйымындағы кәсiпорындар, (орталықтар ) мекемелерiнiң қатар бағытындығы жаңа элементтердiң пайда болуы;

географиялық дәлдiк - ахуалдарды дамытудағы бiр қалыптылық.

Классификациялық жоғарғы баспалдақ бұл – инфрақұрылымның  кешендi күре тамыры. Мұндай жағдайда  магистралдiқ темiр және автомобиль жолы, электр қуаты газ және мұнай құбырлары пайда болады.

Республиканың аймақтық дамуының негiзгi заңдылықтарының бiрi инфрақұрылымның дамуымен байланысты. Инфрақұрылымның ерекшелiгi оның белгiлерiмен анықталады. Бiрiншiден, инфрақұрылым - бұл жалпы экономика секторы. Екiншiден, ұжымдық сипат инфрақұрылымға тән.

Үшiншiден, оның технологиялық шектерiне, өндiрiстiң процессiне тiкелей ықпал етедi.

Классификацияны экономикалық әдебиеттегi өтпелi дәуiрге инфрақұрылымдағы маңызды бөлігі- нарықтық инфрақұрылым болып табылады.

Инфрақұрылымның осы классификациясы төмендегiдей:

 өндiрiстiк;

әлеуметтiк;

нарықтық;

Өндiрiстiк инфрақұрылым бiрiншi бағыты-

• байланыстардың анықталуы жолымен қамтамасыз етілетiн өндiрiстердiң ортақ шарттары iшкi жүйенi технологиялық, өндiрiстiк түрде қамтиды.
• экономикалық, ұйымдастыру және тағы басқалар.

Жұмыс жасаудағы ортақ шарт барлық қамтамасыз ететiн инфрақұрылымдардың  салалары.

Нарықтық инфрақұрылымның жиынтығы нарықтық инфрақұрылыммен сабақтас өзара қамтамасыз етілетiн ерекше нарықтардың жұмыс iстейтiн институттар

қызметтiң олардың жұмысының нормаларының тәртiбi.

Нарықтық инфрақұрылымның элементтерi: бұл мемлекеттiң несие жүйесi;  банктiк жүйе; сақтандыру жүйесi; биржалар; жарнамалық агенттiктер; сауда кәсiпорыны, тауарлық және фондылық биржа; сауда үйлерi; кәсiпорындар көтерме және бөлшек саудалар; жәрмеңкелер және көрме сауда; бәсеке саудалар; делдалдығы құрылымдар: сауда-өнеркәсiптiк палаталары; кеден мекемелерi және т.б;

Трансакциялық шығындар.

Трансакциялық шығындардың ұғымын американдық экономист Р.Коуз енгiздi. Д.Норт трансакциялық шығындардың келесi негiзгi түрлерiн ерекшелейдi: Трансакциялық шығындардың түрлерi:

-уақыттың шығынының ақпаратты iздестiруiнiң шығындары және табылатын  қорлары

-бағалар және мәлiметтiң  жиыны 

-айырбас, шарттың түрi және  мәмiленiң рәсiмдеуiнiң және келiссөздердiң  шығындары;

-қателер, шығындағы өлшем  және сапаның анықталуы

-фирма таңбасы және  саудалық маркалардың стандарттардың  жүйесi

 Нарықтың функциясы трансакциялық шығындардың үнемдеуiнде болады. Нарықтың бас артықшылығымен, трансакциялық шығындардың теориялары көздiң нүктесiмен, мәлiметке айырбас туралы әрбiр қатысушының шығындарды барынша азайтуына оның тенденциясынбайланысты.

Нарықтық экономика қорлардың қолдануына мүмкiндiк туғызады.

ИТРдың табыстарының енгiзілуi, өндiрiстiң жаңа технологиялары, ұйым және басқарудың әдiстерi үшiн шарттардың жасауына мүмкiндiк туғызады.

Адамдардың қажеттiлiктi қанағаттандыруға өндiрушiлерi және тауарлар қызметтердiң сапасының жоғарылатуын көздейдi.Нарықтық экономикаға нақтылы кемшiлiктер тән:

табыстардың алуына кепiлдiк бермейдi;

толық жұмыспен қамтуға кепiлдiк бермейдi;

қайта өндiрмелетiн қорлардың сақтауына мүмкiндiк туғызбайды;

қоршаған ортаны қорғау бойынша шаралардың енгiзуiне нашар жағдай жасайды;

тауарлар және ұжымдық пайдаланудың қызметтерiнiң өндiрiсiнiң дамытуын қамтамасыз етпейдi.

Нарықтардың негiзгi түрлерi:

Тауарлар және қызметтердiң нарықтары.

- тұрмыстық, көлiк, коммуналдығы;

тұрғын-үйдiң нарықтары және өнiмсiз тағайындаудың ғимараттары.

• Қаржы нарықтары  бұл капитал нарығы. инвестициялық нарық несие нарықтары және т.б;

Нарықтың сигменттерi - бұл осы тауардың тұтынушыларының жеке топтарына бөлiну.

Нарықты экономиканың барлық саласы қамтиды. Нарықтың экономикалық құрылымымен анықталады.(мемлекеттiк, дербес, ұжымдық, аралас) жеке меншiк түрлерi;

Нарықтар өндiрiстiк  классификацияланады: халық тұтынатын тауарлар, азық-түлiк тауарларының нарықтары,шикiзаттың нарықтары және материалдар және тағы басқалар.

Кеңiстiктiң белгiсi бойынша нарықтар:

• өлке аралығы;
• өлке аралығы;
• ұлттығы
• халықаралық.

Нарықтық инфрақұрылымның дамытуының негiзгi көздерi: сыртқы және iшкi.

Сыртқы көздері, банктердiң мемлекеттiк бюджет, ұзақ мерзiмдi қарызы (салық қарызы, қайтарымды қаржы көмегi бойынша қарыз тағы басқалар), несие мекемелерiнiң қысқа мерзiмдi заемдерi, сыртқы акционерлер немесе жарнашылардың құралы.

Iшкi көздерi; жарғылық қор, резервтегi қор, пайда дербес акциялар және тағы басқалар.

 

Тақырып 4. Нарықтық инфрақұрылым бұл экономикалық жүйе. Жұмыс жасау және дамыту заңдылықтар

Кез келгенi берiлiс буындар жүйе барып тұр. Оның болуы оларсыз мүмкiн емес. Экономикалық жүйеде экономикалық инфрақұрылыммен негiзiнен атауға болатын өз байланыстыратын буындары болады.

Бұл инфрақұрылымдар экономикалық қатынастар негiзгi субъекттердiң арасындағы арақатынастардағысы байланыстыратын элементпен сөз сөйлейдi - экономикалық қорлар, түпкi тауарлардың өндiрушiлерi және олардың тiкелей тұтынушыларымен.

Да, табиғи да (қалай табиғи, сол сияқты) кез келген күрделi жүйе.

Жүйе қалай негiзiнен, осылай, және функциялардың субординированных белгiсiз жиынтығын оның жеке орында iшкi жүйелерi.

Бұл жүйенiң мәнiнiң жүруiн әдiс немесе оның жеке iшкi жүйелерi функциялар тiптi.

Барлық жүйенi мақсаттық функция, оның дамытуын көрсететiн бағыттас бар болады, сияқты дамытуы оның болу сипаттайтын маңызды функциялар тағы басқалар табандатқан бiртұтас.

Жүйемен олардың өзара әрекеттесуiн иерархияға байланысты негiзiнен және өзара өз ерекше функциялары орында осы жүйесiнiң жеке iшкi жүйелерiнде.    

       Жүйе өз объекттерi, субъекттер және жүйенiң орнын толтыру және дамытуын қамтамасыз ететiн олардың өзара әрекеттесуiн бар болумен бейнеленедi. Ең алдымен, объекттер және осы жүйенiң субъекттерiнiң өзара байланыстарының үзiлiссiз жұмыс жасау қамтамасыз ететiн элементтердiң бұл жиынтығын кез келген әлеуметтiк-экономикалық жүйедегi инфрақұрылым бұл тараптан қарағанда.

Бiрiншiден, бұл анықтаудан басқа жүйедегi белгiсiз жүйе инфрақұрылым оның объекттерi және субъекттердi жататын өзi жүйе элементтердiң арасындағы өзара байланыстардың жұмыс жасауы қамтамасыз етуге шақырған шығады.

Анық, енжар сипаты болатын оның негiзгi функциясы тап бұл тұрады. Бiрақ бұл жағдайдың мойындауымен қанағаттансын мүмкiн емес.

• Инфрақұрылым қамтамасыз ететiн функциялардан тысқары реттейтiн функцияны, нақтылы түрмен өзi жүйенiң элементтерiнiң өзара әрекеттесуi реттей бiр уақытта орындайды. Бұл функциялар белсендi болып табылады. Инфрақұрылым бұл бүтiндiк экономикалық жүйенiң махаббаты және iшкi жүйенiң компонентi сөзсiз. Қарай нарыққа бұл дербес iшкi жүйеге
• тауарлар және қызметтердiң қозғалыс дәрежесiн түсiретiн ұйымдастыру – заңға сүйенген формалардың сауда-саттықтың акттерi, немесе институттар, жүйелер, ол нормалы тәртiптiң қамтамасыз етуi бойынша нарық және орындайтын нақтылы функция қызмет етушi кәсiпорындардың жиынтығы бұл жиынтық инфрақұрылым жұмыс жасаулар.

Негiзiнен, көздiң нүктесiмен өз тегiнiң нарықтық инфрақұрылымы, немесе табиғат, бар институционализирлеген трансакция басқа ештеңе емес.

Мұндай жол тауарлар, қорлар және қаржылардың үздiксiз жасалатын (трансакциялар мәмiлелер көмегiмен сонша үздiксiз қимылдағыш ағындары нарықтық экономиканың тауарлық-ақшалай табиғатынан, ұсынатын өзiменмен шығады.

Өз кезегiнде, трансакциялар институттардың табандатқан жүйесiнiң посредствесi, оның инфрақұрылым ұсынатын экономикалық жүйелердiң өрiлген кездемелерiне болып жүзеге асады.

Дамыған нарықтық экономикаға өзiндiк және институттардың тиiстi желiсi.

Нарықтық инфрақұрылым сондықтан және трансакциялардың институционализирлеген формасымен сөз сөйлейдi.

Осылай, нарықтың инфрақұрылымының глобалдi және жергiлiктi деңгейлерiн межелеуге мағынасы болады.

• Мысалы, егер әлемдiк деңгейдi қаралса, сол сияқты жұмыс жасауы халықаралық келiсiмшарттармен және желiнiң келiсiмдерiмен 1 п1егпе1, Халықаралық реттелетiн жалпы дүниелi элементтерi, онда глобалдi нарықтық инфрақұрылымның құрамына бұл жерде жеке елдердiң (ұлттық ) элементтер ретiнде барлығы жергiлiктi нарықтық инфрақұрылымдары кiредi, оқшау және болатын тиiстi елдiң юрисдикцияларымен туралы қалпына келтiру және дамытуды банк тағы сол сияқтылар
• Егер талдау үшiн ұлттық деңгей алса, онда ұлттық нарықтық инфрақұрылымы анық глобалдi шеңберiнде тиiстi елдi қарағанда жергiлiктi дүниелiк бола тұра бiр уақытта сөз сөйлейдi.
• Сонымен, реттейтiн нарықтық экономикалардың субъекттерiнiң өзара әрекеттесудiң шаруашылық өзара байланыстарының үзiлiссiз көп деңгейлi жұмыс жасау қамтамасыз ететiн элементтерiнiң бұл жиынтығы нарықтық инфрақұрылым тауарлық - ақшалай ағындардың қозғалысы.
• Демек, макро және микродеңгейлер туралы нарықтық инфрақұрылымның көп деңгейлi жұмыс жасауы туралы осы анықтауда сөз болады. Бұл түсiндiрудегi айырмашылыққа ғана емес дәстүрлi және қазiргi жолдарды көруге мүмкiндiк бередi инфрақұрылымдар, керiсiнше олары мирасқорлық.

Нарықтық қатынастардың инфрақұрылымын арасында тағы басқалар делдалдық фирма, әр түрлi биржалар, инвестициялық серiктестiктер, банктер, лизинг компаниясы, жұмыспен қамту орталығы, сақтандыру ұйымдары адыраятын көп пнщститутылар қалыптастырады.

Нарықтық инфрақұрылым экономиканың дамыған тасы рыночының оны және бәсекелестiк мүмкiндiк өсiмге арналған көпшiлiгiнде анықтайтын ажырамас бөлiгi болып табылады. Бұдан басқа, күрделi және жұмыс орындарының жасауы және тиiмдi халықтың жұмыспен қамтылуының қамтамасыз етуi үшiн үлкен мәндi алатын мамандандырылған еңбектiң бұл сыйымды қосымшаның салалары.

Нарықтық инфрақұрылымның дамытуын дәреже өндiрiс, тауар айналымы және қызмет көрсетудiң процесстерiнiң интенсификациясына ықпал етедi.

Нарықтық инфрақұрылымның экономикалық тағайындауы нарықтың шеттетiлген субъекттерi туралы табысты жұмыс үшiн қажеттi нарықтық сигналдардың ұлттық шаруашылығының нарықтық жұмыс iстейтiн бөлiгiн қажеттi жабдықтағандай етiп тұрады. Нарықтық инфрақұрылым - өзiндiк халық шаруашылық жоспарлауға бұрын болатын басқаратын рөлдi бұл функцияны орындай жартылай орындайды.

Нарықтық инфрақұрылымның саяси тағайындауы мемлекеттiк мекемелер жанама басқарушы әсерге жақтан сергек елегiш тұрақты жұмыс iстейтiн шаруашылық кешенiнiң жасауында болады. Бұдан басқа, мемлекеттiк кәсiпорындар және ұйым, белсене қатысушы нарықтық инфрақұрылымның қызметтерiнде, өндiрiстiк қатынастардың сипаттарын анықтайды және экономикалық саясаттың циональнойларына тiкелей шара өмiрге жолдама бередi.

Нарықтық инфрақұрылымның әлеуметтiк тағайындауы әрбiр мүшенiң халықтың жұмыспен қамтылуы және еркiн таңдаудың мүмкiндiктерiнiң кеңейтуiнде өрнектеледi қоғамдық бөлiсiп еңбектенудi жүйедегi орынның қолайлы онын қоғамдар.

Әртүрлi тек орындайтын делдалдық кәсiпорындардың жұмыс спецификасы қызмет, оған жұмыс үшiн терең бiлiмге ғана емес керек болатын тұрады және профессионализм, керiсiнше творчестволық жол.

 

 

Тақырып 5.

 

 

 

 

 

 

 

Тақырып 6. Нарықтық инфрақұрылымның дамытуын деңгейдiң бағасы.

Инфрақұрылым бұл қызметтердiң сала таңбалаушы дәрежесi ұйымдастыру және заттық қамтамасыз ететiн өзара iздестiрудiң негiзгi нарықтық процесстерi дүкеншiлермен және сатып алушылармен бiр - бiрi, тауар қозғалыс, тауар алмасу ақшалар, сонымен бiрге қаржылай-экономикалық қызмет бұл делдалдық құрылымдар. 

   Қызметтiң төрт негiзгi функциялармен сабақтас нарықтық ұсын инфрақұрылымы:

• арқасында әр түрлi сақтандыру түрлерi, аудиторлық қызмет, консалтинг, сертификациялық қызметтерге тәуекел дәрежесiнiң төмендетуi;
• айналымдағы ақшалардың айналымдылығының үдеуi факторинг есебiнен, делдалдық және делдал қызметтерi, сапалы және тез шартты iрiктеп алынғаны қызметкерлер және мердiгерлер, қолданулар жетiлдiрiлген арнайы байланыс құралдары.