Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы елдеріндегі халықаралық ұйымдар: қалыптасуы және даму болашағы

адамның құқықтары мен еркіндіктерін қамтамасыз ету;

сыртқы саяси іс-әрекетті үйлестіру;

ортақ экономикалық кеңістікті қалыптастырудағы, көлік және байланыс жүйелерін дамытудағы ынтымақтастық;

халықтың денсаулығын және қоршаған ортаны қорғау;

әлеуметтік және иммиграциялық саясат мәселелері;

ұйымдасқан қылмыспен күрес;

қорғаныс саясатындағы және сыртқы шекараларды күзетудегі ынтымақтастық.

Жарғыға сәйкес, Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының толық мүшелерімен қатар, Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының іс-әрекетнің жекелеген түрлеріне қатысатын ассосиацияланған мүшелер болуы, сонымен қатар Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы мемлекеттерінің басшылары кеңесінің мәжілістерінде бақылаушылар ретінде көрсетілген мемлекеттер болуы мүмкін.

Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының органдары:

Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы мемлекеттері басшыларының Кеңесі;

Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы мемлекеттері үкімет басшыларының Кеңесі;

Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы сыртқы істер министрлерінің Кеңесі;

Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының қорғаныс министрлерінің Кеңесі;

Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы бірлескен қарулы күштерінің Кеңесі;

Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы шекара әскерлерінің басшыларының Кеңесі;

Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының мемлекетаралық экономикалық кеңесі;

Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының парламентаралық ассамблеясы;

экономикалық сот;

Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының статистикалық комитеті;

Адам құқықтары жөніндегі комиссия.

2004 жылғы шілдеде, РФ Қауіпсіздік  кеңесінің Ресейдің Тәуелсіз  Мемлекеттер Достастығындағы саясатына  арналған мәжілісінде президент  Владимир Путин былай деп мойындады: «Біз Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының  дамуындағы белгілі бір шепке  келіп жеттік. Әлде біз Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының сапалық нығаюына қол жеткіземіз, оның негізінде нақтылы жұмыс істейтін, әлемде беделі бар аймақтық құрылым жасаймыз, әлде бізді міндетті түрде осы геосаяси кеңістіктің «шайылып кетуі» және, мұның салдары ретінде, оған қатысушы мемлекеттер арасында Ынтымақтастықта жұмыс істеуге деген қызығушылықтың түпкілікті құлдырауы тосып тұр».

2005 жылғы наурызда Ресей  басшылығы бұрынғы республикалармен (Грузия, Украина, Молдавия) қарым-қатынастарда  бірқатар елеулі есеңгіреуге  ұшырағаннан кейін және Қырғыз  еліндегі билік дағдарысының  қызып тұрған кезінде Владимир  Путин үзілді-кесілдірек сөз айтты: «Барлық түңілулер – күтулердің  молдғынан... Егер кім де кім  Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығынан  экономикада, саясатта немесе әскери  салада қандай да бір ерекше  жетістіктерді күткен болса, әрине, бұл болған жоқ, өйткені болуы  мүмкін емес еді. Бір мақсаттар  бағдарламаланды, ал КСРО ыдырағаннан  кейін іс жүзінде процесс басқаша  жүрді...». Путиннің айтқанындай, Тәуелсіз  Мемлекеттер Достастығы елдердің  кеңестік дәуірден кейінгі «өркениетті  ажырасуы» үшін құрылды, ал қалғанының  барлығы – «саяси түкке тұрғысыз  нәрсе және бос сөз». Оның пікірінше, нақтылы интеграциялық құралдары  болып қазір Еуразиялық Экономикалық  қауымдастығы және құрылып жатқан  Бірыңғай Экономикалық Кеңістік  табылады. Ал енді Тәуелсіз Мемлекеттер  Достастығына келетін болсақ, ол, Путиннің айтуы бойынша «мемлекет  басшыларының гуманитарлық және  экономикалық сипаттағы бар мәселелерге  көзқарастарын айқындау үшін  аса пайдалы клубтың» ролін  ойнайды.

Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығындағы орталықтан сыртқа тебуші процестердің арта түсуіне байланысты, соңғы жылдары оны реформалау қажеттігі туралы мәселе бірнеше мәрте көтерілді. 2006 жылдың шілдесінде Ытнымақтастықтың мемлекет басшыларының формальді емес саммитінде Қазақстан президенті Нұрсұлтан Назарбаев өзінің вариантын ұсынды – ол Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығына ынтымақтастықтың келесідей салаларына шоғырланған жөн деп санайды:

 келісіп шешілген миграциялық  саясат;

 бірыңғай көлік коммуникацияларын  дамыту;

 ғылым-білім беру және  мәдени-гуманитарлық салаларда өзара  әрекеттсу;

 трансшекаралық қылмыскерлікпен  күрес кезіндегі ынтымақтастық.

Кей бұқаралық ақпарат құралдары атап көрсеткеніндей, 2006 жылы Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының өмірге қабілеттілігіне және тиімділігіне қатысты скептицизм сонымен қатар бір жағынан Ресей және екінші жағынан Грузия, Молдавия, Украина жағынан сауда соғыстарымен, бірақ әсіресе – Ресей мен Грузияның арасындағы қатынастардың күрт шиеленісіп кетуімен де байланысты болды. Соңғы оқиғалар, кейбір бақылаушылардың пікірінше, Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығына кіретін елге қарсы ресейлік санкциялар теңдессіз болып шыққандықтан, Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығын аман қалу шегіне қойды.

Онымен қоймай, көптеген шолушылардың атап көрсетуінше, 2005 жылдың аяғына қарай Ресейдің Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы елдеріне (және жалпы кеңестік дәуірден кейінгі мемлекеттерге) қатысты саясатын өзімен Сыртқы істер министрлігін алмастырғандай болған ресейлік «Газпром» газ монополиясы «қалыптастыра» бастады. Жеткізілетін табиғи газға деген бағалар олардың Ресейге қатысты саясатына байланысты, Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы елдерін ынталандыру және жазалаудың пәрменді құралына айналып шықты.

2005 жылдың маусымында  Балтық жғалауының мемлекеттері  үшін газдың бағасын жалпыеуропалық  деңгейге - 120-125 долларға дейін біртіндеп  көтеру туралы жарияланды. 2005 жылы  1 мың куб. м газдың бағасы Латвия үшін 92-94 доллар, Литва үшін – 85 доллар, Эстония үшін - 90 доллар құрады.

2005 жылғы қыркүйекте Грузия  үшін газдың бағасын 2006 жылы 62,5 доллардан 110 долларға дейін көтеру туралы  жарияланды. 2007 жылға «Газпром» енді  Грузияға газды 235 доллардан ұсынды.

2005 жылғы қарашада Армения  үшін газдың бағасын 110 долларға  дейін көтеру туралы хабарланды (2005 жылға жасалған келісім-шарт 1.7 млрд. текше метр газды 54 доллардан  жеткізуді қарастырған болатын). Ресейдің Закавказьедегі стратегиялық  одақтасы – Арменияның басшылығы  республика өзіне газды осындай  баға бойынша сатып алуға мүмкіндік  бере алмайды-ау деген қаупін  білдірді. Ресей газға деген өсе  түскен бағаны өтеу үшін Арменияға  пайызсыз несие беруді ұсынды. Альтернативалы шығар жол ретінде  Ресейдің меншігіне раздан жылу-электр  станциясының бір блогын және  республиканың бүкіл газ тасымалдау  жүйесін беру ұсынылды. Армян  жағының осындай қадамдардың  армын-ресей қатынастары үшін  теріс зардаптарға ие болуы  мүмкін екендігі туралы ескертулеріне  қарамастан, армян жағының тек  қана бағаның көтерілуін 2006 жылдың 1 сәуіріне дейін кейінге қалдыруға  ғана қолдары жетті.

2005 жылдың қарашасында  Молдавия үшін бағалардың 2006 жылы 160 долларға дейін көтерілетіндігі  туралы хабарланды. 2005 жылы «Газпром»  Молдавияға газды 1 мың текше метріне 80 доллардан жеткізген болатын. 2007 жылға ресейлік газдың бағасының  енді 170 долларға артатындығы келісілді.

2006 жылы желтоқсанда «Газпром»  мен Әзірбайжан газды жеткізу  мен транзиттеуге нарықтық бағалар  бойынша ақы төлеуге көшу туралы  уағдаласты. 2006 жылы Әзірбайжан «Газпромнан»  газды енді мың текше метрі  үшін 110 доллардан ала бастады (2005 жылы – 60 долл.). 2007 жылы «Газпромның»  енді газды 235 доллардан жеткізгісі  келеді.

2005 жылдың желтоқсанында  Украина үшін 2006 жылға газға деген  бағаларға қатысты кикілжің туындап  кетті. Ресей 2006 жылғы 1 қаңтардан бастап  бағаны 1 мың текше метр үшін 50 доллардан 160 долларға дейін көтеруді, ал одан кейін, келіссөздер еш  нәтижеге әкелмегендіктен – 230 долларға  дейін көтеруді талап етті. 2006 жылға (95 доллар баға бойынша) газ  жеткізу туралы келісімге тек 2006 жылғы 4 қаңтарда ғана қол қойылды. Укаринаның Жоғарғы радасы, алайда, бұл қол қою фактісін, Юрий  Ехануровтың үкіметін отставкаға  жіберіп, президент Виктор Ющенкомен  қатынастарды ушықтыру үшін пайдаланды. Жаңа премьер-министр Виктор Януковичтің  осы бағаны 2006 жылдың аяғына дейін  сақтап тұру туралы уағдаласуға  қолы жетті, мұны ол өзінің  негізгі саяси және экономикалық  жеңісі деп санады.

Белоруссия бұл жағынан алғанда басым орын алып отыр деп есептеуге болады. 2005 жылғы наурызда Белоруссия үшін газға тарифтерді арттыру туралы хабарланған болатын, алайда 4 сәуірдің өзінде-ақ Владимир Путин жіберу бағаларын бұрынғы деңгейде сақтауға уәде берді, ал 19 желтоқсанда 2006 жылы Белоруссияға 21 млрд. текше метр газды 1 мың текше метріне 46,68 АҚШ долларымен жеткізу туралы ақырғы уағдаластыққа қол жеткізілді (яғни баға бұрынғы жылдардағыдан өзгермеген күйінде қалды). Белоруссияда болған президент сайлауынан кейін бірден қайтадан газға деген бағаны көтеру ниеті туралы хабарлады. Қатынастарды ұзақ уақыт айқындағаннан кейін 2007—2011 жылдарға баға мың текше метр газға 100 доллар деңгейінде белгіленді. Ресей Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы бойынша серіктеріне жеткізілетін газға нарықтық бағаға көшкеннен кейін, Достастық негізгі біріктіруші факторынан – газ бен мұнайға деген төмен бағалардан айырылды. Онымен бір мезгілде бүкіл 2006 жыл бойында Ресей басшылығы Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы негізінде мемлекеттердің өзара мұнай және газ құбырларының жүйесімен байланысқан және бүкіл кеңестік дәуірден кейінгі кеңістіктен Еуропаға монополиялы энергия жеткізуші ретіндегі Ресейдің көшбасшылық және негізгі ролін мойындайтын қандай да бір одағын құру жөнінде күш-жігер салып бақты. Шектес жатқан мемлекеттер бұл құрылымда әлде өз газын ресейлік құбырларға жеткізушілер (Түркмения, қазақстан, Өзбекстан), әлде транзиттік елдер (Украина, Белоруссия) ролін ойнауға тиіс. Энергетикалық одақтың кепілі энергетикалық және энерготасымалдау активтерін сату немесе оларды айырбастау болуға тиіс еді. Осылайша Түркмениямен оның газын «Газпром» арқылы экспорттау туралы уағдаластыққа қол жеткізілді. Өзбекстанда ресейлік компаниялар энергия қорларының жергілікті кен орындарын игеруде. Арменияда «Газпром» өз меншігіне Ираннан келетін магистральды газ құбырын алды. Молдавиямен осының 50%-ы «Газпромға» тиесілі болып отырған «Молдовагаз»,Молдавия компанияға газ бөлгіш желілерді, ал «Газпром» - ақшалай қаражаттар енгізе отырып, акциялардың қосымша эмиссиясын жүргізетіндігі туралы уағдаластыққа қол жеткізілді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ІІІ тарау. Ресейдің әлемдік экономикаға интеграциялануының перспективалары

Еуропалық Одақ шеңберіндегі ынтымақтастық

Ресейдің Еуропалық Одақпен қатынастарына деген екі негізгі көзқарас бар. Бір көзқарасты жақтаушылар келешекте тығыз экономикалықодаққа ену үшін, Еуропалық Одақпен жан-жақты жақындасуға деген бағытты әбден қажетті және мүмкін деп есептейді. Рим шартының 237 бабына және Маастрихт шартының «О» бабына сәйкес, кез келген еуропалық ел Еуропалық Одаққа мүшелікке үміткер бола алады. Екінші ұстанымның өкілдері Ресейдің Еуропалық Одаққа қосылуы ол үшін «жойылуды, басқарушылықтың жлғартылуын, еріп, сіңіп кетуді» білдіретін болады деп ұйғарады. Жуырдағы келешекте Ресейдің Еуропалық Одаққа қосылуы өзекті емес деген ойдамыз. 1994 жылдың ортасында қол қойылған және 1996 жылдың аяғында ратификацияланған, Ресей мен Еуропалық Одақ арасындағы серіктестік пен ынтымақтастық туралы келісімнің орындалу мәселесі анағұрлым көбірек өзектірек. Серіктестік пен ынтымақтастық туралы келісім негізінен алғанда Ресей мен Еуропалық Одақ арасындағы бүкіл тауар сатуды, қызмет көрсетулерді трансшекаралық саудалауды, капиталдардың қозғалысын, компанияларды құру мен олардың іс-әрекетін қамтитын, тұрақты, халықаралық құқық негізінде құрылған, экономикалық өзара әрекеттесу режимін құрады. Серіктестік пен ынтымақтастық туралы келісімнің маңызы соңғы жылдары Еуропалық Одақтың халықаралық ынтымақтастықта Ресейдің негізгі серігіне айналғандығынан тұрады. Стратегиялық тұрғыдан алғанда, қуатты сауда-өнеркәсіп және қаржы потенциалына ие болып отырған Еуропалық Одақ ресейлік сыртқы экономикалық байланыстарда алдағы уақытта да жетекші роль ойнайтын болады. Еуропалық Одақ қазіргі ресейлік экспорттың негізін құрайтын энергетика және шикізат таураларының елеулі импорттаушысы ретінде өзін көрсетіп отыр. Оның үлесіне, Америка Құрама Штаттарымен 5%-ға қарсы, Ресей тауар айналымының  40%-ы келеді. Осындай ара қатынас кезінде Ресейдің сыртқы экономикалық байланыстарының долларлануы онша ақталмаған және келешекте еуро долларды оның Ресейдің Еуропалық Одақпен экономикалық қатынастарындағы анықтаушы позицияларынан сырғытып тастауы мүмкін. Еуроны ішкіресейлік валюта айналымына кіргізу Ресейдің Еуропалық Одақпен сыртқы экономикалық байланыстарының одан әрі дамуына ықпал етуі мүмкін.

Серіктестік пен ынтымақтастық туралы келісімге сәйкес, Еуропалық Одақ пен Ресей тауарлары үшін ұлттық режим орнатылады. Бұл дегеніміз ресейлік тауарлар Еуропалық Одақ нарығында және Еуропалық Одақ тауарлары Ресей нарығында отандық тауарларға қарағанда жоғарырақ салықтар мен алымдар салына алмайды дегенді білдіреді. Келісімге сәйкес, осыларды сату жекелеген келісімдермен реттелуге тиісті тоқыма материалдарын, болатты, ядролық материалдарды қоспағанда, еуропалық елдерге ресейлік тауарларды енгізуге сандық, мөлшерлік шектеулердің (квоталардың) күші жойылады. Келісім Ресейді және Еуропалық Одақты интеллектуалдық және өнеркәсіптік меншікке деген құқықтарды адекватты және тиімді қорғауды қамтамасыз етуге міндеттейді. Жалпы алғанда, Келісім Ресей мен Еуропалық Одақтың жақындасуы және оның әлемдік шаруашылыққа енгізілуі бойынша кең мүмкіндіктер ашады. Алайда, осы мүмкіндіктерді толық көлемде жүзеге асыру үшін, талай-талай екіжақты күш-жігер қажет болады. Еуропалық Одақ, өзінің Ресейге қатысты саясатын қалыптастыра отырып, оны Еуропаның болашақ сәулетіндегі маңызды және дербес күш ретінде қарастырады. Еуропалық Одақ Ресейдегі экономикалық реформалардың кері қайтрастығына, оныңнарық заңдарының негізінде әлемдік экономикаға интеграциялануына, Бүкіләлемдік сауда ұйымына және басқа да халықаралық экономикалық ұйымдарға қабылдануына жәрдемдесуге міндеттенеді. Осы ынтымақтастықтың бағыттары мен ерекшеліктері көбіне көп Еуропалық Одақтың өзінің дамуына және трансформациялануына да, Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы шеңберіндегі интеграция процестерінің өрбуіне де байланысты болады. Жуырдағы жылдары Еуропалық Одақпен қатынастардағы негізгі міндет Серіктестік пен ынтымақтастық туралы келісімді жүзеге асыру және сауда саласындағы нақтылы даулы мәселелерді, оның ішінде Ресейге қатысты жүргізіліп отырған демпингке қарсы саясат  бойынша мәселелерді шешу болмақ.

Шанхай Ынтымақтастық Ұйымының ролінің кеңеюінің перспективалары

Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы – бұған 6 мемлекет – Қазақстан, Қытай, Қырғызстан, Ресей, Тәжікстан және Өзбекстан кіретін субаймақтық халықаралық ұйым. Шанхай Ынтымақтастық Ұйымына кіретін мемлекеттердің жалпы ауданыЕуразия аумағының 61%-ын, оның жиынтық демографиялық потенциалы – Жер халқының төрттен бір бөлігін құрайды, ал экономикалық потенциалы өзіне Америка Құрама Штаттарынан кейінгі ең қуатты қытай экономикасын қосады. Ресми жұмыс тілдері – орыс және қытай тілдері, штаб-пәтері Пекинде орналасқан.

Пессимистік тұрғыдан қарайтын сарапшылар Шанхай Ынтымақтастық Ұйымының екі ең көзге көрінерлік мәселесі ретінде оның мүшелері арасындағы мүдделердің тым үлкен алшақтығын және Шанхай Ынтымақтастық Ұйымының көптеген функцияларын Шанхай Ынтымақтастық Ұйымының алты мүшесінің төртеуі кіретін Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт Ұйымының қайталауына, жарыса істеуіне орай оның мәртебесі туралы мәселедегі бұлыңғырлықты атап көрсетеді. Оның үстіне Қазақстан, Өзбекстан және Қырғыз елі 2002 жылы қабылданған Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы хартиясын әзірге ратификациялаған жоқ. Бұл Шанхай Ынтымақтастық Ұйымын Біріккен Ұлттар Ұйымында тіркеуді, және осының салдары ретінде, оның субъектілігін халықаралық тануды тежеп отыр. Сонымен бірге Иран, Моңғолия, Үндістан, Пәкстан, Шри-Ланка, Америка Құрама Штаттары секілді елдер және АСЕАН мен Еуропалық Одақ түріндегі аймақтық ұйымдар ынтымақтастыққа қызығушылық білдіріп отыр.

Қатысушы елдердің сыртқы саяси бағыт-бағдары туралы мәселе осы ұйымның даму келешегін бағалаған кезде ең басты мәселелердің бірі болып қалуда. Талдамашылар жаңғыртылған «Ұлы Жібек жолының» түп бейнесі - Шанхайдан Санкт-Петербургке дейінгі көлік дәлізі жобасы секілді бастамаларды Шанхай Ынтымақтастық Ұйымының Еуропалық Одақ пен Америка Құрама Штаттары Еуропадан Азияға өтетін ТРАСЕКА (TRACECA, Transport Corridor Europe Caucasus Asia) көлік дәлізіне қолдау көрсеткеннен кейінгі альтернативалық жоба ретінде қабылдағанын атап өтуде. .

Шанхай Ынтымақтастық Ұйымының елдері арасындағы алшақтықтар 2003 жылы Ирактағы соғысқа қатысты ең анық байқалды. Сол кезде Ресей Франциямен және Германиямен бірге соғыстың басталуын болдырмауға әрекет жасады. Қытай сөз түрінде Иракқа қарсы коалицияның әрекеттерін айыптады, Қазақстан, Қырғызстан және Тәжікстан жалпы алғанда бейтарап позицияны қабылдады, ал Өзбекстан болса әскери науқанды сөзсіз қолдады.Сонымен бірге, Өзбекстанның 1997 жылы құрылған ГУУАМ  (Грузия, Украина, Өзбекстан, Әзірбайжан, Молдова) аймақтық ұйымынан 2002 жылы шығып кетіп, 2001 жылы алдын ала Шанхай Ынтымақтастық Ұйымына енгендігі аймақ елдері үшін осы ұйымның өсіп келе жатқан салмағын және тартымдылығын білдіріп отыр.