ОБЖ емтихан сурактары

31)Радионуклидтермен ауылшаруашылық өсімдіктерінің және азық-түлік пен судың ластануы.

Радиоактивті шаң топырақ пен  өсімдіктерді ластайды. Бөл-шектердің  көлеміне байланысты өсімдік бөтіндегі  жерге түскен радиоактивті шаң 8 - 25 пайызды қүрайды. Атап айтқанда, өсімдік  бетінде көлемі кемінде 44 микрон (қалың  шөп өскен жерде бөлшектер 25%-ке дейін, көлемі 1 - 2 микрон бөлшектер 25%-ке астам және қатты жауын-шашында 25%-ке дейін бөлшектер сақталады. Бүл  көр-сеткіштер алаң бірлігіндегі шөптің қалындығына (шөп қалың болған сайын  радиоактивті жауын-шашын үзақ сақталады), жапырақтың түріне және оның үстінгі  бетінің сипатына байланысты.

Табиғи жағдайларда радиоактивті шаңды үстінгі беттен жел үшырып алып кетеді және жаңбыр шайып кетеді. Осының, сондай-ақ вегетативті массаның өсуінен жайылымдық өсімдіктердің  радиоактивтілігі өкі аптадан кейін  орташа екі есе азайады. Көрсетілген  мерзім жартылай тазару мерзімідеп аталады.

Өсімдікке гамма-сәулелер мен бета-бөлшектері, әсіресе үстінгі бетте жиналғандары зақымдағыштық әсер етеді. Бета-бөлшектерінің  өткіш қасиеті шамалы болса да, олар өсімдіктің жапырақтары мен  өсіп - өну органдарын зақымдауға толығымен  жеткілікті. Өсімдіктерді зақымдаған кезде жүтылған дозадағы бета-сәулелерінің үлесі гамма-сәулелерінің үлесінен 10 - 20 рет артық. Өсімдіктердің дамуының ең алғашқы кезеңі, белсенді өсу  аймағы, яғни бөлінетін жас клеткалар  зардап шеккенде сәулеге өте сезімтал келеді, ал өсімдіктердің әрбір түрлері  мен сорттарына әр түрлі радиоактивті сезімталдық тән. Осылайша астық  түқымдас өсімдіктер түтікке шығуы  кезінде, бүршақ түқымдастар бутонизация - гүлдену кезінде иондаушы радиацияның  әсеріне өте сезімтал келеді.

Өсімдіктердің түқымдарының пісуі  аяқталуы кезіндегі сәулеленуі өнім көлеміне әсер етпейді, өйткені олардың  қалыптасуы бүл кезде іс жүзінде  аяқталған. Алайда бүл жағдайда сәулеленудің үлкен дозасы кезінде астық ішінара  немесе толық өсу қабілетін жоғалтады.  

Кестеде ауылшаруашылығы дақылдары  мен ағаштар үшін сәулеленудің жойғыш дозасының көлемі келтірілген

Зақымданған аудандағы халықтың іс-әрекеті  мен өзін-өзі ұстау тәртібін Ақ және ТЖ органдары билейді, олар радиациялық  ахуалдың сипаты туралы хабарлап, не істеу  керектігін түсіндіреді.

Тоңазытқыштарда, ас үйдегі столдарда, шкафтарда, жертөбеде, шыны және эмалданған ыдыста, полиэтилен қапшығында сақталынған  азық-түлік пайдалануға жарамды.

Топырақ қыртыстарының астындағы  тамырлы жемістер іс жүзінде радионуклидпен ластанбайды.

Радиоактивті заттармен ластанған  картопты, сәбізді және басқа тамырлы  жемістерді мүқият жуып тазалаған жөн. Бүдан кейін қабығымен қоса 5 мм қабатын кесіп, тамаққа пайдалануға  болады. Азық-түліктің тек үстіңгі  қабатымен ғана радиоактивті зақымдауға үшырайтындығын есте сақтаңыз. Үстіңгі  қабатын алғаннан кейін немесе біршама  уақыттан соң табиғи дезактивация салдарынан пайдалануға жарамды болады.

Жергілікті суаттардағы балық  пен шаяндарды тамаққа пайдалануға  болмайды. Зақымдаған жайылымда жайылған малдың сүтін пайдаланбаған жөн. Ең жақсысы консервіленген сүтті  пайдаланыңыз (қүрғақ немесе қойылтылған). Егер сіз сүтті ішуге жүрексінсеңіз, одан сүзбе әзірлеңіз, онда радиоактивті элементтер саны жүздеген есеге азайып, сары суда қалады. Сондықтан олар қаймақта аздау, кілегейде көбірек, ал сүтте  шектен тыс. Тексерілмеген сүтті  балаларға беруге болмайды. Егер майды табада шыжғырса, зиянды элементтер толығымен буланып үшып кетеді.

Шошқа майын ең таза өнім деп санауға  болады. Оның радионуклидті "итеріп шығаратын" биохимиялық ерекшелігі бар. Соядан жасалынған сорпаны ісік ауруларына қарсы пайдаланылатын дәрі-дәрмектің  қатарына батыл жатқызуға болады. Капустадан зақымдану белгілері - сүр  жүлдызшаларды ажыратуға болатын  жапырақтағы үш үстіңгі қабатын  алып тастаған жөн. Түрлі-түсті капустаны, тошаланы, қызыл қарақатты жемеген  дүрыс-олар жылдам бүлінеді.

Алма пайдалы, өйткені онда ағаш пен жемісті радиоактивті әсерден  қорғайтын темір бар. Жемес бүрын  шамамен 5 мм қабығын аршып, ортасын  кесіп тастаған жөн. Қалғандарын  батыл жеуге болады.Жүзімді, мейізді, кептірілген өрікті сүйегін алып тастап көбірек жеген жақсы. Өйткені  олардың қүрамында радиоактивті элемөнттерді организмнен бөліп  шығаруға қабілетті пигмент бар.

Жергілікті асханалардағы қызылшадан гөрі қызғылтым сәбізді жеген  жақсы. Сәбізді әкелінген бойда  тазартылмаған май қосып пайдаланған  дүрыс, өйткені ол А витаминін  бөліп шығарады. Зақымдалған сәбіз  ақшылтымдау болады

32)Қатты әсер ететін  улы заттар мен Улағыш заттар  негізгі түрлерінің сипаттамасы

Улағыш заттар (УЗ) химиялық қарудың  негізін қүрайды. Химиялық қарудың  әсерінен адамдар мен малдардың  жаппай зақымдануы болған аумақ химиялық зақымдану ошағыдеп аталады.

УЗ зақымдау әсерінің белгілі ерекшеліктері  бар. Олар қысқа мерзімде адамдар  мен малдарды жаппай зақымдандыруы  мүмкін. УЗ тек аумақты ғана емес, сондай-ақ жер үстіндегі ауа қабатын  да зақымдайды. Бу (газ) тәріздес күйде, түман түрінде УЗ ғимараттарға, қымталмаған  қорғаныс панаханаларына еніп, адамдарды  зақымдайды. УЗ зақымдағыш әсерін бірнеше  сағат, тәулік, апта бойында сақтайды.  
         УЗ тыныс алу органдары арқылы, тері ұлпалары мен кілегейлі қабықтар арқылы, сондай-ақ УЗ-мен зақымданған тамақ пен су арқылы асқазан-ішек жолдарымен организмге өткен кезде адамдарды зақымдайды.

Осы заманғы УЗ организмге тек терінің  зақымдалған бөліктері арқылы ғана емес, сондай-ақ киім арқылы да зақымдауға қабілетті. Зақымдау әсерінің өткірлігі, уланудың жылдам және ауырлануы организмге түскен УЗ-ның улағыш қасиеттері мөн  санына, УЗ-ның түсу жолдарына, оны  қолдану әдістері мен құралдарына, метеорологиялық жағдайларға, сондай-ақ организмнің жәй-күйіне байланысты.  
Зілзала, өндірістік авариялар болған уақытта, осы заманғы зақымдау қүралдары қолданылған кезде химиялық зақымдау ошақтары қатты әсер ететін улы заттардың (УЗ) ыдыстарының қирауы нәтижесінде пайда болуы мүмкін.

Улағыш заттардың жіктелісі  
Барлық УЗ организмге улылық әсерінің сипаты бойынша мынадай топтарға бөлінеді:

♦ жүйкені жансыздандыратын УЗ - фосфорорганикалық заттар (ФОЗ) тобы - зарин, зоман, V - газдар;

♦ жалпы улағыш әсері бар УЗ - көгілдір қышқылы, хлорциан;

♦ терінің қүрысуына әсер ететін УЗ - иприт, люизит;

♦ түншықтырғыштық әсердегі УЗ - фосген, дифосген;

♦ көздің жасын ағызатын және тітіргендігіштік әсері бар УЗ - хлорпикрин, хлорацетофенон, адамсит СЗ (си-эс);

♦ психохимиялық әсер ететін УЗ - ДЛК және В2 (би-зет) лизергин қышқылының диэтиламиді;

Улылық әсерін анықтау уақытына байланысты жылдам әсер ететін УЗ (зарин, зоман, V -газдар, көгілдір қышқылы) және баяу әсер ететін УЗ болып бөлінеді (иприт, фосген).

УЗ улылық жіктелісі бойынша  былай бөлінеді: 

♦ өлімге ұшырататын - (зарин, зоман, V - газдар, көгілдір қышқылы, иприт, люизит, фосген);

♦ уақытша есті тандыратын - ДЛК, В2;

♦ тітіркендіретін - хлорпикрин, хлорацетофенон, адамсит СЗ.

УЗ төзімділігі бойынша төзімді  және төзімді емес болып бөлінеді. Төзімді УЗ-ға иприт, заман, V - газдар жатады, олар жерді бірнеше сағаттан бастап бірнеше тәуліктерге дейін, кейде тіпті айлар бойы зақымдайды. Төзімді емес УЗ-ға зақымдағыш әсері  бірнеше минуттан бір сағаттқа дейін  созылатын заттар жатады (көгілдір қышқылы, фосген).

33) Қатты әсер ететін улы заттардың қасиетіне қарай жіктелісі

Улағыш заттардың жіктелісі  
Барлық УЗ организмге улылық әсерінің сипаты бойынша мынадай топтарға бөлінеді:

♦ жүйкені жансыздандыратын УЗ - фосфорорганикалық  заттар (ФОЗ) тобы - зарин, зоман, V - газдар;

♦ жалпы улағыш әсері бар УЗ - көгілдір қышқылы, хлорциан;

♦ терінің қүрысуына әсер ететін УЗ - иприт, люизит;

♦ түншықтырғыштық әсердегі УЗ - фосген, дифосген;

♦ көздің жасын ағызатын және тітіргендігіштік әсері бар УЗ - хлорпикрин, хлорацетофенон, адамсит СЗ (си-эс);

♦ психохимиялық әсер ететін УЗ - ДЛК  және В2 (би-зет) лизергин қышқылының диэтиламиді;

Улылық әсерін анықтау уақытына байланысты жылдам әсер ететін УЗ (зарин, зоман, V -газдар, көгілдір қышқылы) және баяу әсер ететін УЗ болып бөлінеді (иприт, фосген).

УЗ улылық жіктелісі бойынша  былай бөлінеді: 

♦ өлімге ұшырататын - (зарин, зоман, V - газдар, көгілдір қышқылы, иприт, люизит, фосген);

♦ уақытша есті тандыратын - ДЛК, В2;

♦ тітіркендіретін - хлорпикрин, хлорацетофенон, адамсит СЗ.

 

 

 

34)Улағыш заттардың жіктелісі  
Барлық УЗ организмге улылық әсерінің сипаты бойынша мынадай топтарға бөлінеді:  
♦ жүйкені жансыздандыратын УЗ - фосфорорганикалық заттар  
(ФОЗ) тобы - зарин, зоман, V- газдар;  
♦ жалпы улағыш әсері бар УЗ - көгілдір қышқылы, хлорциан;  
♦ терінің қүрысуына әсер ететін УЗ - иприт, люизит;  
♦ түншықтырғыштық әсердегі УЗ - фосген, дифосген;  
♦ көздің жасын ағызатын және тітіргендігіштік әсері бар УЗ - хлорпикрин, хлорацетофенон, адамсит СЗ (си-эс);  
♦ психохимиялық әсер ететін УЗ - ДЛК және В2 (би-зет) лизергин қышқылының диэтиламиді;  
Улылық әсерін анықтау уақытына байланысты жылдам әсер ететін УЗ (зарин, зоман, V-газдар, көгілдір қышқылы) және баяу әсер ететін УЗ болып бөлінеді (иприт, фосген).  
УЗ улылық жіктелісі бойынша былай бөлінеді:  
♦ өлімге ұшырататын - (зарин, зоман, V- газдар, көгілдір  
қышқылы, иприт, люизит, фосген);  
♦ уақытша есті тандыратын - ДЛК, В2;  
♦ тітіркендіретін - хлорпикрин, хлорацетофенон, адамсит СЗ.  
УЗ төзімділігі бойынша төзімді және төзімді емес болып бөлінеді. Төзімді УЗ-ға иприт, заман, V- газдар жатады, олар жерді бірнеше сағаттан бастап бірнеше тәуліктерге дейін, кейде тіпті айлар бойы зақымдайды. Төзімді емес УЗ-ға зақымдағыш әсері бірнеше минуттан бір сағаттқа дейін созылатын заттар жатады (көгілдір қышқылы, фосген).

35)Радиациялық зақымдану  кезіндегі алғашқы медициналық  көмек,ішінара санитарлық тазалық жүргізу тәртібі.

Радиоактивті заттардан қорғаудың  бірнеше жолдары бар. Олар: физикалық, химиялық және биологиялық тәсілдері. 
Физикалық тәсіл. Бұл тәсілдің ұйғаруы бойынша, дер кезінде қол-аяқты денені жылы су мен жуып отыру керек. Қолға арнаулы түрде дайындалған перчаткаларды кию керек. Қатты радиоактивті элементтердің бөлшектерінің кішкентай түйіршіктері ішкі органдарға өтіп кетпеуін қадағалап отыруы керек. 
Екер кішкентай бөлшектер ішкі органдарға өтсе, олар тез арада ағзадан шыға қоймайды. Әсіресе радий, уран, плутоний, стронций, иттрий және цирконий бөлшектері ағзаларға өтсе қауіпті ісіктер туғызуы мүмкін. Олар радиоактивті сәулелер таратады. Цезий тез еритін тұздарды түзеді. Сөйтіп адам ағзаларының жұмсақ тканьдерінде жиналады да үнемі иондалған сәулеленуді таратады. 
Радиоактивті стронцийдің бөлшектерін адам ағзаларынан шығару оңай емес. Стронцийді кальциймен ығыстырып шығаруға болады. 
Тез еритің цезий – 137 бөлшектерін ағзалардан ығыстырып шығару үшін көп мөлшерде су ішу керек. Радиоактивті элементтерді ағзалардан шығару үшін қымыздық сірке қышқылы мен лимон қышқылынкөп мөлшерде пайдалану керек. С,Д витаминің ішу өте пайдалы (сәбіз, редис). Арақ-шарап ішуге болмайды. Олар радияцияның әрекетін күшейтіп жіберуі мүмкін. Бірақ кейбір адамдар Уран өндіретін шахталарда істеп жүріп күніне азды- көпті арақ ішіп жүрген. Ол адам күні бүгінге тірі. Ал арақ ішпеген оның әріптестері жарық дүниемен баяғыда қоштасқаның ол жіпке тізгендей айтып беріп отырады. Біздіңше, азды-көпті арақ-шарап ішіп отырған жөн болғаны. 
Радияциядан қорғанудың химиялық және биологиялық жолдары. Радияцияға қарсы қолданатын препараттарды радиопротекторлар деп аталады. Олар радиоактивті элементтердің бөлшектері ағзалардан шығару үшін неше түрлі химиялық препараттарды пайдаланады. 
Олар ағзаларды радияциядан сақтап қалады. Иондалған сәулеленуді ем-дом ретінде пайдалануға болады. Дерттерге диагностика қою үшін де таңбаланған атомды пайдаланады. 
Сәуле тератиясы мен қан, ауруларын емдеуге болады. Қауіпті ісіктерді де емдеу үшін бета-сәулесін пайдаланады. Адамдарды Радияциядан қорғау Қазақстан Республикасының алдында тұрған аса күрделі мәселе. Қазақстан Республикасында адамдардың денсаулығына өте үлкен көңіл юөлінеді. Әсіресе экологиялық аппатқа ұшыраған аймақтарда да тұратын халықтардың денсаулығы қатаң бақылауға алынған. Осы айтылғандарды қорыта келе, радияция (сәуле) дертіне шалдықпау үшін халыққа, әсіресе, жеткіншіктерге радиоэкологиядан жан-жақты білім және тәрбие беру екенін естен шығармауымыз керек.

36. Жеке дәрі-дәрмек қобдишасы.

Үйден тыс жерде кенеттен сырқаттанып  қалсаңыз, қалай қорғанасыз? Шағын  дәрі қобдишасын жинайық.Біздің жиынтық  – үйдегі дәрі қобдишасының қалтаңызға да сыйып кететін қысқартылған түрі. Біз дертті емдемей, ауру жағдайын жеңілдететін ең маңызды да тиімді дәрілерді таңдадық. Қалай болғанмен, дәрігерге көрініңіз. Ашық жараға жағылған зиянсыз йодтың өзі жарақат диагностикасын айтарлықтай күрделендіріп жіберуі мүмкін. Қате алғашқы жәрдем дәрігерлердің жұмысын қиындатып жібереді. Сондықтан осы күні автомобиль  дәрі қобдишаларына тек қан тоқтатуға арналған құралдар салынады. Біреудің өмірін арашалап алып қалатындай артық әрекетсіз алғашқы жәрдем көрсетіп үйрену қажет.  Жеке дәрі-дәрмек қобдишасы өз-өзіне және дара көмек көр-сетуге және өткіш радиациямен, улағыш заттармен және бактериал-дық қүралдармен зақымданудың алдын алуға арналған. Ол меди-циналық қүралдар түратын массалық пеналдарды орналастыруға арналған жеті үясы бар қорапшадан түрады: АИ-2 пластмасса қорапшасындағы үялар бойынша бөлінген медициналық қүралдардың жиыны. Көлемі - 90x100x20 мм, массасы -ІЗкг.Қобдиша үяларында мынадай медициналық қүралдар орналас-қан: 

-1.үя- резервтік,ауруды басатын дәрмектөрі бар шприц-түтікті салуға арналған. Сүйек сынғанда, үлкен жарақат алған және дене күйген кезде пайдаланылады. 2,уя- қьізыл түсті пеналды (фосфорлы-органикалық заттарға қарсы антидот таблеткалары). Зақымдану ошағына шығардың алдында жеке сақтандыру дәрмегі ретінде бір таблеткадан пайдаланылады. Алғашқы зақымдану пайда болған кезде тағы бір таблетканы қабылдайды. 3 үя- үлкен ақ пеналды № 2 бактерияға қарсы дәрі-дәрмек, таблетканы асқазан-ішік ауруы кезінде радиациялық сәулеленуден кейін қабылдайды алғашқы тәуліктерде жеті таблеткадан қабылдайды, екі және үш күннен кейін тәулік сайын төрт таблеткадан. 4үя-алқызыл түсті екі пеналда II радиациядан қорғау дәрмегі, барлыңы 12 таблетка. Таблеткаларды сәулелену басталғаннан - 60 мин бүрын радиоактивтік зақымдану қауіпі кезінде жеке сақтандыру үшін қабылдайды. Бірден, 6 таблетка қабылдайды. 6 таблетканы қайта қабылдауға тек 5-6 сағаттан кейін рүқсат етіледі. 5 үя- екі ақ пеналда, кеңінен қолданылатын антибиотик 11 бактерияға қарсы дәрі-дәрмек барлығы 10 таблетка. Таблетканы жараланған және күйген көздө қабылдайды - алғашқыда 5 таблет- кадан, ал 6 сағаттан кейін тағы да 5 таблеткадан. 6 үя- ақ түсті пеналда № 1 радиациядан қорғау дәрмегі. Таблетканы адам радиоактивті затпен зақымданған аумақта жайылған сиырдың сүтін ішкен жағдайда қабылдайды 10 күн бойында күн сайын бір таблеткадан. Барлығы 10 таблетка. 7 ұя- көк түсті пеналда қүсуға қарсы дәрі-дәрмек, барлығы 5 таблетка. Бас сыдырылғанда, қатты соққы тигенде және контузия алғанда сәуленің бастапқы әсері кезіндө бір таблеткадан қабылдайды.