Дебиторлық борыштардың жалпы түсінігі және мәні

Сонымен бірге, кәсіпорынның қаржылық жағдайы көбінесе заемдық  қаражаттардың нақты құрамы мен  құрылымы арқылы да сипатталады. Жоғарыда келтірілген мәліметтер бойынша  есепті жылы қысқа мерзімді міндеттемелер -3332,1 мыңға немесе -1,1 есеге. Ал, ұзақ мерзімді міндеттемелер 3200 мың теңгеге  кеміген.

Пассивтердің құрамы мен  құрылымын олардың динамикасын  оқып білу үшін баланста келтірілген  міндеттемелер мен активиерді қалыптастыру көздерінің мәліметтері негізінде  іріленген баптар жасау арқылы арнайы кесте құруға болады «Карагандинские окна» ЖШС -нің пассивтер құрамы мен құрылымы 4-ші кестеде көрсетілген.

 

Кесте  4

«Карагандинские окна» ЖШС -нің пассивтер құрамы мен құрылымы (2012ж)

Көрсеткіштер	Есепті жылдың басына		Есепті жылдың соңына		Ауытқулары +,-		%-қ пункт
	∑, мың тг	Үлес салмағы,%	∑, мың тг	Үлес салмағы, %	мың тг	%
1	2	3	4	5	6	7	8
І Қысқа мерзімді міндеттеме	6252,9	65,8	2920,8	78,5	-3332,1	-1,1 есе	12,7
Салық бойынш міндеттеме	62,3	0,6	495,0	13,4	432,7	6,9 есе	12,8
4 кестенің жалғасы
1	2	3	4	5	6	7	8
Басқа міндетті және ерікті төлемдер бойынша төлемдер	12,7	0,1	106,0	2,8	93,3	7,3 есе	2,7
Қысқа мерзі кредиторлық  берешек	6177,9	65,1	1857,5	49,9	4320,4	2,3 есе	-15,2
Қысқа мерзімді бағаланбалы міндеттеме			462,1	12,4	462,1	100	12,4
ІІ Ұзақ мерзімді міндеттеме	3200	33,7			3200		-33,7
Ұзақ мерзімді қаржылық міндеттеме	3200	33,7			3200		-33,7
ІІІ Капитал	25,8	0,3	799,6	21,5	773,8	29,9 есе	21,2
Жарғылық капитал	110,0	1,1	110,0	2,9	-	-	1,8
Бөлінбеген пайда	-84,1	-0,9	689,6	18,6	773,7	9,1 есе	17,7
Пассивтер сомасы	9478,7	100	3720,5	100	-5758,2	-1,5 есе	х

 

Жоғарыда 4-кестенің келтірілген  мәліметтері бойынша активтерді қалыптастырудың негізгі көзі ретінде  меншікті капиталды айтуға болады, өйткені оның жыл бойы абсолютті  және қатынасты өсімі байқалады. Ол 29,9 есеге немесе 773,8 мың теңгеге  артып отыр. Капиталдың мұндай өсуіне, біріншіден қосымша төленген капитал  мен өзге капитал артуы, екіншіден  пайданың капиталға айналуы атты факторлар себеп болған.

Міндеттемелер мен капиталдың  құрамы мен құрылымы 2-ші суретте қарастырамыз.

 

 

Сурет  2. Міндеттемелер мен капиталдың  құрамы мен құрылымы 2012 жыл

 

Қорытындылап айтқанда, кәсіпорын  балансының пассивтерін талдау капитал  мен міндеттемелердің ахуалын, оның іс-әрекетін қаржыландыру көздерінің қалыптасуы мен жайғастыруы ұтымдылығын бағалауға және қаржылық жағдайын сипаттауға мүмкіндік береді.

 

 

2.2 Кәсіпорынның  сатып алушылар және тапсырыс  берушiлерінің дебиторлық берешектер есебi және аудиті

 

 

«Карагандинские окна» ЖШС есеп саясаты Қазақстан Республикасының 2007 жылы 24 ақпанда қабылданған № 343 «Бухгалтерлiк есеп және қаржылық есеп беру» заңына, бухгалтерлiк есептiң стандарттарына, олардың әдiстемелiк нұсқауларына, басқа да нормативтiк құжаттарға сәйкес жасалған. Қоғамның бухгалтерлiк есебi және қаржылық есеп беру есептеу қағидасының негiзiнде жүргiзiледi.

Заң немесе жұмыс шарты  өзгерген жағдайда Есеп саясатының жекелеген  ережелерi түзетудi қажет етедi және осы құжаттың пайдаланушыларына  жеткiзiлуi тиiс. Есеп саясатына қосымшалар енгiзу қажет болғанда олар қосымша ретiнде рәсiмделедi [17, б.84]

«Карагандинские окна» ЖШС есеп саясаты акционерлердiң жалпы жиналысында қабылданған және қаржылық, салықтық және статистикалық есептердi дайындау және беру үрдiсiнде жасалған, ҚР заң және нормативтiк актiлерiнде нақты жазылмаған арнайы қағидалар, ережелер мен тәжiрибелiк нұсқаулардан тұрады.

Есеп саясатын құрастыру  және жасау қезiнде 1 «Есеп саясаты және ондағы ашылымдар» атты Қазақстандық бухгалтерлiк есеп стандартында реттелген қағидалар есепке алынған.

Корпорацияның бухгалтериясының құрылымдық бөлiмшелерi өз қызметтерiнде  бас бухгалтерге бағынады. Қабылданған  есеп формасы журналды-ордерлiк.

Бухгалтерлiк есеп бөлiмiнiң  мақсаты есептi жүргiзу және қаржылық жағдай туралы қызметiнiң нәтижесi туралы сенiмдi ақпаратпен қамтамасыз ету. Бухгалтерлiк  есептi жүргiзу тәсiлi компьютерде автоматтандырылған түрде жүргiзiледi. Ай сайын бухгалтерлiк  есеп деректерi қағазға басылып, орындаушы  тұлғалардың қолы қойылып, тiгiледi. Есеп деректерiн қорғау мақсатында магниттiк ақпараттарға пароль қойылады, есеп деректерi жазылған дискiлердiң  бақылау данасы болады.

Қаржылық - шаруашылық операцияларының  фактiлерiн тiркеу және топтастыру үшiн  «Карагандинские окна» ЖШС –де  типтiк шоттар жоспары негiзiнде жасалған және кейiннен халықаралық стандарттарға қөшуге байланысты жұмыс жоспарына сәйкес жасалған шоттар жоспарын қолданады.

Ұйымдастыру - өкiмдiк, қаржылық және есеп айырысу құжаттарға қол қою құқығына Корпорация Басшысы және оның екі орынбасары ие.

Бухгалтерлiк есептi жүргiзуге өкiлеттi тұлға бас бухгалтер, ол бухгалтерияны басқарады, бухгалтерлiк  есеп қағидалары мен кассалық тәртiптiң  сақталуына жауапты.

Есептiк-бухгалтерлiк ақпараттарды сақтау және жою iс қағаздарын жүргiзу туралы ережеге сәйкес жасалады.

Есеп саясатында бухгалтерлiк  есептi жүргiзудiң негiзгi қағидалары мен әдiстерi келтiрiлген. Серіктестік жинақтама қаржылық есеп жасайды. Қаржылық есеп Қазақстан Республикасының ұлттық валютасы теңгеде жасалады. Ақша қозғалысының есебi тiкелей әдiспен жасалады.

Өткен кезеңдердiң қаржылық есебiн жасау кезiнде жiберiлген қателердi түзету сомалары есептi кезеңнiң  табыстары немесе зиянына апарылады.

Қоғамда дебиторлық берешек  негiзгi қызмет пен Жарғымен қарастырылған  басқа да қызметтер көрсету нәтижесiнде  пайда болады. Сонымен қатар дебиторлық берешек қатарына есептi кезеңде  есептелген тұрғын үй мен құрылыстарды ұсыну бойынша ақылы қызметтерден берешек, пайыздар мен тағы басқа  алынуы тиiс сомалар жатады [18, б.47].

Дебиторлық берешек есептеу  әдiсiмен танылады, яғни оған байланысты табыс танылған кезде ғана танылады. Ол бастапқы құнмен, одан күмәндi қарызға  түзетулер мен сатудан болған шегерiмдердi алып тастағандағы бағамен  бағаланады.

Дебиторлық борыштар субъектiлердiң  қаржы шаруашылық қызметiндегi бухгалтерлiк  есептiң бас шоттар жоспарындағы 1200 -«Дебиторлық борыштар » бөлiмiнiң келесiдей бас шоттарында есептелiнедi:

1210 - «Сатып алушылар мен  тапсырыс берушiлердiң борышы»; 

1220 - «Еншiлес (тәуелдi) серiктестiктердiң  дебиторлық борышы»;

1290 - «Күдiктi қарыздар бойынша  резервтер»;

1280 - «Басқадай дебиторлық  борыш»;

1610 - «Берiлген аванстар»

1620 - «Алдағы кезең шығындары  ».

Бухгалтерлiк есепте өзара  қойылатын талапты есепке алу  тек бiр жеке немесе заңды тұлғаның дебиторлық және кредиторлық берешектерi арасында осы тұлғаның дебиторлық және қредиторлық берешеқтер арасында өзара  есептесу жүргiзуге келiсiмiн растайтын  құжат болған жағдайда ғана жүргiзiледi.

Дебиторлық берешектер бухгалтерлiк  баланста «Ағымдағы активтер» бөлiмiнде сәйкесiнше «Дебиторлық берешектер» бабында өтелу мерзiмiне қарай ағымдағы немесе ұзақ мерзiмдi берешектер ретiнде көрсетiледi.

Дебиторлық берешек бойынша  резерв құру кейiнгi есептi жылдардың  объективтi ақпаратына негiзделуi керек. «Карагандинские окна» ЖШС қызмет көрсету деректерiнiң кейiнгi үш жылдағы ақпаратына талдау жасайды.

Резерв құрғаннан басқа кәсіпорында өтелмей қалуы мүмкiн берешектердi анықтау мақсатында дебиторлық берешектердi тексерiп отыруы қажет. Серіктестікте күмәндi берешектер бойынша бағалау жүргiзедi.

Келесi айдың резервiн  бағалау бұрын құрылған резерв сомасына өзгерту енгiзу жолымен жүргiзiледi. Осындай жолмен өткен жылдың аяғында құрылған күмәндi берешектер бойынша құрылған резерв сомасы ай сайын түзетiлiп отырады. Ағымдағы жылдың соңында осы жылдың күмәндi қарыздары бойынша жиынтық резерв сомасы шығады. Келесi жылы күмәндi берешектер бойынша резервке түзетулер осы схемамен жүргiзiледi.

Сатып алушылар мен тапсырыс берушiлермен жасалған келiсiм шартқа сәйкес бiр жылдан астам уақытта  қайтарылатын дебиторлық берешектер бухгалтерлiк  баланста «Ұзақ мерзiмдi активтер» бөлiмiнiң «Дебиторлық берешектер» бабаында көрсетiледi.

Қарастырылып отырған  кәсiпорын бойынша дебиторлық берешектердiң  пайда болуын есепте көрсетiлуi келесi кестеде көрсетiлген.

Серіктестіктің есептi кезеңдегi шаруашылық қызметiн ашатын есеп деректерi кезеңнiң басынан бастап жинақталып есепке алынады. Есеп беру кезеңдерiн бiрнеше саты ретiнде көрсетуге болады.

Дебиторлық берешектiң  кез келген есептен шығарылуы  серіктестік бысшысының бекiмi мен шешiмiнен кейiн жүргiзiледi. Мүлде қайтарылмайды деп танылған берешектер құрылған резерв есебiнен есептен шығарылады. Серіктестік күмәндi берешектерiн есептен шығаруға құқықты, егер төмендегi жағдайлардың бiреуi орындалса:

• дебитор кәсiпорын жойылған және дебиторлық берешектер мерзiмiнiң алдақашан өтiп кеткенiне қарамастан заңды тұлғаларды тiркеуден алынып тасталған;
• дебиторлық берешектер мерзiмi заңмен тағайындалған талап ету мерзiмiнен асып кетсе.

Егер шотының төленуi күдер  үздiрген дебитор берешектiң есептен  шығарылған кезеңiнен кейiнгi кезең iшiнде бiршама уақыт өткеннен кейiн, толығымен немесе жартылай өз берешегiн өтесе, бұл жағдай ағымдағы кезеңнiң негiзгi емес қызметтен алынған табысы ретiнде танылып, жазылады.

Дебиторлық берешектердi есептеу бойынша шоттар корреспонденциясы 5-ші кестеде көрсетілген.

 

Кесте 5

Дебиторлық берешектердi есептеу бойынша шоттар корреспонденциясы

Мазмұны	Операция сипаты	Дебет	Кредит	Сомасыы
Қызмет көрсету (Дайын өнiм, жұмыстар өткiзу)	Қызмет көрсетуден есептелген табыс	1210	6010	36 898
	ҚҚС есептеу	1210	3130	5535
Басқа да берешектер	Жұмыскерлерге берiлген аванстар	1250	1010	21332
	Басқа  болашақ шығындар	1620	1030	202361
Ескерту - автормен құрастырылған

Кезеңдегi барлық есептiк  деректер бухгалтерлiк есеп регистрлерiнде  жинақталғаннан кейiн бухгалтерлiк  баланста көрсетiлмейтiн шоттарды жабуды жүргiзу керек.

Дебиторлық берешектер туралы ақпараттар қаржылық есепте ашып көрсету  керек.

Құжаттар қозғалысын 3-ші суретте қарастырамыз.

 

Бастапқы құжаттар

↓

Жинақтама және құрама құжаттар

↓

Журнал-ордерлер, оларға қоса ведомостер

↓

Айналым қалдық ведомосі

↓

Шоттарды жабу үшін бухгалтерлік анықтамалар

↓

Қаржылық есеп

 

Сурет 3. Құжаттар қозғалысы

 

Кәсіпорындар мен ұйымдардың «Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің борышы» деп аталатын бөлім шоттары  сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің осы кәсіпорынға деген әр түрлі  қарыздары жайлвы ақпараттарды қорытындылау үшін арналған.

Бұл активті шот болып табылады, сондықтан да бұл шоттардың дебитінде борыштың сомасы жазылса, ал кредитінде борыштың азаюы көрсетіледі. Алынуға тиісті шоттар «дебиторлық борыштар шоты) сатып алушы заңды енемесе жеке тұлғалардың сатып алған тауарлары, сондай-ақ кәсіпорынның оларға көрсеткен қызметі үшін қарыз сомаларын білдіреді.

«Алынуға тиісті шоттытар»  деп аталатын шотта тиеліп жебірілген өнімдер (тауарлар), атқарылған жұмыстары  мен кқрсетілген қызметтері үшін сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің банк мекемесі қабылдаған есеп айырысу  құжаттары борышына төлеуге тиісті соамсы есептелінеді. Жалпы «Алынуға тиісті шоттар» шотын сипаттай келеолардың  қысқа мерзімді активтер екендігін  және олардың сату нәтижесінде пайда  болатындығын аңғаруға боады. Сондықтан  оларды кейбір уақыттарда «саудалық  міндеттемелер» деп те атайды. Олар тауарларды несиеге стау кезінде  де пайда болады. Міндеттемелердеің  өтелу (орындалу) көздеріне басқадай нұсқаулар болмаған жағдайда, оларды сатудан алынады деп санайды. Халықаралық тәжірибеде кез келген адамға тауарларды несиеге сату кең  көлемде етек алған., сонымен бірге  сатып алушылар үшін сатып алған  тауарлардың төлемін бір немесе бірнеше айдан кейін төлеу (өтеу)  құқығы да берілген. Мұндай несиені  комерциялық несие деп те атайды. Тауарларды несиеге сататын фирмалар, сатып алушының шотты тиістіуақытында төлеу қабілеттілігі бар бболатындығына бақылау шараларын жүргізу керек. Бұл бөлімдер арқылы, жеке және заңды тұлғалардың немесе компаниялардың қаржылық жағдайларын білуге, сатып алушыларға тауарда несиеге стауға немесе бермеу жайлы мәселені шешуге керекті ақпараттарды білуге болады, сонымен қатар тауарлар сатушының арнаулы ақпараттың, несиелік бюролар арқылы да клиент жайлы тауарларды стау, сатпау жайлы шешімдер қабылданады. Несиелік бөлім төлем сомасын ұсынуды, несие көлемін шектеуді жйне сатып алушылар мен тапсырыс берушілерден несиені уақытылы өтеуді қамтамасыз ететін белгілі бір қаражаттарды талап етуі мүмкін осыған орай кәсіпорындар мен ұйымдардыңтаңдап алған ережелері мен негізгі қағидалары есеп саясатында атап көрсетуі қажет. Бұл шотта сатылған материалдық емес активтер, негізгі құралдар, бағалы қағаздар және тағыда басқа дебиторлық берешектер есептелінгеді.