Дебиторлық борыштардың жалпы түсінігі және мәні

Шетелдік сатушылар, сатып  алушылардың сатып алған тауарлары  үшін төлемдерін басқа бір үшінші тұлғаға несиелік карточкалардың көмегімен аударып, есеп айырысуға мүмкүндік береді. Бұл жағдайда сатып алушы несие берушімен несиелік келісім – шартқа тұрып, несиелік карточка алады және оны сатып алу кезінде қолданылады. Егер сатушы ақша орнына карточка алса, онда ол несие берушіге шот жазып береді, ол шотта сатып алу барысындағы несиелік карточканың штампы мен сатып алушының қолы тұрады. Содан кейін сатушы шотты несие берушіге жіберіп, одан тиесілі ақшаны алады. Мәміледе несие берушілердің (кредитік карточкаларды ұстайтын фирмалар) қатысуы сатушы үшін экономикалық жағынан тиімді, өйткені оған сатып алушы үшін несие алудың қажеті жоқ. Несиелік карточкалар бойынша сату есебін жүргізудің екі тәсілі бар:

Бірінші жолы – сатушы несие  беруші компанияның төлемін күту керек.

Екінші жолы – сатушы сату барысында бірден ағымдағы шотқа квитанцияны еңгізеді.

1.2 Дебиторлық борыштардың есебін жүргізу әдістері

Дебиторлық борыштар субъектілердің қаржы шаруашылық қызметіндегі бухгалтерлік есептің бас шоттар жоспарындағы 1200 - «Дебиторлық борыштар» бөлімінің келесідей бас шоттарында есептелінеді:

1210 - «Сатып алушылар мен  тапсырыс берушілердің борышы»; 

1220 - «Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің  дебиторлық борышы»;

1280 - «Басқадай дебиторлық  борыш»;

1290 - «Күдікті қарыздар  бойынша резервтер»;

   1610 - «Берілген аванстар»;

   1620 - «Алдағы кезең  шығындары ».

1210 - «Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің борышы» - деп аталатын бас шоттың бөлімше шоттары, сатып алушылармен тапсырыс берушілердің субъектіге деген әртүрлі арыздары жайлы ақпараттарды қорытындылау үшін арнадған. Аталған бөлім келесідей шоттар жайлы ақпараттарды ашып көрсетеді:

1210 - «Алынуға тиісті шоттар»;

1280 - «Алынған вексельдер»;

1280- «Басқалары ».

Бұлар активті шот болып табылады. Сондықтан да бұл шоттардың дебетінде борыштың сомасы жазылса, ал кредитінде борыштың азаюы көрсетіледі 1210 - «Алынуға тиісті шоттар» деп аталатын шотта тиеліп жіберілген өнімдер, атқарылған жұмыстары мен көрсетілген қызметтері үшін сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің банк мекемесі қабылдаған есеп айырысу құжаттары бойынша төлеуге тиісті сомасы есептелінедь. Жалпы «Алынуға тиісті борыштар»; шотын сипаттай келе, олардың қысқа мерзімді активтер ретінде сату нәтижесінде пайда болатындарын аңғаруға болады. Сондықтан оларды кейбір уақыттарда «Саудалық міндеттемелер» - деп те атайды. Олар тауарларды несиеге сату кезінде де пайда болады. Міндеттемелерді алудың көздеріне басқадай нұсқаулар болмаған жағдайда, оларды сатудан алынды деп санайды. Шетелдерде кез - келген адамға тауарларды несиеге сату кең көлемде етек алған сонымен бірге сатып алушылар ушін сатып алынған тауарларының төлемін бір немесе бірнеше айдан кейін төлеу құқығы да берілген. Мұндай несиені коммерциялық несие деп те атайды. Тауарларды несиеге сататын фирмалар, сатып алушының шотты тиісиі уақытында төлеу кабілеттілігі бар болатындығына бақылау шараларын жүргізулері қажет. Сол үшін әрбір фирмада несиелік бөлімдер жұмыс істейді. Бұл бөлімдер арқылы, жеке және заңды тұлгалар тұлғалардың немесе компаниялардың қаржылық жағдайларын білуге, сатып алушыға несиеге тауарды беру немесе бермеу жайлы мәселені шешуге керекті ақпараттарды білуге болады, сонымен қатар тауарлар сатушының арнаулы ақпараттық несиелік бюролар арқылы да клиент жайлы басқадай мәліметтер алуға мүмкіндік бар. Осындай несиелік акпарат бөлімдерінің мәліметтері бойынша да несиеге тауарларды сату, сатпау жайлы шешімдер қабылданады. Несиелік бөлім төлем сомасын ұсынуды, несие көлемін шектеуді және сатып алушылар мен тапсырыс берушілерден несиені уақытылы өтеуді қамтамасыз ететін белгілі бір қаражаттарды талап етуі мүмкін. Осыған орай шаруашылық субъектісінің таңдап алынған ережелері мен негізгі кағидалары есепте атап көрсетілуі қажет. Бұл шотта сатылған материалдық емес активтер, негізгі құралдар, бағалы қағаздар және тағы да басқалар бойынша дебиторлық борыштар есептелінуі мүмкін [7, б.23].

1210 - «Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің борышы» - деп аталатын бас шотының бөлімше шоттарында қатысты бухгалтерлік есепте мынадай корреспонденциялар жазылады:

• Сатып алушылар мен тапсырыс берушілерге, тиеліп жіберілген тауарлар, атқарылған жұмыстар мен көрсетілген қызметтер үшін есеп айырысу құжаттары ұсынылғанда 1210 «Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің берешегі» шот дебеттелініп, 6010 «Өнімдерді өткізу мен қызметтер көрсетуден түскен кіріс» - шот кредиттелінеді.

- Тиеліп жіберілген тауарлар, атқарылған жұмыстар мен көрсетілген қызметтерге байланысты қосылған кұн салығы есептелінгенде 1210 «Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің қысқа мерзімді дебиторлық берешегі» - шот дебеттелініп, 3130 «Қосылған құн салығы» - шот кредиттелінеді

• Сатылған материалдық емес активтер, негізгі құралдар, бағалы қағаздар бойынша дебиторлық борыштың пайда болуына 1210 «Алуға арналған шоттар»; 1280 «Алынған вексельдер» және 1210 «Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің басқа берешегі» шоттардың тиістілері дебеттелініп, оған сәйкес 6210 «Активтерді істен шығарудан алынатын кірістер» шоты  кредиттелінед.
• Сатылған материалдық емес активтер, негізгі кұралдар, бағалы қағаздар бойынша қосымша кұн салығы есептелгенде 1210 «Алуға арналған шоттар», 1280 «Алынған вексельдер», және 1210 «Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің басқа берешегі» шоттардың тиістілері дебеттелініп, 3130 «Қосылған кұн салығы» - шот кредиттелінеді.
• Шетелдік валютада сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің тиімді баға айырмашылықтарының пайда болуына 1210 «Алуға арналған шоттар», 1280 «Алынған вексельдер» және 1210 «Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің басқа берешегі» шоттардың тиістілері дебеттелініп, 6250 «Бағамдар айырмашылығынан алынатын кіріс»- шот кредиттелінеді.

Айыппұлдар, өсімақылар есептелгенде 1210 «Алуға арналған шоттар», 1280 «Алынған вексельдер» және 1210 «Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің басқа берешегі» шоттардың тиістілері дебеттелініп, 6280 «Негізгі емес  қызметтен алынатын өзге де кірістер» шот кредиттелінеді.

Сатып алушылардан оларға сатылған өнім, атқарылған жұмыстар мен  көрсетілген қызметтер үшін төлемдер келіп түскенде 1050 «Ел ішіндегі ағымдағы, корреспонденциялық счеттардағы шет  ел валютасындағы ақша», 1050 «Шет елдегі ағымдағы, корреспонденциялық счеттардағы  шет ел валютасындағы ақша», 1030 «Ағымдағы, корреспонденциялық счеттағы ұлттық валютадағы ақша», 1010 «Кассадағы ұлттық валютадағы қол ақшалар» және 1010 «Кассадағы шетелдік валютадағы қол ақшалар» шоттардың  тиістілері дебеттелініп, 1210 «Алуға арналған шоттар»- шот кредиттелінеді.

Сатылған тауарлар мен дайын өнімдер әртүрлі себептермен кейін қайтарылған жағдайда 6120 «Сатылған тауарлардың қайтарылуы» - шот дебеттелініп, 1210 «Алуға арналған шоттар», 1280 «Алынған вексельдер» және 1210 «Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің басқа берешегі» шоттардың тиістілері кредиттелінеді.

Кейіннен қайтарылған  тауарларға жасалған сату және баға шегерімдерінің сомасына 6030 «Бағадан және стаудан  шегерім» - шоттардың тиістілері дебеттелініп, 1210 «Алуға арналған шоттар», 1280 «Алынған вексельдер» және 1210 «Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің басқа  берешегі» шоттардың тиістілері кредиттелінеді. [8, б.32].

Қайтарылған тауарлар мен  өнімдерге (жұмыстар мен қызметтерге) есептелінген қосылган құн салығының  сомасы 1210 «Алуға арналған шоттар», 1280 «Алынған вексельдер», 1210 «Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің басқа берешегі», 1220 «Еншілес (тәуелді) ұйымдардың борышы», және 1230 «қауымдастырылған және бірлескен ұйымдардың дебиторлық берешегі» шоттардың тиістілерінің дебетіне, 3130 «Қосылған құн салығы» - шоттың кредитіне сторно етіліп жазылады.

Шетелдік валютада сатып  алушылар мен тапсырыс берушілердің борыштары бойынша пайда болған жарымсыз (тиімсіз) бағамдық (курстық) айырмашылық сомасына 7430 «Бағам айырмасы бойынша шығыстар» - шот дебеттелініп, 1210 «Алуға арналған шоттар», 1280 «Алынған вексельдер» және 1210 «Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің басқа берешегі) шоттардың тиістілері кредиттелінеді.

Сатып алушылар және тапсырыс берушілермен есеп айырысу операциялары арнаулы ведомостарда есептелініп, онда сатылған айналымнан тыс активтер, қаржылық инвестициялар, тауарлы материалды қорлар бойынша фактура - шоттары  немесе басқадай есеп айырысу құжаттары  жинақталып, топтастырылып көрсетіледі. Ведомостардағы жазулар, шоттар, фактуралар немесе олардың орнына қолданатын басқадай құжаттар негізінде активтердің  топтары бойынша жазылады. Ведомостың бірінші бағанында сатып алушылар бойынша ай басындағы қалдықтар  көшіріледі. Екінші мен оныншы аралығындағы бағандарда бұйымдардың аттары немесе топтары бойынша сатылған активтердің  сандық мәліметтері көрсетіледі. Он бірінші «Көрсетілген шоттар бойынша  сомалар» бағанында ай ішінде сатылған активтер шоттары бойынша мәліметтер енгізіледі. Ұсынылған шот фактураларды төлеуге байланысты операциялар 113 және 114 - «Төлемдер жайлы белгілер» бағанында банктер жіберген шоттардың үзінді көшірмесі, кассалық ордерлер мен басқадай ақша құжаттары негізінде көрсетіледь 1210 - «Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер» бас шотының бөлімше кредиті бойынша операциялардың есебі үшін №11 ведомості қолданылады [9, б.122].

Тауарларды сату мен сатып  алу кезіндегі барлық қатынастар, жеткізу келісімдері, консигнация  жайлы келісімдер мен сату және сатып  алу келісімдері, сондай - ақ келісім - шарттарымен және тағы да басқа  құжаттар құқықтық рәсімделуі қажет. Келісімнің және соған сәйкес есептің басты  объектісі «тауар» болып табылады. Сондықтан келісім - шартта тауарлардың  сипаттамасы толығымен көрсетіліп, оның бағасымен келісілген жалпы  құны аталып етут қажет. Келісім - бағалары тұрақты, тұрақсыз және кезекті тұрақтылық (фиксация) болып көрсетілуі мүмкін.

Тұрақты баға келісім - шартта көрсетіліп, тауарларды төлеу кезінде  қадағаланады және өзгерістерге ұшырамайды. Инфляция жағдайында, әсіресе, келісім - шартқа қол қою мен тауарды  жеткізу арасындағы уақыт айырмашылығына байланысты тиімсіз жағдайға тап  болуы мүмкін. Сонадықтан келісуші жақтар бағаны тұрақты валюта түрінде  белгілеуге тырысады. Бұл жағдайда тауардың жалпы валюталық сомасы аяықталады және жәке теңгедегі валюталық  эквивалентті қайта санау тәртібі  мен бағамы белгіленеді. Әртүрлі  банктердегі бағамдар әртүрлі болғандықтан, бағалы тауардың жетклзілген күніне таңдап алынуы мүмк. Осындай кезде  сатушы үшін тауардың белгілі бір  сомасының немесе 100 % сомасынң төленгендігі тиімді болады.

Тұрақсыз баға келісім - шартқа отыру барысында тұрақты бағаны анықтау қиын болған жағдайда белгіленеді.

Дебиторлық қарыз айналыстан қаражатты айыратындығын көрсететін болғандығын, шаруашылық жүргізуші  субъектілер бірінші кезекте  олардың айналымдылығын талдайды. Әдетте, дебиторлық қарыздың айналымдылығы 30 - дан 90 күнге дейін тең болады, егерде осы мерзімнен асып кетсе, онда оны мерзімі өтіп кеткен деп  санайды.

Сондықтан кейінгі кездері  дебиторлық карызды талап ету  құқын факторингалық компаниялар  жүктейді.

Факторингтік операциялар  есебі. Факторинг, басқаша айтқанда, қаржылық агент болып табылады және ол үшінші тұлға ретінде қарызды өндіріп беру үшінн қызмет етеді.

Ондай қаржылық агент болып  банктерде басқа да несиелік, коммерциялық ұйымдар бола алады, бірақ олар аталған  қызметті жүзеге асыру үшін лицензия болуы керек. Бірақ кез - келген кәсіпорын  немесе ұйым факторинг қызметімен шұғылданбастан бұрын екі жақтың да несие қабілеттілігін тексереді және көрсеткен қызметі  үшін өз құқын берген кәсіпорын автоматты  түрде төлеуге тиіс. Бұл арада  өзшің дебиторлық қарызды талап  ету құқын берген кәсіпорын мен  факторинг компаниясы келісім - шартқа отырады. Ондай келісім - шарт ашық та, жабық та болуы мүмкін.

Осы келісім - шартта, клиентке құқын өзіне қайтып беру мәселесі де айтылады, яғни регресс құқы да қарастырылады. Факторингалық қызметтің құны көрсететін қызметтің түріне, қаржылық жағдайына  және және т.б. факторларына тәуелді  болып келеді.

Қойылған талапқа жеңілдік берудің келісім - шарты бойынша  жасалатын операииялардың есебі. Бір  заңды тұлға (цедент - кредитор, басқа  тұлғаға өзінің құнын азайтып  беруші.) келісім – шарт бойынша  екінші бір заңды тұлғаның (цессионер - тұлға, өзіне басқа біреудің құқықтық талабы берілгендіктен, кредитор болып  табылады.) қандай да бір міндеітемесін  орындаған кезде өзінің заңды  құқықтық талабын (цессия- басқ тұлғаға  міндеттемесіндегі талабын азайту немесе өзінің заңды құқын біреуге  беру.) толық немесе ішінара көлемде  азайтып немесе төмендетіп береді.

Міндеттеменің негізінде  кредиторға жататын құқықтық талап  бұрындары берілген тұлғадан басқа  тұлғаларға өтуі мүмкін. Бұл жерде  кредитордың құқысының басқа  тұлғаға өтуі регрессивтік (бұрындары  берілген заң талабын қайтарып алу  немесе қайтару) талап болып табылмайды. Бұл кезде кредитор бірінші заңды  тұлғаның келісімін талап етпейді, егер олар заң актілері мен келсім — шартқа қайшы келмесе. Құқық  талабын азайту міндеттемелеріне жауап  беретін кредиторларды ауыстыру болып табылады.

1280 «Алынған вексель» шотында жөнелтілген тауарлар үшін алған вексельдердің есебі жүрігзіледі.

Есеп кеңсесініңң вексельді  беруімен байланысты операциялардың есебі. Төлем мерзімі жеткенге дейін  вексель ұстаушылар вексель бойынша, ал вексель сомасын алғаннан кейін, банкіге берілген вексельдің индоссаменті бойынша жүзеге асырады. Банкіде  жасалатын бұндай операциялар, әдетте, марапатталады, сондықтан оны вексельді  сату деп те қарастыруға болады.

Өтеу мерзімі жеткеннен  кейін банк өтеу сомасын алуды  топшылайды, сондай - ақ ол индоссантқа  регрессияны қоюына да құқы бар. Ал бұл индосснттың банк алдында  жауапты екенін білдіреді.

Форфейтинголық операциялардың есебі. Форфейтинголық қызмет факторингалық  операциялардың бір түрі болып табылады. Форфейтинголық – бұл өшмді сатып  алушылармен акцептелген, сатушылардан тауарлы вексельді сатып алынрандыіын білдіретін факторингалық арнайы нысан. Форфейтинго шарты бойынша өнімді сатушылар вексель бойынша өз талабын қаржылық делдалңға кайта  жүктейді, ал ол өзіне тиесілі марапаттау сомасын шегеріп, қалған сомасын  бірден төлейді. Бұндай қоржындық (портфельдік) вексель бірак рет жасалынады, ал оның өтеу мерзімі бір қалыпты  болып келеді. Форфейтингінің жай  вексель есебінен айырмашылығы: мұнда  дебиторлық қарызбен байланысты барлық шығыстар форфейтордың еншісіне тиеді, яғни вексель бойынша қайта жүктеу процесі жүреді.