Дебиторлық борыштардың жалпы түсінігі және мәні

Дебиторлық берешек латынның "debitor" — "берешек" деген сөзінен шықкан - бұл сатып алушыларға, басқа да тұлғаларға ақша, тауар алуға қойылатын талап, яғни басқа кәсіпорындардың осы кәсіпорын алдындағы міндеттері. Дебиторлық берешектегі қаражаттар компанияның шаруашылық айналымына қатыспайды, сондықтан көп дебиторлық берешектің болуы оның қаржылық жағдайына кері әсерін тигізеді.

«Дебиторлық борыш» иелік  ету құқығын қосқандағы заңды  құқықтармен байланысты активте  қамтылған болашақтағы экономикалық тиімділік болып табылады.

Дебиторлық борыш - деп  белгілі бір қарым - қатынасқа  байланысты заңды және жеке тұлғалардың  шаруашылық субъектісінің алдындағы  сатып алған тауарлары, субъектінің  оларға көрсеткен қызметтері үшін, сондай - ақ жұмысшылар мен қызметкерлердің  субъектіден аванс ретінде алған  немесе несиеге, қарызға алған тауарлары  мен материалдары үшін кайтаруға  тиісті борыштарын айтады. Осы субъектіге берешек борышы бар кәсіпорындар мен ұйымдар, сондай-ақ жеке тұлғалар дебиторлар болып табылады. Есеп беретін уақыттан кейінгі бір жыл ішінде алынатын дебиторлық борыштар ағымдағы активтер қатарында есептеледі.  Олардың қатарына жататындар:

• ағымдағы активтерді сатып алуға төленген аванстың алдын – ала төленген авнстық төлем;
• тапсырылған (берілген) шоттар бойынша алынуға тиісті борыштар;
• вексельдер бойынша алынуға тиісті борыштар;
• негізгі шаруашылық серіктестігі оның еншілес серіктестігі арасындағы түрлі операциялар негізінде туындаған дебиторлық борыштар;
• Акционерлік коғамның лауазымды адамдарының (тұлғалардың) дебиторлык борыштары.
• баска да дебиторлық борыштар.

Қазақстан Республикасы бухгалтерлік есеп және аудит жөніндегі Ұлттық комиссияның 1996 жылғы № 2 «Қаржылық есепті дайындау мен ұсынуға арналған тұжырымдамалық негіздер туралы» - деп аталатын қаулысына сәйкес «Дебиторлық борыш » иелік ету құқықтарымен қоса, заңды құқықтарына байланысты актив болып саналады [2, б.43].

Мысалы: Американдық ҒАSВ - пен (қаржылық есептің стандарттарын  жасау бойынша құрылған кеңесі) сәйкес, дебиторлық борыштың активі маңызды  екі сипаттамаға ие:

1. ол, ақша қаражаттарының тікелей және жанама өсуіне мүмкіндікті қамтамасыз ететін (немесе басқа да активтермен бірге) болашақтағы тиімділікті камтиды;
2. активтер дегеніміз - шаруашылық субъектісі басқара алатын ресурстар болып табылады. Тиімділікке деген немесе потенциалдық қызметтерге деген құқықтар, заңды болуы немесе оларды алудың заңды дәлелдемелері болуы қажет.

Бір жылдан астам уақыт бойы алынбаған дебиторлық борыштар ұзақ мерзімдегі активтердегі «Ұзақ мерзімді дебиторлық борыштар» бабына еңгізілуі мүмкін. В.К. Радостовецтің тұжырымдауы бойынша табыс негізгі және негізгі емес қызметтерден алынуы мүмкін және де жылдың жиынтық табысын құрайды, тауарлы материалдық запастарды сатқаннан, қызмет көрсеткеннен, кәсіпорынға жататын активтерді пайдалануға беруден, пайыздардын, роялтиден және дивидендтерден алынуы мүмкін. К.Ш. Дүйсенбаевтың ойынша табыс жинақталған түрде шаруашылық жүргізудің нәтижесін, жанды және затқа айналған еңбектің өнімділігін көрсетеді. Нарықтық жағдайда табыстың рөлі айтарлықтай артты. Өзіміз білетіндей жоспарлы дерективті экономика жағдайында оның рөлі төмендетілген болатын. Табыс табу кез келген кәсіпорынның мақсаты функциясы ретінде төмендетіледі. Нарыктық экономикаға көшумен табыс оның, яғни кәсіпорынның қозғаушы күшіне айналды. Тек табыс қана өзара байланысқан үш мәселенің шешімін анықтайды: нені, қалай және кім үшін өндіру керек? Табыс табу кез келген кәсіпорынның қызмет етуінің мақсаты болып қалыптасты, ал нарықтық экономика кәсіпорынның негізгі өндірістік және әлеуметтік дамуының көзі болып табылады [3, б.54].

Ал В.С. Талпаков табысты  былай түсіндіреді: «Табыс - кәсіпорынның қаржылық шаруашылық қызметінің нәтижесінде  активтердің өсуі мен міндеттемелердің азаюы арқасында экономикалық ресурстардың көбеюі». Саудадағы негізгі қызметтен  түскен табыс - бұл өткізілген тауарлар мен көрсетілген қызметтен алынған  кіріс. Негізгі емес қызметтен түскен табыс – бұл табыстар активтерді өткізуден, негізгі қызметке жатпайтын  шаруашылық операциялардан және да тауарлар өткізу мен қызмет көрсетуге байланысты еместер. Халықаралық бухгалтерлік есеп стандарты бойынша кіріс - ол активтердің түсімі немесе өсуі немесе міндеттемелердің азаюы нысанында есепті кезеңнің ішінде экономикалық пайданы ұлғайту, ол капиталға қатысушы тұлғалардың жарналарымен байланысты ұлғайтудан өте жақсы капиталдың ұлғаюына келтіреді. Табыстардың танылуы - бұл кәсіпорынның қаржылық есебінде көрсетілуі. Тауарды сатқаннан түскен табыс келесі жағдайды сақтаған кезде танылады:

• табыс сомасын үлкен деңгейдегі дәлдікпен бағаланғанда, яғни екі тарапта мәмілеге қатысқан кезде, сатушы қандай соманы сатып алушы төлейтіндігін білген жағдайда;
• мәмілемен байланысты экономикалық олжаны және соны субъектінің алу ықтималдығы бар болған жағдайда. Ал  бұл сатушының сатқан тауары үшін келісім шартқа көрсетілген соманы сатып алушының төлейтіндігі туралы сенімін білдіреді. Келесі шарт сатушыдан сатып алушыға өтетін меншік құқығы болып танылады, бұл әдетте берілген кезден басталады, ал егер сатушы меншік иесі ретінде кұкығын және міндеттемесін сақтаған болса, онда ол сатылған болмайды табыс танылмайды. Мәміле бойынша күтілетін шығын үлкен нөлдік деңгейдегі бағалауды кажет етеді толығында бухгалтерлк есепте сатудан түскен табыс мына кезеңдерден тұрады:

1. сату кезінде табыстың танылуы;

2. сатылғаннан кейін табыстың танылуы;
3. сатылар алдындағы табыстың танылуы.

Сатылу кезіндегі табыстың танылуы №18 ХБЕС сай тауар сатушыдан  сатып алушы менішігіне сатылған кезден бастап өтеді. Тауарды өткізген кезде коносаменте немесе басқада құжаттар болады (транспорттық накладной, шығыс накладнойы және атқарылған жұмыс акті, шот - фактура). Табыс сатылған күннен бастап танылады. Бұл сатылу кезең әдісі. Сатылғаннан кейін табыстың танылуы, сатып алушы келісім шартта көрсетілген тауарлардан бас тартқан кезде, немесе сатушы тауарды қайтаруды, я қайтармауды ұйғарады. Осындай кезде тауарды жеткізуден түскен табысты кейінге қалдырады. Кейінге қалдырылған тауар екінші жақ толығымен есеп айырысқаннан кейін ғана жөнелтіледі. Егерде өткзілетін тауардың көптеген бөлігі төленіп, қалғаны қоймада жөнелтуге дайын тұрса, онда табыс деп танылады. Сатылар алдындағы табыстың танылуы, кейбір жағдайда табысты танылу ұзақ және бірнеше есептік кезеңдерге созылады. Ол мысалы құрылыс т.б. бұл кезде келісім шартта мынадай қосымша болады, онда құрылысшы келісімде көрсетілген этаптардың дайын болуына байланысты атқарылған жұмыс актілерін толтырады. Құрылыс аяқталу кезінде актілердің көбі төленген, бірақ құрылысшы табысты тану үшін құрылыстың аяқталуын күтеді № 18 "Табыс" бухгалтерлік есеп стандарты тауар-материалдық қорларды өткізуден, қызметтер көрсетуден және ұйымға тиесілі әрі сыйақы, роялти мен дивидендтер әкелетін активтерді пайдалануға беруден алынатын табыстарды есепке алу кезінде қолданылады. Ұйымдар бұл стандартты, бухгалтерлік есептің басқа стандартының шарттары бойынша есепке алудың басқа әдістемесі қажет болатын немесе қолдануға рұқсат етілетін жағдайларды коспағанда,табыстарды есепке алу кезінде қолданады. Осы стандартқа сай кірістер – меншіктенушілердің салымдарымен байланысты емес меншік капиталдың артуына әкеп соқтыратын активтердің немесе олардың құнының артуына не міндеттемелердің азаю нысанында есепті кезең ішінде экономикалық пайдалардың артуы. Табыс алынған немесе алынуға тиіс өткізу құны бойынша бағаланады. Өткізу құны - актив айырбасталатын немесе мәміледен хабардар және оған дайын тәуелсіз тараптар арасындағы міндеттемеге төленетін күн. Өткізу құны ұйымның және активті сатып алушының немесе пайдаланушының арасындағы келісіммен айқындалады. Бірдей мәмілелер немесе ұйым қызметіндегі бірдей оқиғалар нәтижесінде туындаған табыстар мен шығындар бір мезгілде танылады [4, б.70].

Табыс мынадай шарттар  сақталған кезде:

1. табыс сомасы барынша дұрыс бағаланған жағдайда;
2. ұйымның мәмілемен байланысты экономикалық пайдаларды алу

ықтималдылығы болғанда танылады. Ұқсас тауарлар мен қызметтерді айырбастау кезінде  мәміле  бойынша табыс танылмайда. Ұқсас емес тауарлар мен қызметтерге айырбастау кезінде табыс алынған тауарлар мен қызметтердің өткізу құны бойынша танылады және  бағаланады. Егер алынған тауарлармен қызметтердің өткізу құны дұрыс бағалан байтындай болса, табыс берілген тауарлардың немесе көрсетілген қызметтердің өткізу құны мөлшерде [5, б.43].

Қызметтер көрсетуден алынған  табыс мына жағдайларда:

1. есеп беру мерзіміне қарай мәміленің аяқталу кезеңі барынша дұрыс

айқындалғанда;

2. мәміле жасау кезінде жұмсалған шығындар мен мәмілені аяқтау үшін

қажет шығындар барынша дұрыс  бағаланғанда танылады. 
Сыйақылар, роялти, дивидендтер түріндегі табыстар.

Басқа ұйымдардың активтерді пайдалануы мынадай табыстарды қамтамассыз  етеді:

1 сыйақы - ұйымға тиесілі  ақшаны пайдаланғаны үшін төленетін  ақы.

2 роялти - патенттерді, сызбаларды  немесе үлгілерді бағдарламалық  қамтамассыз етудің авторлық  құқығын немесе басқа да осындай  құқықтарды пайдалану;

3. дивидендтер - оның акционерлерінің қатысушыларының арасында ұйым

бөлетін таза пайданың бөлігі.

Дебиторлық борыштар есебіне  мына төмендегі аталған есептілік  тіркелімдер (регистрлер, құжаттар) пайдаланылады:

№7 ведомості :

1250 - «Жұмысшылар мен басқа да тұлғалардың борышы» - деп аталатын шоттың кредиті бойынша;

№ 8 Ведомості:

1420 - «Алынуға тиісті қосылған кұн салығы » - деп аталатын шоттың,

        1270 - «Алуға арналған қысқа мерзімді сыйақылар» - деп аталатын шоттың,

        1280 - «Басқалары»- деп аталатын бөлімше  шотының және

1610 - «Берілген аванстар» бас шотындағы бөлімше шоттарының кредиті бойынша;

№ 8 қосымша ведомость :

1610 - «Берілген аванстар» бас шотындағы бөлімше шоттарының дебеті бойынша;

№ 10 ведомость :

1290 - «Күдікті қарыздар бойынша резерв» бас шотының бөлімше шоттары және

«Алдағы кезең шығындары» бас шотының бөлімше шоттарының кредиті бойынша;

№ 11 Ведомості:

1210 - «Сатып алушылар және тапсырыс берушілердің борышы» бас шотындағы бөлімше шоттарының кредиті бойынша жүргізіледі. Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер және басқадай дебиторлармен есеп айырысудың есебі бойынша жоғарыда аталып өткен регистрлерден басқа дебиторлық борыштардың есебіне аналитикалық есептің карточкаларын, ажырату парақшаларын, бухгалтерлік анықтамаларды және тағы да басқа құжаттарды қолданған дұрыс болып табылады. Жалпы есеп регистрлерін толтыру шаруашылық операцияларының мазмұнын сипаттайтын бухгалтерлік жазулардың жиынтығын анықтау үшін керек. Контировка - деп аталатын бұл процедура корреспонденцияланатын шоттардың мәнін ашатын корреспонденциялар құруды білдіреді және де бұл дұрыс көрсетіліп, бөлімдері бойынша топтастырулары тиіс. Бүгінгі таңда шоттар корреспонденциясын көрсетудің жеңіл нысаны ретінде компьютерлік өңдеулермен белгілі бір бағдарламалық пакеттер қолданылуда. Айта кететін жағдай, көптеген ағылшын тілдес мемлекеттерде, мысалы: АҚШ - та бір тұтас шоттар жоспары жоқ. Әрбір корпарациялық мамандары өздеріне ыңғайлы, тиімді деп санайтын жоспарды өздері құрайды. Бір жағынан бұндай шешім бухгалтер мамандарының әдістемелік шешімдер таңдауында біршама тәуелсіздігін көрсетсе, бір жағынан мәліметтерді сәйкестендіруде немесе мамандардың бір кәсіпорыннан екіншісіне ауысуы кезінде қиындық туғызады. Алайда кәсіпорындағы құрылатын шоттар жоспарын Халықаралық стандарттар мен ұлттық кәсіби бірлестіктермен қалыптасқан белгілі бір бухгалтерлік стандарттар ықпалын тигізеді. Мысалы, АҚШ барлық бланкілер үшін міндетті ортақ есеп беру формалары жоқ. Есеп беру формалары (баланс және табыстар мен зияндар жайлы жайлы есеп беру) біршама жинақтылығымен, мәліметтердің ірілігмен айрықша көзге түседі. Сондықтан да оларға деген көп алаңдатушылық туғызбайды. Есеп формасын таңдау хұқы толығымен бас бухгалтердің құзырында, яғни ол алғашқы құжаттарды топтастырудың ең карапайым әдісін таңдап, шоттар корреспонденциясын жүргізуге міндетті. Шоттарға келетін болсақ, олар негізгі есеп регистірінде үнемі қатысатын, эпизодтық болып бөлінеді және олар басқадай операцияларда қолданылады. Бұл жерде «трансформациялық ведомостар» деген ұғымы кең етек алып отыр. Олардың мақсаты - бізде қолданылатын терминология бойынша нәтижелік пен каржы бөлінуші - реттеуші шоттардың толық жабылуы [6, б.56].

Мұндай ведомостар біздің теориямызда да, практикамызда да белгісіз болып отыр. Біздің жағдайда каржылық нәтижелерді есептеу барысында барлық жазулар айқын түрде көрініс табуы мүмкін, керісінше трансформациялық ведомость көптеген көңіл бөліп отырған тұлғаларды мұндай мүмкіндіктен айырады немесе бухгалтер бұл жағдайда, егер алынған пайда (зиян) оны қанағаттандырмаса, онда құрылған ведомості жоққа шығарып, басқа реттеу жұмыстарын жүргізіп, өзгеше нәтижелер алуы мүмкін. Дебиторлық борыштардың шоттарында есептелетін сомалардың дұрыстығы мен олардың толықтығын бақылау үшін түгендеу жүргізшуі қажет, ол құжаттар бойынша шоттарды корреспонденциялайтын шоттармен салыстыру арқылы жүргізіледі. Мұндағы басты мақсат - әрбір шоттағы сомалардың сәйкестігі мен дұрыстығын, толықтығын анықтау болып табылады. Соңғы жылдары бухгалтерлік ақпараттарды өңдеудің барлық техникалық – экономикалық параметрінің жақсарғандыры байқалып отыр. Болып отыргғн ақша «дематерилизациясы», яғни ақшалардың электрондық формаларға ауысуы, әртүрлі есеп айырысулар бойынша (Оның ішінде дебиторлық борыш бойынша есеп айырысу) бухгалтерлік есепті енгізудің тәртіптерін түбегейлі қайта түсінуге мәжбүр етіп отыр. Сондықтан дебиторлық борыштың әлемдік тәжірибесінде біршама жақсы тәжірибе жинағандығы жайлы ұмытпаған дұрыс.