Дебиторлық борыштардың жалпы түсінігі және мәні

МАЗМҰНЫ

 

КІРІСПЕ..........................................................................................................	5
ДЕБИТОРЛЫҚ БОРЫШТАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ, ЕСЕБІНІҢ ЖҮРГІЗІЛУІ ЖӘНЕ АУДИТІНІҢ МАҚСАТЫ.....................	9
1.1 Дебиторлық борыштардың жалпы түсінігі және мәні.........................	9
1.2 Дебиторлық борыштардың есебін жүргізу әдістері.............................	14
Дебиторлық борыш аудитінің мақсаты мен бағдарламасы.................	21
2 «КАРАГАНДИНСКОЕ ОКНА» ЖШС –НЕ СИПАТТАМА ЖӘНЕ ОНЫҢ ДЕБИТОРЛЫҚ БОРЫШТАР ЕСЕБІНІҢ ҰЙЫМДАСТЫРУЫ..	26
2.1 «Карагандинское окна»  ЖШС - нің қаржы- шаруашылық қызметінің жағдайы......................................................................................	26
2.2 Кәсіпорынның сатып  алушылар және тапсырыс берушiлерінің  дебиторлық берешектер есебi.......................................................................	32
2.3 Күмәндi берешектердiң  есебi, резервтер кұру тәсiлi..........................	39
2.4 Басқа да дебиторлық  борыштар есебі....................................................	44
3 КӘСІПОРЫНДА ДЕБИТОРЛЫҚ  БОРЫШТАР ЕСЕБІНІҢ АУДИТI ЖӘНЕ ОНЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ.......................................	49
3.1 Дебиторлық борыштардың құрамы мен құрылымының аудитi........	49
3.2 Дебиторлық борыштардың сапасы мен өтiмiдiлiгiн талдау...............	55
3.3 Есептi ұйымдастыруды  жетiлдiру жолдары..........................................	63
ҚОРЫТЫНДЫ...............................................................................................	67
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ...................................................	71
ҚОСЫМША...................................................................................................	73

 

 

 

 

 

 

 

 

 

КІРІСПЕ

 

 

Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Қазақстан Республикасының экономикасы  қарқынды нарықтың қайта құру кезеңінде  тұр. Оны реформалау жиналған тәжірибені, эволюциялық үрдістерді анықтауды  және шаруашылық субъектіні кәсіптік іс-әрекетін басқару қағидалары мен  әдістерін, нарықтың реформаны танудағы қадамдарын ойлауды қажет етеді.

Негізгі бөлігін нақты  орнатылған жүйе бухгалтерлік есеп, қаржы  шаруашылық іс-әрекетінің аудит және талдауын беретін дер кезіндегі  экономикалық ақпаратсыз қалыптасқан  нарықтық қарым-қатынастағы шаруашылық субъектінің күрделі экономикалық механизиін басқару мүмкін емес. Бухгалтерлік есеп пен аудит мәліметтерін шаруашылық субъектілерімен олардың құрылымдық бөлімшелерінің жұмысын жедел басқару  үшін экономикалық болжау мен ағымдық  жоспарды құру үшін және де мемлекеттілік  даму заңдылығын зерттеп, оқу үшін қолданылады.

Қазақстан Республикасы Президенті Ұлы Көшбасшысы Н.Ә.Назарбаевтың 28 қаңтар 2012 жылға Қазақстан халқына жолдауында «Қазақстан жолының жаңа кезеңі - экономиканы нығайтудың, халықтың әл-ауқатын арттырудың жаңа міндеттері» деп атап айтқан болатын. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасында бухгалтерлік есептің әрі қарай дамуы мен жетілуіне, нормативтік актілерді қабылдауға және қайта өңдеуге, оның жаңа адекватты нарықтардың экономика жүйесіне кіруде жеделдетуге үлкен жұмыстар атқарылып жатыр [1, б.5].

1997 жылдың 1 қаңтарынан бастап  бухгалтерлік есеп және субъектілер  қаржы-шаруашылық іс-әрекеттің Бас  жоспар есеп шотының стандарттарының  іс-әрекетіне енгізілуі халықаралық  стандарт талабына сай қаржылық  есеп-қисап формуласының жасалуы  нарықтың экономикалық шартына  сәйкес аудиттың жаңа әдісін  құрудың қажеттілігін тудырады. Мұндай әдіс қаржы есеп-торабының  дәлдігін орнату үшін қажет,  ал шаруашылықтық субъектілер  арасында қалыпты қарым-қатынастың  дамуын жақсартуға, іскерлік әріптесті  таңдауды немесе дұрыс ғылыми  дәлелденген басқарушылық, өндірістік  және қаржылық шешімдерді қабылдау, шаруашылық субъектілердің қаржылық  беріктілігін анықтау, олардың  іскерлік белсенділік және кәсіпкерлік  іс-әрекеттің эффектілігін бағалау.

Кәсіпорынның қаржылық жағдайы  көрсеткіштер қатарымен мінезделеді, олардың ішінде төлеу мен кредит төлеу қабілеттілігі кәсіпорынның қаржы есеп торабын қолданушының назарын аудартады – инвесторлар, банктер, әріптестер, акционерлер.

Кәсіпорынның қаржылық шаруашылық іс-әрекетін орындауда туындайтын қарыздар ағымды және ұзақ мерзімдегі қорларды тарту немесе қайтаруын құрайды, олар дебеттік және кредиттік қарыздарымен белгілі, олар өз кезегінде төлемқабілеттілігі мен өтімділікке әсер етеді.

Қазіргі кезде барлық шаруашылық иелерінің алдында тұрған актуальды  сұрақ, тікелей есеп-төлеу операцияларымен  байланысты, шаруашылық субъектілердің жұмысын реттеуші – бұл дебиторлық қарыздар. 

Дебиторлық қарыздар шаруашылық субъект активтерінің басты бөлігі болып табылады. Кез-келген кәсіпорынның Қазақстандық баланстың қазіргі  заманғы құрылымында ол бірінші, не екінші бөлімдерінде орын алады.

Нақты тәжірибеде, әсіресе  нарықтық қатынасқа көшкенде және өндірістік төмендеуінде, әрқашанда белгілі  бір себептермен кәсіпорын контрогенттердің қарыздарын ала алмау жағдайы  туындайды. Дебиторлық қарыздар көптеген айларға, ал кебірі көптеген жылға да созылады. Дебиторлық қарыздардың өсуі кәсіпорынның қаржылық жағдайын нашарлатады, ал кейбір кезде банкроттікке де әкеледі.

Дебиторлық берешектің құрылымының  басты мақсаты іс жүзіндегі бухгалтерлік нормативтік актілер мен салық  есебінің ұстанымы тұрғысынан дебиторлық берешекті жіктеу мен дұрыс көрсетуді  белгілеумен қорытындыланады. Дебиторлық берешектің аудитінің маңызды мақсаты  дебиторлық берешектің нақты қалдығын көрсетіп, есеп айырысу мен төлем  жүргізілетін субъектінің жағдайын жақсарту болып табылады.

Осындай мақсатты жүзеге асыру  кезінде мекеменің ішкі саясаты  белгіленген есеп беру мезгілінде, қаржылық есепті көрсеткенде және мекеменің  қаржылық жағдайын дұрыс бағалауда  іске асыру қажеттілігі туындайды.

Негізі дебиторлық борыш  – деген белгілі бір қарым-қатынаста  байланысты заңды және жеке тұлғалардың  шаруашылық субъектілердің алдындағы  сатып алған тауарлары, субъектінің  оларға көрсеткен қызметтері үшін, сондай-ақ жұмысшылар мен қызметкерлердің субъектілерден аванс ретінде алған немесе  несиеге, қарызға алған тауарлары мен материалдары үшін қайтаруға тиісті борыштарын айтады.

Дебиторлық қарыздар аудитінің  негізгі мақсаты – ұйымдағы қалыптасқан дебиторлық қарыздардың бар болуы мен олардың бухгалтерлік есепте дұрыс дұрыс бейнеленуін тексеру.  Өнеркәсіптік-шаруашылық қызметі барысында кәсіпорын қызметкерлерін қызмет бабымен іссапарға жібереді, дүкендерден кеңсе жабдықтарын сатып алады, почта арқылы жіберілген ақшаларды және басқа да шығындарды төлейді. Бұл шығындарды үнемі банк мекемелері арқылы нақты ақшасыз есеп-айырысу жолымен төлеу мүмкін емес. Сондықтан да жоғарыда аталған және басқа да шығындарды төлеу үшін қызметкерлерге нақты ақша беріледі және олар алған ақшасына есеп беруте тиісті.

Кейбір жағдайларда жабдықтаушы  сатып алушыға тиеліп жіберілген тауарлар үшін вексель алады. Вексель  өзінің иесіне міндеттеменің мерзімі  өткеннен кейін немесе мерзімінен бұрын  вексельде көрсетілген соманы төлеуді  талап етуге даусыз құқық береді.

Вексельдерді толтыру  мен ресімдеу белгіленген ережені  сақтауды керек етеді. Вексель берілген уақытынан бастап төлеу мерзіміне  дейін жабдықтаушының иелігінде  болуы, тауарға төлем төлеу үшін басқа заңды тұлғаға немесе жеке тұлғаға берілуі немесе банк мекемесінен несие алу үшін пайдаланылуы мүмкін.

Аванс есебі бойынша артық жұмсалған шығындар қызметшіге кассадан беріледі. Аванс есептерін бухгалтерия тексереді, сонан соң оларды субъектінің басшысы бекітеді. Дұрыс рәсімделмеген аванс есептері және оларға қоса тіркелген құжаттар қайта рәсімдеу үшін есеп беруші адамдарға қайтарылады.

Қорларды есепке алу “Күдікті қарыздар бойынша резервтер” шотында  жүргізіледі. Аудитор күдікті қарыздарды қайтару бойынша жүргізілген  шараларды тексереді. Күдікті қарыз болып белгіленген мерзімде, ал егер мерзім белгіленбесе, онда бұл үшін қажетті уақыт ішінде өтелмеген дебиторлық қарыздар, сондай-ақ тиісті кепілдіктермен қамтамасыз қарыздар есептеледі. Күдікті қарыздар бойынша резервтер жылдың аяғында дебиторлық қарыздарды тізімдеудің деректерінің негізінде жасалады.

Күмәнді қарыздарға – уақытында  төленбеген, жабылмаған және тиісті кепілдікке қамтамасыз етілмеген дебиторлық борыштар  жатқызылады. Қазақстан Республикасының  заңына сәйкес  талап ету мерзімі  өтіп кеткен дебиторлық берешек күдікті  қарыз болып саналады.

Күдікті қарыз болып белгіленген  мерзімде берілмеген қарыздар есептеледі және олар қажетті уақыт ішінде өтелмеген  дебиторлық қарыздар, сондай-ақ тиісті кепілдіктермен қамтамасыз етілмеген қарызар болып есептеледі. Сонымен қатар, біз күдікті қарыздарды бағалау әдістерімен есептен шығару шараларын қарастырдық. Және де дебиторлық берешек есебінің жүргізілу тәсілдерін, ерекшеліктерін талдадық.

Қандайда болмасын  кәсіпорынды  аудиттеудің міндеті мен тексеру

процедуралары, әдістері қолданылады. Кәсіпорынды аудиттеудің негізгізгі міндеті өзінің тұжырымы мен пікірін  қалыптастыруы үшін, аудиторлық дәлелдемелер мен қаржы есептемесінің әрбір беркітілімен растау немесе жоққа шығару болып табылады. Ал аудиторлық процедуралар жекеленген аудиторлық дәлелдемелер жинақтаудың әдістерінен, тәсілдерінен, жолдарынан құралады. Аудитте тексеру әдістері қаржылық бақылаудың барлық түріне бірдей пайдаланылмайды, сондықтан өзіне ғана тән тексеру әдістері болады. Тәжірибеде тексеру әдістері әдетте таза, жеке-жеке емес, бірнеше әдіс қатар бірігіп пайдаланылады. Аудиторлық тексеруде жұмыс түрлері әртүрлі болып келеді. Сондықтан аудиттің міндеті мен тексеру әдістері шама шарқынша әртүрлі болып келеді

Айналым қорларының бөлігі болып табылатын, әсіресе айналым  қорларының бөлігі, дебиторлық қарыздар, әсіресе өз-өзін ақтамағандар айналым  қорларының айналымдарын тез қысқартады, сондықтан кәсіпорынның табысы төмендейді.

Сондықтан, дипломдық жұмыстың басты мақсаты дебиторлық қарыздың есебі мен оған жүргізілген аудиторлық тексеруді оқып, дебиторлық қарыздарды төмендету жолдарын ұсыну.

Дипломдық жобаның зерттеу  объектісі болып  «Карагандинские окна» ЖШС -гі алынды.

Алға қойған мақсатқа жету, әрі «Карагандинские окна» ЖШС -нің қаржылық жағдайын жақсарту үшін мынадай міндеттерді шешу  қажет:

1. дебиторлық борыштардың есебі мен аудитының теоретикалық негіздерін оқып талдау;
2. жаңа жоспар есеп шотына және бухгалтерлік есептің жаңа жүйесіне өтуге байланысты «Карагандинские окна» ЖШС -нің дебиторлық борыштардың есебін дұрыс ұйымдастырылуын оқып, танысу;
3. «Карагандинские окна» ЖШС -нің дебиторлық борыштарына талдау жасау, оның өсіміне және анықталмаған қарыздарды жоюға бағытталған резервтерін анықтау;
4. дебиторлық борыштар есебін ұйымдастыруды жетілдіру жолдарын жеделдету;
5. кәсіпорынның дебиторлық борыштар аудитінің талаптарын қарастыру.

Тақырыптың ғылыми-тәжірбиелік деңгейі. Дебиторлық борыштар есеп пен аудит саласындағы зерттеген Қазақстандық және Ресейлік  К.А.Сағадиев, А.И.Мырзахметов, А.С.Смағулов, С.Т. Мыржақыпова,  Г.Б. Поляк, Г.А. Краева, Ю.Б. Долгушина, А.О. Левкович, А.В. Малявина сияқты авторлар қолданған.

Жұмыстың теориялық және тәжірибелік негізі. Зерттеу барысында отандық және шетел экономист ғалымдардың бухгалтерлік есеп, қаржылық талдау және менеджмент, экономикалық – математикалық әдістері облысында еңбектері қарастырылды. Сонымен қатар заңдық және нормативтік құжаттар, ғылыми – тәжірибелік конференция материалдары және тәжірибелік қолдану нәтижелері зерттелді. Зерттелген нәтижелер бір-бірімен құрамы мен құрылымы, маңыздылығы мен құбылысы және себептері мен нәтижелері үздіксіз байланыста көрсетілген.

Дипломдық жұмыстың құрылымы. Диплом кіріспеден, 3 бөлімнен, қорытынды, әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан  тұрады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1 ДЕБИТОРЛЫҚ БОРЫШТАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ, ЕСЕБІНІҢ ЖҮРГІЗІЛУІ ЖӘНЕ АУДИТІНІҢ МАҚСАТЫ

 

1.1 Дебиторлық  борыштардың жалпы түсінігі және мәні