Ақша қаражаттарының есебі мен аудиті

Аудитор жабдықтаушыға борышты өтеу үшін ақша аударудың қаншалықты нақтылығы мен негіздігін тексеруге тиісті. Кәсіпорындар, мәселен, сауда кәсіпорнына сатып алынған азық-түлік тауарларына ақша аударуы мүмкін, ал шын мәнінде қоймаға түспеген немесе құжатта көрсетілген ассортименттен басқасы түскен оқиғалар болады. Кәсіпорындар орындалмаған құрылыс-монтаж және жөндеу жұмыстары үшін, сондай-ақ делдалдарды «құтқару» мақсатымен жеткізіп берілмеген техника үшін ақша аударатын жағдайлар да аз емес. Сондықтан банктегі ақшалай қаражат шоттары бойынша операциялар ревизиясында қарама-қарсы тексерулер, әсіресе, біртектес операциялар бойынша өзара байланысқан бастапқы құжаттарды мұқият тексеріп өткізу талап етіледі [24].

Валюталық шоттағы операциялар аудитінде төменде келтірілген ерекше жағдайлармен сұрақтарға мұқият көңіл бөлу және анықтау керек:

1. Валюталық шот ашылған банк мекемесін.
2. Банк көшірмелері бойынша оларға тіркелген сома бастапқы кұжаттарда көрсетілген сомаға сәйкес келе ме?
3. Сыртқы экономикалық істердегі есеп айырысу түрлерін қолданудың негізділігі.
4. Валюталық шотты ашқаны үшін комиссиялық сыйақы төлеудің дұрыстығы.
5. Валютаны сату мен сатып алу операцияларын есепте көрсетудің дәлдігі.
6. Есепте бағамдық айырманы анықтау мен көрсетудің дұрыстығы.
7. Бухгалтерлік өткізбелерді жасаудың жүйелілігі. Банк көшірмесіндегі жазбалардың 2 журнал-ордер мен Бас кітап жазбаларына сәйкестігі.
8. Резидент болып саналатын ұйым-экспортерлердің валюталық түсімін уәкілетті банктегі валюталық транзиттік шоттарға қосудың толықтығы мен уақтылығы.
9. Экспортерлерде ҚРҰлттық банкінің рұқсатынсыз ашылған шетелдік банктегі есептерінің бар болу фактісінің тексеруі.
10. Экспортерлердің өзіндік валюталық түсімін қолданудың дұрыстығы, шетелдік валютаға алынған қолма-қол шетелдік валюта мен материалдық құндылықтың сақталуы.
11. Түсетін тауарлардың (материалдардың, жартылай өнімдердің, жабдықтардың және т.б.) сату бағасы мәміледе (шартта) қарастырылған құнға негізделіп, кәсіпорындағы кіріске алу, кеден төлемі, көлік шығыстары мен сатып алу, тасымалдау жөніндегі басқа шығындар ай-күн, жылындағы импорт бойынша кәсіпорынның тауар сатып алу кезіндегі талаптарын орындау.
12. Тауар алмастыру операцияларын (бартерлік мәміле) жасағанда, қаржылық нәтижелерді анықтау мен өткізудің есебі жүктің кеден декларациясында көрсетілген ай-күн, жылға және мәміледе (шартта) қарастырылған кұн бойыншажасалуын.
13. Салық салу мақсаты үшін түсім мәміле сәтінде қолданылатын өнімнің (тауардың және басқа мүліктің) нарықтық бағаларына сүйеніп, есептелген деңгейден төмен болмауын қадағалау және т.б.
14. Аудитор банктегі:1061 «Аккредитивтердегі ақша қаражаты», 1062 «Чек кітапшаларындағы ақша қаражаты», 1040 «Карт-шоттардағы ақша», 1060 «Банктердегі басқа да шоттардағы ақша» 1000 бөлімшесінің «Банктегі аккредитивтегі, чектердегі, карт-шоттардағы және басқа да шоттарындағы ақша қаражаттары» арнайы шоттардагы ақша есебін ұйымдастырудың дұрыстығын тексеруге ерекше назар ауарғаны жөн.

Сонымен қатар аудитор мыналарды тексеруі қажет:

• егер есеп айырысудың бұл формасы шартпен белгіленсе және жабдықтаушы сатып алушыны есептесудің есеп айырысудың аккредитивті түрін қолданудың дұрыстығы мен зандылығына көзін жеткізсе. Әрбір аккредитив тек бір ғана жабдықтаушымен есептесуге арналған. Ол пошта немесе телефон бойынша ашылады. Аккредитивтің іс-әрекет ету мерзімін тараптар келісім-шартта белгілейді. Аккредитивтен қолма-қол ақшамен төлеуге қолданыстағы заңнамамен тыйым салынған;
• мекен-тұрағы бойынша дара балансқа бөлінбеген құрылымдық бөлімшенің ағымдағы шот ашуының заңдылығы мен дұрыстығы. Ағымдағы шоттарды есеп шот ашуға мүмкіндік беретін белгілері жоқ кәсіпорындар: өндірістік және ғылыми-өндірістік бірлестіктердің өндірістік (құрылымдық) бірліктеріне; олардың мекен-тұрағынан тыс жерлерге орналасқан, кәсіпорын- ның шаруашылық есептегі басқа бөлімшелеріне ашылады;
• дара балансқа бөлінген құрылымдақ бөлімшелерден баланстар мен басқа қажетті құжаттар ұсынылған ба?
• дара балансқа бөлінбеген құрылымдық бөлімшелер шығынан негізгі өндірістің шығыстары немесе айналым шығындары (сауда мен қоғамдық тамақтандыру кәсіпорындары үшін) құрамына енгізудің негізділігі;
• банктен алынған (егер мұндай операциялар орын алса) депозиттік сертификаттардың бар болуын;
• бухгалтерлік өткізбе желілердің жасалу дұрыстығын, сонымен қатар 1061, 1062,1040, 1060 шоттардағы «Банктердегі аккредитивтегі,чектердегі, карт-шоттарындағы және басқа шоттардағы ақша қаражаты» 1010 бөлімшесінің, 3 журнал-ордері жазбаларында және Бас кітапта ескерілетін операциялар бойынша банк көшірмелеріндегі жазбалардың сәйкестігі.

Егер арнайы шотта шетелдік валюта есепке алынса, онда олар жөніндегі операциялар валюталық шот жөніндегі тәртіппен атқарылады.

Аудитор жол-жөнекей ұлттық және шетелдік валютадағы қаражаттың (аударымның) кәсіпорынның ағымдағы шотына немесе басқа шотқа есепке қосу үшін банк кассасына, жинақ кассасына немесе пошта бөлімшесінің кассасына салынған, бірақ белгілеуі бойынша әлі есепке алынбаған ақшалай соманың (көбінесе сауда түсімі) қозғалысы туралы ақпаратты оқып-білуі керек. 1020 «Жолдағы ақша қаражаты» шоты бойынша есепке алу үшін банк мекемесінің, пошта бөлімшесінің түбіртектері, банк инкассаторларына тапсыруға арналған ілеспе тізімдеме (ведомосттердің) көшірмелері негіз болып саналады.

Жолдағы ақша аудитімен бухгалтерлік есепте 1020 «Жолдағы ақша қаражаты» шотында есептелетін соманың шынайылығын, сондай-ақ бухгалтерлік өткізбе желі құрудың дұрыстығын және бастапқы құжаттардың 3 журнал-ордерде және Бас кітапта осы шот жөніндегі жазбалардың сәйкестігін тексеру қажет.

 

 

 

 

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

Сонымен, бухгалтерлік есеп бүгінгі таңда басқару жүйесінде маңызды орындардың бірін алады. Ол өндірістің, айналыстың, бүлудің және түтынудың нақты үрдістерін күрсетіп, кәсіпорынның қаржылық жағдайын сипаттап, басқарушы шешімдерін қабылдаудың негізі болып табылады.

Қазақстан Республикасында бухгалтерлік есеп Халықаралық Қаржылық есеп стандарттарында, Ұлттық Қаржылық есеп стандарттарындажәне Типтік шоттар жоспарында бекітілген принциптеріне сэйкес жүргізіледі.

Әр бір кәсіпорын үзінің қызметі барысында сатып алынған тауарлар, күрсетілген қызметтер, орындалған жұмыстар үшін басқа шаруашылық жүргізуші субьектілермен, бюджеттік мекемелермен, бюджеттен тыс қорлармен және т.б. мекемелермен есеп айырысады. Ал, есеп айырысу операцияларының тиімділігі күбіне ақша қаражаттарының бухгалтерлік есебінің жағдайына байланысты. Ақша қаражаттар бойынша есеп айырысу қолма қол және қолма қолсыз нысанда жүреді.

Қолма-қолсыз ақшаның есебі есеп айырысу шоты, валюталық шот, банктегі арнайы шоттардағы ақша қаражаттар операцияларының есебі арқылы, ал қолма қол ақшалардың есебі касса операцияларының есебі бойынша жүзеге асады.

Барлық шаруашылық субъектілер ақша қаражаттарын банктердің сәйкес мекемелеріндегі шоттарда сақтайды және міндеттемелер бойынша төлемдерді жүзеге асырады. Көп жағдайда бүл төлемдер қолма-қолсыз есеп айырысу нысанында болады, ал қажетті қолма - қол есеп айырысулар Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің нормативті құжаттарымен бекітілген мүлшерде ғана жүзеге асады. Заңды түлғалар арасындағы төлем 4000 айлық есеп айырысу күрсеткішінен артып кеткен жағдайда, есеп айырысу тек қолма -қолсыз түрде жүзеге асу керек.

Ақша қаражаттардың есебі мынадай алғашқы құжаттардың негізінде жүзеге асады:

-    төлем тапсырмасы;

-    нақты жарнаға  хабарландыру;

-    төлем талап  тапсырмасы;

-    кіріс касса  ордері;

-    шығыс касса  ордері;

-    ақшалай чектер;

-    слиптер;

-    қаражатты депонирлеудің  төлем тапсырмасы;

-    банктік көшірмелер.

Әр бір кәсіпорын басшылары кәсіпорын қызметін дүрыс жолға қойып, пайдасын асыру үшін ішкі аудитті жүргізу керек.

Кәсіпорынның барлық қаржылық нәтижелері қаржылық есеп беруде шығарылады.

Ақша қаражаттарының бар болуы мен олар бойынша есеп айырысуларды дұрыс ұйымдастыру есеп айырысу тәртібінің бекуіне, дебиторлық және кредиторлық міндеттемелердің кемуіне, ақша қаражаттарының айналымдылығының жылдамдауына, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының нығаюына алып келеді.

Ақшалай есеп айырысулар, негізінде, банк мекемелері арқылы олардың бақылауымен ақшалай қаражаттарды төлеушінің шотынан алушының шотына қолма-қол ақшасыз төлемдер түрінде аудару жолымен жүргізіледі. Қолма-қол ақшасыз есеп айырысуларды қолдану мемлекетке банкте бос ақшаларды шоғырландыруға, олардың айналымына қатал бақылау жасауға мүмкіндік береді, кейбір мекемелердің салт ақшаларға деген мұқтаждықтарын азайтады және ақшалай қаражаттардың толық сақталуын қамтамасыз етеді.

Қатал есеп айырысу-төлем тәртібін, ақшалай қаражаттарды олардың белгілі мақсатқа сәйкес пайдалануды жүйелі түрде бақылау жасауды қамтамасыз ету үшін қажетті шарт ақшалай және есеп айырысу операцияларының бухгалтерлік есебін дұрыс және ұтымды ұйымдастыру болып табылады да, ақшалай қаражаттардың сақталуы және мақсатты пайдалануына, кассалық және сеп айырысу тәртібінің сақтауына қатал бақылау жасауды қамтамасыз ету – оның негізгі мақсаты. Осы мақсаттарға жету көп жағдайда бухгалтерияның аппаратына байланысты, сондықтан ақшалай қаражаттарды есепке алу келесі негізгі міндеттерді орындауға қажет:

− мекемелер мен кәсіпорындардың кассасына түскен түсімдерін уақытында және толық кіріске алуды күнделікті қатал бақылау;

− кәсіпорындардағы салт ақшалардың дұрыс сақталуы мен қозғалысына тұрақты қатал бақылауды қамтамасыз ету;

−  ақшалай қаражаттармен жүргізілетін шаруашылық операциялардың құжаттық ресімделуінің белгіленген тәртібін, заңдылығын және мақсатқа сәйкестігін қатал сақтау, сондай-ақ олардың бухгалтерлік есеп шоттарныда уақытында және дұрыс көрсету;

− ақшалай қаражаттарды банк мекемесіне уақытында және толық өткізуді, түсімдерден салт ақшаларды жұмсау мөлшерлерін (нормаларын) қатал сақтауға бақылауды жүзеге асыру;

− кассадағы, ағымдағы банктік шотындағы және банктегі басқа да шоттардағы ақшалай қаражаттарды түгендеуді уақытында өткізу, салт ақшалардың анықталған жетіспеушіліктері мен ұрлықтан болған сомаларында толық және уақытында өтеу, оның нәтижелерін бухгалтерлік есеп шоттарында көрсету және қаржылық есептіліктің тиісті баптарының толық нақтылығын қамтамасыз ету.

 

 

 

 

 

 

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:

 

1. Айтжанова Ж.Н. «Бухгалтерский учет, отчетность и аудит устойчивого экономического развития». Алматы 2002, 205с.
2. Абдыкалыков Т.А., Сатмурзаев А.А., «Основы бухгалтерского учета и аудита» Алматы 2001, 236с.
3. Міржақыпова С.Т. «Банктердегі бухгалтерлік есеп» Алматы, Экономика, 2004ж., 432с.
4. Әбдіқалықов Т.Ә. «Бухгалтерлік есеп және аудит». Алматы 2000ж. 1686.
5. Баймұханова   С.Б.,   Балапанова   Ә.Ж.   «Бухгалтерлік   есеп»,   Алматы 2001ж., 2366.
6. Бернстайн Л.А. «Анализ финансовой отчетности». Москва 2002г. 623с.
7. Төлешова Г.Қ. «Дамыған қаржылық есеп» Алматы, Экономика 2005ж., 111б.
8. Кеулімжаев Қ.Қ., Әжібаев З.М. т.б. «Қаржылық есеп». Алматы 2001г. 3306.
9. Кеулімжаев Қ.Қ.,Құдайбергенов Н.А.Бухгалтерлік есеп теориясы және негіздері.Оқулық –Алматы: Экономика.2006-384 бет
10. Кодекс  РК  о  налогах  и  других обязательных платежах  в  бюджет. Алматы2011г. 238с.
11.   Международные стандарты финансовой отчетности 2008г. 1242с.
12. Толешова Г.К. «Финансовый учет и отчетность в соответствии с международными стандартами», часть 1, Алматы, 2004г.
13. Радостовец В.К. и др. «Бухгалтерский учет на предрприятиях». Алматы 2002г. 728с.33
14. Сейдахметова Ф.С. «Современный бухгалтерский учет». Алматы 2000г. 335с.
15. Попова Л.А. Финансовый учет хозяйствующий субъектов, Караганда, 2009.400с.
16.   Тасмағамбетов Т.А., Омаров А.Ш. т.б. «Қаржы есебі» Алматы 1998ж. 475 б.
17. «Бухгалтерский учет - Аудит» №7 февраль, №3 март 1999г.

18. Балапанова Ә.Ж. «Аудиттің теориялық негіздері». Алматы 2003ж.

19. Дюсембаев  К.Ш.   и  др.   «Аудит и  анализ  финансовой  отчетности». Алматы 1998г. 432с.

20. Дюсембаев К.Ш., «Аудит и анализ в системе управления финансами» Алматы 2000г., 293с.

21. Айтжанова Ж.Н. «Бухгалтерский учет, отчетность и аудит устойчивого экономического развития». Алматы 2002, 205с.

22.    Абдыкалыков Т.А., Сатмурзаев А.А., «Основы бухгалтерского учета и аудита» Алматы 2001, 236с.

23.    «Аудит». Под редакцией профессора В.И. Подольского Москва 1997г. 432с.

24.    Әбдіқалықов Т.Ә. «Бухгалтерлік есеп және аудит». Алматы 2000ж. 1686.