Ақша қаражаттарының есебі мен аудиті

Ақшалай қаражатты оңай жасыруға, тасуға болады, оларда тиістілік белгілері жоқ және олар айырбасталады. Ақшалар – шаруашылық қызметі өлшемі мен есебінің ағымдағы қаржылық ақпараттың негізгі бірлігі.

Ақшалай қаржылармен есеп айырысу операцияларының бугалтерлік есебін жүргізу мен ұйымдастырудың мақсаттары мыналар болып табылады:

–Ақшамен есеп айырысу операцияларын толық және уақытылы дер кезінде есептеу;

–Субъектідегі ақшалай қаржылардың түгелдігін және оларды дұрыс, тиімді пайдалануды бақылау.

Кассадағы ақшалай қаражатты сақтау, жұмсау және есептеу тәртібі есеп саясатына сәйкес шаруашылық жүргізуші субъект дербес жасайтын кассалық операцияларды жүргізу ережелері белгіленген [6].

Ақшалай қаражатты оңай жасыруға, тасуға болады, оларда тиістілік белгілері жоқ және олар айырбасталады. Ақшалар – шаруашылық қызметі өлшемі мен есебінің ағымдағы қаржылық ақпараттың негізгі бірлігі.

 

 

1.2 Ақша қаражаттарының  функциялары

 

Ақшаның әрбір қызметі ақшаның тауар айырбастау процесінен туындайтын, тауар өндірушілердің өзара байланысының формасы ретіндегі әлеуметтік-экономикалық маңызының белгілі бір жағын мінездейді.

Ақша бес түрлі қызмет атқарады: құн өлшемі, айналыс құралы, төлем құралы, қор және қазына жинау құралы, дүниежүзілік ақша.

 Ақша құн өлшемі  ретінде. Құнның өлшемі қызметі  тауар өндірісі жағдайында туындайды. Бұл ақшаның барлық тауарлар құнының өлшемі ретіндегі қабілеттілігін білдіреді, бағаны анықтауда делдал қызметін атқарады. Өзінің жеке құны бар тауар ғана, құн өлшемі бола алады. Бұндай тауар болып өндіруіне қоғамдық еңбек жұмсалған, құнды құрайтын алтын саналады. Яғни, бұл қызметті толық құнды ақшалар атқарады [7].

Ақша еңбек өлшемі – ол жұмыс уақытын емес, осы еңбекпен құрылған құнды көрсетеді.

 Ақша құн өлшемі  қызметін идеалды, оймен ойлау  арқылы орындайды. Яғни тауардың  құнын өлшеу ақшаға айырбасталғанына  дейін орындалады, сонымен құнның  тауар формасынан ақша формасына  айналуы үшін тауардың бағасын  белгілесек жеткілікті.

 Құн өлшемі және  баға масштабы ретіндегі ақша  қызметтерінің арасында едәуір  айырмашылық бар. Құн өлшемі –  мемлекетке тәуелді емес ақшаның  экономикалық қызметі болып табылады. Ол құн заңыменен анықталады. Баға масштабы заңды спатқа  ие бола отырып, мемлекет билігіне  тәуелді және құнды емес тауар  бағасын көрсету үшін қызмет  етеді.

 Ақша айналыс құралы. Ақша айналыс құралы қызметінде  тауарларды өткізудегі делдал  болып табылады.

 Тауарлар бір қолдан  екінші қолға ауыса отырып, өзінің  тұтынушысын тапқанға дейін ақша  үздіксіз қозғалыста болады.

Тауар айналысы кезінде, ақша делдал ролін атқарады, ал бұл кездегі сатып алу дәне сату актісі ерекшеленеді, уақыты мен кеңістігі бойынша сай келмейді. Сатушы, тауарын сатқаннан кейін, басқа тауарды сатып алуға әр уақытта асықпайды. Ол тауарды бір нарықта сатуы, ал басқа нарықтан сатып алуы мүмкін. Өзінің құнын өткізгеннен кейін, айналыстан кететін тауарларға қарағанда, ақшалар айналыс құралы ретінде барлық уақытта осында қалып отырады және сату-сатып алу процесіне қызмет етеді.

 Айналыс құралы ретінде  ақша қызметтерінің ерекшеліктері  мыналар:

- тауар мен ақшаның  қарама-қарсы қозғалысы;

- оны идеалды ақшалар  емес, нақты (қолма-қол) ақшалар орындайды;

- ақшаның бұл қызметінде  тауарларды айырбастау өте тез  орындалатын болғандықтан, оны нағыз  ақшалар емес (алтын), оны ауыстырушылар  – ақша белгілері орындайды.

 Ақша төлем құралы. Тауар айналысы ақша қозғалысымен  байланысты. Бірақ ақша қозғалысы  міндетті түрде тауар қозғалысымен  бір уақытта тоғысуы тиіс емес.

Ақша құнның еркін формасында көрінеді. Олар өткізу процесін еркін аяқтайды. Ақшаның қозғалысы тауар қозғалысынан ерте немесе кеш жүруі мүмкін. Егер тауар мен ақшаның қарама-қарсы қозғалысы болмаса, яғни тауар төлем ақы түскенге дейін сатып алынған немесе керісінше болса, онда бұл жағдайда ақшалар төлем құралы қызметін атқарады [8].

Ақшалар төлем құралы ретінде тек қана тауар айналысына ғана емес, сонымен бірге қаржы-несие қатынастарына да қызмет етеді. Барлық ақшалай төлемдерді төмендегідей етіп тоатауға болады:

- тауарларды және қызметтерді  төлеуге байланысты міндеттемелер;

- еңбек ақы төлеуге  байланысты міндеттемелер;

- мемлекетке қатысты  қаржылық міндеттемелер;

- банктік қарыз, мемлекеттік  және тұтыну несиесі бойынша  борыштық міндеттеме;

- сақтандыру міндеттемелері;

- әкімшілік-сот сипатындағы  міндеттемелер және басқалары.

 Ақша – қорлану  және жинау құралы ретінде. Ақшаның  төлем және айналыс құралы  қызметтері ақшалай қорлардың  құрылуын талап етеді. Ақшаның  қорлануының қажеттігі Т –  А – Т айналымының екі актілерге  Т – А және А – Т айрылуымен  байланысты.

 Қазына жинау қызметінің  қажеттігі тауар өндірісімен  байланысты болды. айналым капиталын  немесе тұтыну заттарын алу  үшін ең бастысы жинау қажет.Металл  ақшалар айналысы тұсында қазына  жинау тек қана ақша айналысын  реттеуші ролін атқарған болатын.Өндірістің  және тауар айналысының кеңеюі  барысында металл ақшалар қазынадан  айналысқа шығын отырды немесе  керісінше [9].

Қазіргі жағдайда қазына жинау қызметі айналыстағы ақша массасынреттегіш ролін атқармайды. Қазына тек қана мемлекеттің сақтандыру қоры ретінде болады.

Алтын резервтері мемлекетке экономикалық тәуелділіктің болуына кепілдеме береді.

1998 жылы 1 қаңтарда қазақстан  Республикасы Ұлттық банкісіндегі  монетарлық алтынның қалдығы 4178,1 млн теңгені құрады.

 Дүниежүзілік ақша  қызметі. Тауар шаруашылығының кеңеюі, шаруашылық байланыстардың интернационалдануы, дүниежүзілік нарықтың пайда  болуы дүниежүзілік ақшалар қызметінің  пайда болуына себеп болды. Дүниежүзілік ақшалар интернационналдық құн өлшемі, халықаралық төлем және сатып алу құралы ретінде қызмет етеді.Бұл қызметті бастапқыда толық бағалы ақшалар (алтын), ал кейіннен нағыз ақшалар (шетел валютасы) атқарды.

Бұл қызметті бастапқыда толық бағалы ақшалар (алтын), ал кейіннен нағыз ақшалар (шетел валютасы) атқарды.

 Егер де елдің ішінде  ақша ұлттық ақша бірліктері  формасында қызмет етіп жүрер  болса, ал одан тысқары жерде  К. Маркстің айтуынша: "ақшалар  өзінің ұлттық киімдерін шешіп, бастапқы қымбат бағалы металл  формасын киеді", яғни жалпыға  бірдей эквивалент формасына  өтеді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2 АҚША  ҚАРАЖАТТАРЫНЫҢ  ЕСЕБІ

2.1 Ақша қаражаттарының  құжаттық ресімделуі

 

Ақша қаражаттарының есебі алдында келесідей міндеттер тұр:

• шаруашылық субъектілерменуақтылы есеп айырысулар жүргізуді қағалау;
• есеп регистрлерінде ақша қаражаттарының белгіленген шектер негізінде дұрыс пайдалануын қадағалау;
• ақша қаражаттарының мақсатты жұмсалуын қадағалау мақсатымен кезең сайын түгендеу жұмыстарын жүргізу;
• кассадағы және ағымдық шоттағы ақша қаражаттарының бар болуы мен жұмсалуын бақылау;
• есеп айырысу тәртібінің орындалуын бақылау.

Мекемелер қаржылық-шаруашылық қызметтері барысында қажетті үзіліссіз өзара есеп айырысу қарам-қатынастары пайда болады, яғни:

– жабдықтаушылармен олардан сатып алынған тауарлық-материалдық қорлар үшін;

– сатып алушылармен оларға жөнелтілген тауарлық-материалдық қорлар үшін;

– көлік мекемелерінен тауарлық-материалдық қорларды жеткізгендері үшін;

– қаржы органдарымен салықтар және бюджетке төленетін басқа да төлемдер бойынша;

– басқа да мекемелер, кәсіпорындар, ұйым және тұлғалармен әртүрлі шаруашылық операциялар бойынша;

– жұмыскерлермен және қызметкерлермен енбекақы және т.б. бойынша.

Ақшалай қаражаттардың бухгалтерлік есебінің жоғарыда көресетілген міндеттерін ойдағыдай орындау үшін кассалық тәртіпті өте қатал сақтау қажет.

Бұл айтарлықтай дәрежеде ақшалай операциялармен шұғылданатын барлық лауазымды тұлғалардың есеп беру тәртібін қатал сақтауына негізделінеді.

Мекеме басшысы мен бас бухгалтері лауазымды тұлғалардың кассалық, тауарлық немесе аванстық есеп берулерді тапсыру мерзімдерін бұзуды, ақшалай кассалық құжаттарын ресімдеудегі ұқыпсыздықты, банктегі ағымдағы шотынан салт ақшалар алатын чек кітапшаларының сақталуына және қолданылуына бақылауды нашарлатуды, банктің өткізілген немесе байланыс мүшелері арқылы аударылған түсімдер тиісті шоттарға есепке алу мерзімдерін бұзуды қатаң тоқтатулары керек. Мұндай бұзушылықтар кассалық тәртіпті сақтауға бақылауды нашарлатуға әкеледі және ақшалай қаражаттарды ұрлау мен теріспайдалану үшін жағдайлар туғызады [10].

Кассалық тәртіпті қатаң сақтау үшін алдын-ала бақылаудың үлкен маңызы бар. Оны мекеменің басшысы мен бас бухгалтері кассалық құжаттарды ресімдеу және қол қою кезінде жүргізуге, сонымен қатар ақшалай қаражаттарды пайдаланудың заңдылығын, экономикалық және шаруашылық мақсаттарға сәйкестігін, оларды жұмсау мөлшерлерін (нормаларын) сақтауды алдын ала сақтандыруға міндетті.

Ақшалай қаражаттардың сақталуын және орынды пайдалануын қамтамасыз етуде, сондай-ақ кейінгі бақылау да зор рөл атқарады. Ол кассалық есеп беруді қабылдауда, кассадағы ақшалай қаражаттар мен ақшалай құжаттарды түгендеуде және есептік жазулардың дұрыстығын тексерген кезде жүзеге асырылады.

Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп беру – бұл ақша қаражаттары мен олардың эквиваленттерінің келіп құйылуы мен шығысталуы. Ақша эквиваленттеріне қысқа мерзімді қаржы инвестициялары ( мерзімі бір жылдан кем) және облигация, қазынашылық векселі және т.б. сияқты өтімді бағалы қағаздар жатады.

Ақшатүсімдері туралы ақпарат, біріншіден, кәсіпорынның ақша қаражаттары мен олардың эквиваленттерін табу қабілеті, сондай-ақ ақша түсімдерін пайдаланудағы кәсіпорынның мұқтажын бағалауға көмектеседі. Екіншіден, кәсіпорынның таза активтеріндегі өзгерісті, оның қаржы құрылымын, сондай-ақ өтімділік пен төлем қабілетін бағалуға көмектеседі. Үшіншіден, әр түрлі кәсіпорындардағы операциялық қызмет туралы есеп берулерді салыстыруға мүмкіндік береді [11].

Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп беруде 3 түрге бөлінетін ақша түсімдері көрсетіледі ( Қосымша1).

        — негізгі қызметтен түскен ақша түсімдері;

— инвестициялық қызметтен түскен ақша түсімдері;

— қаржыландыру жөніндегі қызмет.

Операциядан түсетін ақша түсімдері негізінен кәсіпорынның табыс келтіретін негізгі қызметінің барысында пайда болады.

Негізгі қызмет жөнінде мысал болып табылатындар:

— тауар сатудан және қызмет көрсетуден түскен ақша түсімдері;

— сыйақылардың, комиссия ақысының және басқа табыстардың ақшалай түсімдері;

— тауарлар мен қызметтер үшін жеткізушілерге төленген ақша төлемдері;

— қызметкерлерге ақша төлемдері;

— ақша төлемдері немесе табыс салығын өтеу, егер олар қаржыландыру жөніндегі қызметпен және инвестициялық қызметпен байланыссыз болса;

— шарттар бойынша ақша түсімдері немесе төлемдер.

Инвестициялық қызмет – бұл ұзақ мерзімді активтердің және ақша эквиваленттеріне қатысы жоқ басқа инвестициялардың сатып алынуы немесе шығарылуы.

Инвестициялық қызметтің нәтижесінде туындаған ақша түсімдеріне мыналар мысал болып табылады:

— негізгі құралдарды, материалдық емес активтерді және өзге де ұзақ мерзімді активтерді сатып алу, сату кезіндегі ақша төлемдері немесе төлемдері;

— меншікті капиталды немесе басқа кәсіпорындардың қарыз міндеттемелерін, сондай-ақ бірлескен кәсіпорындардағы қатысу үлесін сатып алу кезіндегі ақша төлемдері немесе түсімдері;

— басқа кәсіпорындарға аванстық төлемдер және берілетін қарыз;

• басқа кәсіпорындарға ұсынылған аванстық төлемдерді өтеуден алынған ақшатүсімдері.

Қаржыландыру жөніндегі қызмет – бұл нәтижесі меншікті капитал мен қарыз қаражаттарының мөлшері мен құрамындағы өзгеріс болып табылатын қызмет.

Қаржыландыру жөніндегі қызметке мыналар мысал болып табылады:

— акциялар немесе меншікті капиталдың басқа элементін шығарудан түскен ақша түсімдері;

— акция сатып алған кездегі немесе меншікті акциялардыңтемін төлеп алған кездегі акционерлерге ақша төлемдері;

        — қамтамасыз  етілмеген қарыз міндеттемелерін, займдарды, вексельдерді, облигацияларды, 6acқa да қысқа мерзімді және ұзақ, мерзімді займдарды шығарудан түскен aқшa түсімдері;

        — алынған  займдарды өтеу есебінее aқшa төлемдері;

қаржыландырылатын жолмен, яғни ұзақмерзімді жалмен байланысты aқшa төлемдері мен түсімдері [12].

Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп беру екі әдіспен жасалады: тікелей әдіс және жанама әдіс.