Саяси партия ұғымы

37)Авторитарлық саяси жүйенің тоталитарлықтан өзгешеліктері.

Авторитаризм – демократиялық емес саяси тәртіптің бір түрі. Бұнда бір адамның немесе топтың өз басшысымен билікке ұмтылысы.Авторитаризм қоғамдық құрылысы ауысып жатқан елдерде, тағы да ұзақ дағдарыста болып жатқан қоғамда пайда болады. Берілген шарттар авторитарлық саяси режимнің орнату факторы болады.Өз сипаттаумен ол тоталитаризммен демократияның арасында орналасады. Тоталитаризммен оның автократиялық заң мен шектелмейтін билік сипаттамасы болады. Ал демократиямен – автономия бар болуы, мемлекет пен басқарылмайтын қоғам салаларымен ұқсастығы болады.Тоталитаризм ақиқатты игеру монополиясымен ерекшеленеді «Ұлы біліммен» қарсы келетін кез-келген идеямен көзқарастар қате,яғни жалған немесе адасқан болып саналады.Авторитаризмнің тоталитаризмнен ерекшелігі ол мұндай амбициялардан азат,ақиқатты игеру монополиясы бұлыңғыр болғандықтан оған ұмтыла қоймайды.Тоталитаризм өзінің революцияшылдығымен ерекшеленсе,авторитаризм,керісінше консерватизммен әр түрлі нормалар мен құндықтарды устанумен ерекшеленеді және органикалық даму идеясына жүгінеді.Авторитаризмның тоталитаризмнен тағы бір ерекшелігі, ой салу террорын пайдаланады.

38.Саяси сананы  калыптастырудын жолдары.Саяси сана деп омирдеги саяси катынастарды бейнелейтин,оларды тусинип -сезинетин,адамдардын бул саладагы ис-арекетине багыт-багдар беретин алеуметтик сезимдер,тусиниктер,козкарастар жиынтыгын айтады.  Саяси сана ар турли кызметтер аткарады.Олардын ишиндеги негизгилери мыналар:1)когамдык      сананын саяси гылым,саяси теория сиякты курамдас боликтери аркылы саяси шындыкты бейнелеу;  2)тужырымдамалык турде субъектинин максат-мудделерин билдиру аркылы онын саясат алеминдеги ис-арекеттерине багдар беру.Бул кызметти ис жузинде идиология аткарады;  3)саяси психологиянын ар турли коринистери аркылы конил-куйди билдиру. Саяси сана, түрлі әлеуметтік топтар мен индивидтердің қалыптасқан теориялары, идеялары, сезімдері, көзқарастары, құндылықтары, үміттері, көңіл күйлері т.б. арқылы саяси қатынастар жүйесімен саяси билікті жүзеге асыру процесіне қатысуын қамтиды.

39)  Еуропалық ағартушылық дәуіріндегі саяси идеялар(Томас Гоббс,Джон Локк,Шарль Луи Мантескье,Жан-Жак Руссо). Томас Гоббс (1588-1679) мемлекет қоғамдық келісім нәтижесінде жалпыға бірдей бейбіт өмір мен қауіпсіздікті сақтау үшін пайда болды. «Левиафан» атты еңбегінде мемлекет пен ағзаны салыстырған. Гоббстың пікірі бойынша күшті орталықтанған мемлекет барлық жеке тұлғалардың қатысуымен жасалатын қоғамдық шарт негізінде құралады. Билеушінің парызы- халықты жақсы басқара білу, себебі, мемлекет билеуші үшін емес, халық үшін құрылған.Франциядағы буржуазиялық революцияның көрнекті өкілі Шарль Луи Монтескье (1689—1775) әр халыктың адамгершілік бейнесін, оның зандарының айырмашылығын, коғамның дамуын географиялық ортаға (ауа райына, топырағына, жер бедеріне, көлеміне, т.б.) байланыстырды. Бостандық — заң неге ерік берсе, соны істеу. Саяси бостандық экономиканың, өндірістің, сауданың дамуына әсер етеді. Ол сөз, баспасөз, ұждан бостандығын жақтады. Мемлекет азаматтарды өмірге кажетті каражаттармен камтамасыз етуге міндетті. Бостандықты баянды ету мақсатында және төңкерістерге жол бермеу үшін билікті заң шығаратын, атқарушы және сот билігі етіп бөлу керек деді. Ағылшындық Джон Локк (1632-1704) әлеуметтік компромисс  идеологы  болды. Матриалист, ағартушы танымның эмпирикалық (тәжірибелік) теориясы мен либерализмнің  идеялық-саяси негізін  жасады.  «Адам санасы жайындағы тәжірибе» деген шығармасы түрлердің шығу тегі мен адам танымының мүмкіншілігін зерттеуге арналған. Локктың ұйғаруынша,  тұрмыстық  идея мен  принциптер – теория  жүзінде  де,  практика  жүзінде де құдай жөніндегі  идеяны  қоса  алғанда болмайды, адамның  барлық білімі тәжірибеден  туады. Жан Жак Руссо (1712-1778) тек теоретик қана емес, қоғам қайраткері болған адам. Оның ойынша алғаш адамдар өздерінің тұлғалық қасиеттерін ортақ игілік үшін қоғамға бере отырып, мемлекетті қалыптастырады, ал кейіннен сол мемлекет өзінің заңдары мен нормалары арқылы азаматтарын қайта тәрбиелеп шығарады. Адами құндылықтар тек мемлекет пайда болғаннан соң өмір келген деп есептейді.

40.Авторитарлық  жүйелердің негізгі типтері мен  формалары. Авторитаризм – демократиялық емес саяси тәртіптің бір түрі. Бұнда бір адамның немесе топтың өз басшысымен билікке ұмтылысы.Авторитаризм қоғамдық құрылысы ауысып жатқан елдерде, тағы да ұзақ дағдарыста болып жатқан қоғамда пайда болады.Авторитаризм үшін үш белгі тән: 1)Биліктің орталықтануы, 2)басқарудың директивті-бюрократиялық әдісі, 3)«жоғарыдан» келетін нұсқауларға, биліктің өкімдеріне сөзсіз бағыну.Авторитаризм бостандықты шектеу, ерікті басу мен мәжбүрлеуге бейім. Авторитаризм тарихи дамудың әртүрлі кезеңінде әртүрлі елдерде әрқилы формада болды. Барлық саналуандығымен оның келесідегідей негізгі формалары бар: абсолюттік монархия, теократия, әскери режим. Монархия- жоғары мемлекеттік билік бір адамның, яғни монархтың қолында болуы және ол мұрагерлік жолмен беріліп отыратын басқару формасы. Әскери режим үш түрге бөлінеді: 1)диктаторлық, 2)хунта, 3)бірпартиялық.Теократия – билік руханилықтың, діни кланның немесе діни кофессия басшысының қолына жинақталған мемлекеттік құрылыс формасы.

41)Қазіргі идеологияның  негізгі түрері.Саяси идеологияның тұнғыш түрлерінің бірі – либерализм.Оның негізін салушылар: Дж. Локк, Ш. Монтескье, С. Смит, И. Кант, Т. Джефферсон, А. Токвил, Дж. Милль. Ол феодалдық қоғам ыдырап, буржуазиялық қоғамдық қатынастар қалыптаса бастаған дәуірде пайда болады.Либералдық идеологияның негізгі принципі – адамның еркіндігі, тұлғаның табиғи құқықтары мен бостандықтарының қасиеттілігі мен ажырамастығы. Олардың қоғам және мемлекет мүдделерінен жоғары тұруы. Консерватизм – қоғамда тарихи қалыптасқан саяси, экономикалық, әлеуметтік және рухани құндылықтарды сақтау мен дамыту идеологиясы.Консервативтік идеология – қоғамды әр түрлі кездейсоқ жағдайлардан, ретсіз реформалардан, әсіресе қатыгез, қантөгісті революциялардан сақтапқалу жолдарын ұстанды. ХХ ғасырдың ортасынан бастап консерватизм идеологиясының негізгі қағидаларына өзгерістер енгізіліп консервативтік ой-пікірдің басты бағыты жаңарған консерватизмге (неконсерватизмге) ауысты.Неоконсерватизм –қоғамдағы саяси плюрализмді (әртүрлілікті) дамыту және саяси процестерді реттеу үшін мемлекеттің рөлін күшейту мақсатындағы идеология.Коммунистік (латынныңкоммунис – жалпыдегенсөзінен) идеялар XIX ғасырдың орта кезіндедүниегекелген. Негізінсалғандар К. Маркспен Ф.Энгельс.

42)Билік тұжырымдамалары. Билік жөнінде ғалымдар арасында әр түрлі анықтамалар мен тұжырымдамалар бар. Солардың негізгілеріне қысқаша тоқтала кетейік.1)Теологиялық анықтама билікті белгілі бер мақсатқа, белгілеген нәтижеге, қорытындыға жету мүмкіндігі деп түсіндіреді. Мысалы, ағылшын ойшылы Т. Гоббс (1588-1679) билік болашақта игілікке жетудің құралы және өмірдің өзі өле-өлгенше билік үшін үздіксіз ұмтылыс деп жазды.2)Бихевиористік анықтама бойынша билік деп басқа адамдардың жүріс-тұрысын, өзін-өзі ұстауын өзгерту мүмкіндігіне негізделген іс-әрекеттің ерекше түрі.3)Инструменталистік анықтама билікті белгілі бір құралдарды, амалдарды (зорлық-зомбылық, күштеу сияқты шараларды) пайдалану, қолдану мүмкіндігі деп біледі. Мәселен, Американың белгілі саясаттанушысы Р. Даль (1915 жылы туған) билік бір адамға екінші адамды өз еркімен жасамайтын іс-әрекетті жасауға мәжбүр ету мүмкіндігін береді дейді.4)Структуралистік анықтама билікті басқарушы мен бағынушының арасындағы қатынастың ерекше түрі деп ұғады. Олар кейбір адамдарды туғанынан, табиғатынан әміршіл, басқарғысы келіп тұратын болады, ал басқалары көнбіс, көнгіш, басқа біреу өз ырқын билеп, басқарып, жол көрсетіп тұрғанын ұнатады, қалайды дейді. Солардың арасында, олардың ойынша, билік қатынастары туады.5)Конфликтік анықтама билікті дау-жанжал жағдайында игілікті бөлуді реттейтін мүмкіндік, шиеленісті шешудің құралы деп түсіндіреді.6)Біраз ғалымдар билікті кең мағынасында басқаларға тигізілетін жалпы ықпал ретінде қарайды.7)П. Моррис, А, Гидденс сияқтылар, жоғарыдағы көзқараспен келіспей, билікті біреуге немесе бірдеңеге тигізетін жай ғана ықпал, әсер емес, оларды өзгертуге бағытталған іс-әрекет дейді.8)Америка саясаттанушылары Г. Лассуэл мен А. Каплан «Билік және қоғам» деген кітабында билікті шешім қабылдауға қатысу мүмкіндігі ретінде сипаттайды.

43) Консервативтік идеология. Консерватизм - қоғамда тарихи қалыптасқан саяси, экономикалық, әлеуметтік және рухани құндылықтарды сақтау мен дамыту идеологиясы. Консерватизм идеологиясының негізгі мақсаты — қоғам мен мемлекетті, олардың саяси жүйелерін бұрынғы қалпында сақтап қалу болды. Консервативтік идеология – қоғамды әртүрлі кездейсоқ жағдайлардан, ретсіз реформалардан, әсіресе қатыгез, қантөгісті революциялардан сақтап қалу жолдарын ұстанды. Консервативтік идея Еуропаның батыс, солтүстік және Азияның біраз елдерінде мемлекеттік қолдау тауып кейін идеологияға айнала бастады. Осы консерватизм идеологиясының басты мақсаттары: куатты мемлекет құру, саяси жүйенің, биліктің жоғарғы әлеуметтік топтың қолында болуы, тұлғаның қоғам мен мемлекетке бағынуы іс жүзінде жүзеге асып, бұл елдерді әртүрлі кездейсоқ, ретсіз реформалардан, кенет оқиғалардан, өкіметтік төңкерістерден, шиеленістерден сақтап қалды, бейбіт жағдайда нәтижелі әлеуметтік- экономикалық қарқынды дамуға жол ашты. Консерватизм идеологиясы қоғам өмірінде әдет-ғұрып, дәстүрлер маңызды рөл атқарады деп түсініп, оларды мызғымастай сақтап қалуды мақсат етті.

44) Қазіргі заманның жахандық проблемалары. Қазіргі заманның жаһандық проблемалары ұғымы. Жаһандық проблемалар типтері: ядролық соғысты болдырмау және жаппай қырып жоятын ядролық қаруды қолданбау мен қысқарту, экологиялық, демографиялық  және азық-түлік проблемалары. Лаңкестік және экстремизм проблемалары, есірткіні өндіру және тарату (есірткі бизнесі және есірткі трафигі), дамушы елдердің артта қалу мәселелері. Қазіргі заманның жаһандық проблемалары ұғымы. Жаһандық проблемалар типтері: ядролық соғысты болдырмау және жаппай қырып жоятын ядролық қаруды қолданбау мен қысқарту, экологиялық, демографиялық  және азық-түлік проблемалары. Лаңкестік және экстремизм проблемалары, есірткіні өндіру және тарату (есірткі бизнесі және есірткі трафигі), дамушы елдердің артта қалу мәселелері. Қазіргі заманның жаһандық проблемалар, халықаралық ұйымдар. Екінші дүнисж үзілік соғыс аяқталғаннан кейін капиталистік және социалистік системалардың арақатынасында "қырғиқабақ соғыс" пен қатал идеологиялық қарама-қарсылық кезеңі басталды. Ол 80 жылдардың ортасына дейін созылды. Бұл кезенде әскери-саяси басымдылықка зор сенім артылды. Глобальды (латынның "глобус" — Жер деген сөзінен шыққан; жер шарын қамти-тын, жалпы әлемдік деген ұғымды білдіреді) мәселелерді бірлесіп шешу туралы көптеген келісімдер идеологиялық сенімге сай бұзыла берді. Бұл кездегі іс-әрекетке "глобальды тұрғыдан ойлап, локальды (аймақтық) тұрғыда іс істе" деген принцип басшылыққа алынды. Мұның бәрі әлемдік қоғамдастыққа екіжақты және планетарлық деңгейде қарым-қатынасты дамытуға айтарлықтай залалын тигізді

45) Қоғамдағы ұлттық және этникалық қатынастар. Тайпа, халық, ұлт этникалық қауымдастықтың тарихи типтері болып есептеледі. Сондай-ақ, белгілі бір жерде (яғни территория-аумақта) тұратын әлеуметтік ұйымы бар тұтас этникалық қауымдастықтар және территориялық жағынан бөлек-бөлек (әр жерде тұратын) этникалық қауымдастықтар болады. “Этникалық қауымдастық” термині кейде бірнеше халықты, яғни этно-лингивистикалық топтарды атау үшін қолданылады.Мәселен, қазақ, қырғыз, түркмен, өзбек, т.б. түркі тілдес халықтар моңғол типтес этникалық топқаенеді.Сондай-ақ, бір халықтың ішіндегі  этнографиялық топтарды белгілеу үшін де “этникалық қауымдастық” термині қолданылады. Мысалы, қазақта әр түрл жүздер (ұлы жүз, орта жүз, кіші жүз) және алуан түрлі рулар (арғын, қыпшақ, үйсін, дулат, қоңырат, шапырашты, т.б.) бар. Бұлар көрсетілген жағдайда “этнос” деп аталады. Сонымен, жалпы этникалық қауымдастық адамдардың әлеуметтік тұрақты  топтары. Ол ру, тайпа, халық, ұлт түрлерінде ерекше тарихи жағдайларда қалыптасады.Адамдардың  тарихи  қалыптасқан  әлеуметтік-этникалық қауымдастығының  ең  жоғарғы түрі- ұлт. Ұлт адамдардың материалдық тұрмыс жағдайларының, терииториясымен  экономикалық  өмірінің, тілімен мәдениетінің,әлеуметтік психологиясындағы кейбір этникалық ерекшеліктірінің ортақ  болуы негізінде қалыптасты.

46) Авторитаризмнен демократияға өту жолдары.  Демократиялануға өту жолдары. ХХ ғасырдың 80-90 жылдары әкімшілік социализм елдерінің көпшілігінде авторитарлық және тоталитарлық  режимдер күйреді. Бұл елдер демократиялану жолына түсе бастады. Қоғамды демократияландыру мен қайта құру жолына түскен елдерде қоғамдық және саяси қайта құрулардың екі негізгі жолы көрінеді:   1) либералдандыру жолы. Ол батыс үлгісіндегі тез саяси және экономикалық либералдануды («шоковая терапия») ұсынады. Шығыс Европа елдерінің кәбі, КСРО осы жолды таңдады. Олардың ішінде, саяси мәдениеті, экономикалық уклады Батысқа жақын елдерде ӛндірістің құлдырауы т.б. жағымсыз құбылыстар болса да, қоғамның демократиялануы мен өзгеруі табысты болды. Батыс елдеріне тән кӛп жылдарлық дәстүрлі рыноктық экономикасы мен дарашылдық мәдениеті жоқ елдерде демократияланудың либералдық үлгісін жүзеге асыру ауыр, қиратушы салдарға әкелді: әлсіреуге, қылмыстың ӛсуіне, мемлекеттің ыдырауына, саяси және экономикалық анархияға, кейде соғыстарға, ӛндірістің бірден құлдырауына, тұрғындардың кӛпшілігінің жағдайының нашарлауына. Демократияланудың бұл үлгісін қабылдау, әсіресе КСРО үшін ауыр салдарға әкелді.   2) реформалаудың қытайлық үлгісі. «Демократияланудың» кеңестік тәжірибесінен кейін ресми идеология ретінде коммунистік идеологияны сақтаған елдер, ең алдымен Қытай тоталитарлық саяси құрылымдарды модернизациялау, мен реформалаудың ӛзіндік үлгісін жасады, ол «жаңа авторитаризм» деп аталды. Бұл үлгінің мәні - орталықтың күшті билігін сақтау және оны саяси тұрақтылықты сақтау мен сыртқы әлем үшін ашық рыноктық экономиканы дамытуды кӛздейтін радикалды экономикалық реформалар жүргізу үшін пайдалану. Қытай үлгісі ӛзінің экономикалық және әлеуметтік нәтижелілігін кӛрсетті. Қытайлық үлгі батыстық үлгідегі саяси институттарды тікілей енгізбегенімен, іс жүзінде демократияланудың алғы шарттарын жасап, азаматтардың жеке құқықтарын кеңейтіп, оларды толық бақылаудан босатты.

47)Саяси элиталардың  қалыптасуы мен жіктелуі.Саяси элитаның қалыптасуына байланысты екі жүйе қалыптасқан. Гильдия және антрепренерлік. Антрепренерлік түрде басқарушы қызметке үміткердің ерекше қасиеттері, көпшілік жұртқа ұнай білу қабылеті басты орын алады. Мұнда кандидаттың байлығына. Кәсібіне, біліміне, мамандығына онша мән берілмейді. Жеке басының ерекше қабылеті мен қасиеттері арқасында элита құрамына өте алады. Элита да ол кандидаттың жеке принциптері мен көзқарастарына тосқауыл қоймайды.Гильдия жүйесінде үміткер билік сатысы бойынша баяу болса да анық көтеріліп отырады. Мұнда жоғары лауазымды қызметке үміткерге көптеген талаптар қойылады.Оған кандидаттық білімі, адамдар арасындағы жұмыс тәжірибесі, партиялық стажы және т.с.с. жатуы мүмкін. Егер элитаның идеясына қарсы пікірлері болса ол кандидаттың элитаға өтпей қалуы мүмкін.Антрепренерлік жүйе көбіне демократиялық қоғамда қалыптасса, гильдия жүйесі авторитарлық және тоталитарлық қоғамдарды кең таралған

48)Қазақстан саяси  ойлар тарихы.Саяси ойлар тарихы адамзат санасындағы мемлекет пен биліктің пайда болуы мен қызмет етуінің саяси тәжірибесі мен осы процеске адамдардың катысуының көрінісі болып табылады.Казактын 1ши алсафашысы,алеуметтанушысы,математиги,физиги,астрономы,ботаниги,логика жане тил маманы,музыка зерттеушиси Абу Насыр Мухаммед ибн Тархан ал-Фараби 870-950ж омир сурди.Оны 2ши Аристотель деп атаган.Бабамыз гылымнын сан саласы бойынша 160-тан астам трактаттар жазып,артына мол мура калдырды.Саясаттануга байланысты "Рахымды саясат","Бакытка жету жолдары","Саясат туралы" деген енб. бар.Эл-Фарабидин йынша когамдагы барлык киыншылыктырды женетин,бакытка жеткизетин акыл парасат,адамнын акыл ойы. Бул енбектин ерекшелиги-ол сол кездеги ресми араб тилинде емес,озинин ана тили-турик тилинде жазылгандыгы. Ол,бириншиден, араю,парсы тилдерин жете билетин Жусиптин оз елине,оз тилине деген суйиспеншилиги ултжандылыгын билдирсе,екиншиден,сол кезде Орта Азияда билик курган карахандыктар аулетине тусиникти болу ушин жазылса керек. Казак халкынын ири ойшылдарынын бирине Кожа Ахмет Йассауи(1093-1157)жатады.Онын басты шыгармасы"Диуани Хикмет".Осы енбегинде адилдикти,имандылыкты, шыншылдыкты, жырлайды.Асан Кайгы Сабитулы(XVI г. аягы- XVг. басы)жау алайтын,малга жектелмейтин,шоби шугин,суы мол,асы адал. Шокан Уалиханов(1835-1865)-биликти халыктын еркиндигимен бостандыгымен шектеу дурыс деп санады. Ыбырай Алтынсарин(1841-1889)Агартушылык жумыс кана букара халыкты билеушилер кысымынан куткара алады деп,барлык куш-жигерин олардын билимин котеруге арнады..  Бул кезде казактын кеменгер данасы,зангар акыны,асканагартушысы,жазба едебиетимиздин негизн салушы Абай Кунабаев(1845-1905) та омир сурген еди.Абай казак даласында барлык жаксылыктын,жаналыктын жаршысы болды.ОЛ адамды"акфыл,билим,ерик" жогары дарежеге котерип,аскактататындай когам прогрестик дамуын жасады.