Түркі мемлекеттері

Тойдың ертесі күні қызметшілері неке төсегінде жылап отырған  қыз бен өліп жатқан Аттиланы көрді. Неміс тарихшылары: "Шындығына келгенде, ол кыздың бойынан алған қүмарлықтың куштілігінен өлді" дейді. Бірак Аттиланың өлімі Еуропаның шартарабына оның бургун корольдігін күйреткені жэне туысқандарын өлтіргені үшін кек алу максатымен Ильдико у берді деген хабар тарайды.

Аттила өлген соң Хун империясы  ыдырады. Бірақ Аттила ел ауызында мэңгі  қалды. XIII ғасырдың басында Австрияда, Дунай жағасында белгісіз шпильман (кезбе энші) көп ғасырлар бойы әр турлі герман халықтарына ауызша тараған батырлық туралы дастан жинап Жүріп, "Нибелунга" деген жыр жазып алды. Онда біз хундармен готтармен, бургувдармен, Ильдико сүлумен немесе Кримхильмен (оның еркелеткен аты Хильди) жэне катал Аттиламен кездесеміз. Жырда Аттила немісше Этцел деп аталады. Бүл жырда Кримхиль Этцелден (Аттиладан) ағаларының кегін алмайды. Керісінше, Этцелдің көмегімен бургун корольдығын қүлатып ағаларынан кек алады. Этцел біздің көз алдымызда ашык, жайсаң және кайырымды король, ак көңіл басқарушы болып көрінеді. Тарихтың тағы бір жүмбағы бар! Мумкін осылай да шығар. Аттиланың өлімі Римді қүткармады. Екі жыл өткеннен соң Римді Вандалдар басып алып, екі апта бойы тонады. Ал содан 21 жыл өткеннен кейін Батыс Рим империясы мэңгі жойылды.

Аттила империясының күлағанына 1400 жыл өтсе де, Европа елдерінің есінде сақталған, оған мысал — 1942 жылы 11 сәуірде Гитлер өзінің баспанасы —"Волчое логово" деп аталған үйде отырып, фашистік есіріктерге болашақта шығысты күлдықта үстау үшін мынадай кеңес берген: "Шығыс облыстарының халкына кару-жарақ беру керек емес, мүны бізге тарих үйретті, кару берсек, бүл улттарды билеу жойылады. Егер басып алған халықтардың (орыстардың), қырғыздардың, казақтардың, чехтардың) қолына қару берілсе, иэ, тура айтсақ бүл халықтар біздің билеуімізден кетеді. Біздің мақсатымыз шығыс облыстарының жерінде эскери тірек пункттер орнату жэне барлық немістердің осы әскери пункттермен тығыз байланыста болу керектігін жене бүлар өз тарихын, мемлекеттік үғымды білсе, бізге қауіп туғызады"¹,—деді.

Хундар көсемі Аттила қазіргі Вещр халқының мақтанышы екенін де айтқан жөн. Венгрияда Аттила атыида университет бар. 1994 жьшы 22 ақпанда Қазақстанға Венгрияның төтенше өкілі болып тағайындалған Торма Иожеф кезінде Аттила атындағы университетті бітіргеңін білеміз. Қазақстан Президентіне сенім грамотасын тапсырғаннан кейін, ол казақ — венгр халыктарының тарихи туыстығы тереңнен тамыр алып жатқанын, ежелгі хундар заманынан бері жан-жакты байланыста болғандығын атап өтті.

Бақылау сұрақтары:

Әдебиеттер

№ 6-7. Тақырыбы: Түркі тайпалары мен халықтарының шығу тегі, мекендеген аймағы және этникалық құрамы.

Мақсаты: Түркі дэуіріндегі этникалық процестерге және географиясын қарастыру

Жоспары:

1. Түркі дэуіріндегі этникалық процестер.

2. Түркі тілдес бауырлас халықтардың географиясы.

 Біздің заманымыздың I мыңжылдығында Еуразия далаларындағы этникалық орта бірте-бірте өзгере бастады. Биліктің элеуметтік консолидациясының жедел дамуы бірінші мыңжылдықтың екінші жартысында Оңтүсіік Сібір, Орталық жэне Орта Азия, төменгі Еділ жэне Солтүстік Сібір аумақтарында бірнеше түркі тілді тайпалардың жэне қағандықтардың қалыптасуына алып келдіДОлар: бірінші Түркі  қағандығы —   П Шығыс түркі қағандығы, Батыс түркі қағандығы, үйғыр, түргеш қағандығы, Енисей қырғыздарының, Хазар, Бүлғар, Қарлүқ, Қарахан, Қимақ және Арал бойы оғыздарының Қыпшақ, Хорезм мемлекеттері немесе империясы. Дәл осы уакытта казіргі түркі тілді тайпалардың этникалық-саяси бірігуі қалыптаскан еді. Осы дэуірде түркілердің рухани мэдениеті де жаңа сатыға көтерілген болатын. Түркі жазба мәдениеті мен сына жазуы,   хатқа   түскен   түркі   өдебиеті   қалыптасты.   Түркілер   өздеріне   алғашқы   рет   діни   түсініктерді, нанымдары — буддизм, христиан, манихей, ислам діндерінің негізінен баска да өркениет жетістіктерін кабылдады.  Көшпелі жэне жартьшай көшпелі өмір кеше отырып, біртіндеп қалалық жэне отырықшы түрмыска кошті. Отырықшылыққа кошкен тайпалар озіндік өркениетті мэдениет түрлерін қалыптастырды, олар сол кездегі элемдік мэдениетге өзіндік орын алды.

Осы процестердің бэрін үлы далада өмір сүрген коптеген тайпалардың біріне ғана тән немесе казіргі түркі тілдес тайпалардың бірінің ғана тікелей тарихы деп қарауға болмайды. Евразияның түркі тектес халықтары өздерінің алдындағы тайпалар сияқты үзак уақыт бойы түркі тілді халықгардың бэріне ортак тарюсты жасады. Тарих аренасында бір тайпаның орнын екіншісі ауыстыруын аддыңғы тайпаның тарихтан өшуі деп есептеуге болмайды. Олар пайда болған жаңа тайпаның саяси қүрамынан, ариліктердің, сактардың, хундардың этникалық топтарынан көрініс беріп, өзгеріске үшыраған турде тарих сахнасына кайта шығады. Түркі тайпалары қола дэуірінде пайда болып, ари, скиф-сақ, хун дәуірлерін басынан кешірсе де, олардың бірлестігі жоғалған жоқ. Тек көне түркі дэуірінде ғана этникалық негізде тарих аренасынан коріне алды.

V ғасырдың екінші жартысынан бастап түркі деген сөз (термин) алғаш рет кездеседі де, осыдан кейін кеңінен тарала бастайды.

Бүрын соғды тілі түркілер мен кытайлар арасындағы дипломатиялық қарым-қатынастарда пайдаланылып келген болса, кейін "түркі  сөзі византиялыктарда, арабтарда, сириялықтарда, санскрит тілінде, көптеген иран, тибет  тілдерінде кездесе бастады. Қағандық — империя қүрылған 460 жылға дейін "түркі" сөзі 10 (кейінірек 12) тайпа бірлестігінің атауы ретінде жүрді. Бүл термин кағандык өмір сүрген дэуірлерде де сақталып қалды. Бүл сөз ертедегі түркі текстерінде "түрік бүдун" атауы ретінде кездеседі (бүд — тайпа), яғни жекелеген тайпалардан қүралған тайпалар одағы. VIII ғасырдың ортасынан бастап тарихи жазбаларда " 12 тайпа түркі елі" деген термин кездеседі. Түркі тайпаларынан қүралған мемлекет те дэл осы сезбен аталды. "Түркі елі" деген атау ертедегі түркі эпиграфиялык ескерткіштерінде де, қытайдың тарихи жазбаларында да осы күйінде кездеседі. Кеңінен алып қарасак, бүл термин түркілер күрған үйым — көшпелі державаның атауы. Византиялыктар мен ирандықтар "түркі елі" деген сөзді жиі қолданса, кейде түркілердің озі де осы сезді кеп қолданған.Терминнің эрі қарай өріс алуы IX—XI ғасырлардағы араб тарихшылары мен географтарының еңбектерінде молынан кездеседі, ал бүл кезде "түркі" сөзі бір халықтың немесе мемлекеттің атауы ретінде қолданыдды. Дэл осы арабтардың ғылыми әдебиеттеріңде түркілер сейлеген тілдің генетикалық байланысы жэне түркі халықтарының генеологиялық туыстығы жайында айтылады, ал мүсылман тілдес халықтар жазбаларынан сырт жерлерде мүндай кең көлемде жазылған мэліметтер кездесе бермейді. Орыс жылнамасында 985 жьшы "торк" деген атау кездеседі. Бірак бүл — Үлы даланы мекендеген печенег, хлоабук, половец тайпаларымен қатар емір сүрген кешпелі бірлестіктердің бірінің ғана атауы.

Кеңес өкіметі жыддарындағы түркілердің  тарихы туралы жазылған қүнды еңбектер: Толстовтың "Древний Хорезм" (1948) атты зерттеуі, Л. Еумилевтің "Древние тюрки" (1967),

"Поиски вымышленного  царства" (1970) және "Хунны в Китае" (1974) деген күрделі зерттеулері  түркі тайпаларының ғасырлар бойғы даму ерекшеліктері, этнос ретінде қалыптасу кезендері мен мемлекеті туралы сыр шертеді. Л Гумилев "Хунны в Китае" деген еңбегінде ерте замаңцарда Қазақстан, Алтай жэне Орта Азия жерлерін мекендеген басты тайпа — хундардың түркі қағанатына қатысы туралы жазды.

Академик В. В. Бартольдтың Орта Азия елкесін мекендеген тайпалардың тарихы жөніндегі еңбектерінің ғылыми маңызы зор. Ол бүл еңбектерінде араб, парсы жэне жергілікті тарихшылардың аса қүнды еңбектерін пайдаланған. Бартольдтың "Монғол кезеңіне дейінгі Түркістандағы христиандық туралы", "Жетісу тарихының очерктері", "Монғол шапқыншылығы кезеңіндегі Түркістан" т. б. еңбектері күні бүгінге дейін маңызын жойған жоқ. Оның бүл еңбектері Орта Азия жэне Қазақстан халықтарының кене дэуірден бастап-ақ өзіндік тарихи мәдениеті болганын дэлелдеп берді. Орыс шығыстану мектебінің негізін калаушылардың бірі болған ол Қазан төңкерісінен кейін Азия музейінің жанынан қүрылған шығыс зерттеушілерінің "Записки коллегии Востоковедов" дейтін баспасөз үйымын басқарды. Оның кептеген монографиялары ағылшын, неміс, түркі, араб т. б. тілдерде жазылған.

Бірак отаршыл Ресей үкіметінің ең қауіпті, ең қасіретті қылмысының бірі — Орта Азия мен Қазакстан, жалпы түркі халықтарының үлттык санасын күддануға күш салу еді. 1881 жылы Түркістан эскери округінің  комендантының квмекшісі, патша  генералы Мациевский Ташкентте жүмысқа кірісе бастаған Шығыстану коғамының мүшелеріне былай деп хат жолдайды: "Шығыстану қоғамының міндеті Шығысты зертгеу емес, Шығыс халқын орыстаңдыру". Патшаның саясаткер-ғалымдары орыстандыруды тоқтаусыз жүргізу үшін саяси-ғылыми айналымға "панисламизм", "пантюркизм" деген терминдерді енгізсе, Кеңес үкіметі жыддарында жергілікті халықты ата тарихынан, ата дэстүрінен, ана тілінен, үстанған дінінен безіндіру үшін неше түрлі қүйтыркы теорияны жан-жақты жетілдірді.

Қорыта келгенде, түркі халықтары дамуының I жэне II сатылары түркі тілді халықгардың этникалық тарихында өшпес із қалдырды.

Түркілердің тайпалары  мен мекеңдеген аймағы және этникалык  кұрамы

"Түркі" сөзі біздің заманымыздан  бүрынғы V ғасырда бірінші рет көшпелі халықтың атауы ретінде пайда бодды. Осы кезде түркілер Монғолиядан жөне Қытайдың солтүстік шекарасынан Қаратеңізге дейін созылып жаткан үлы көшпелі империяның негізін қалады. Үлы далада түркі мемлекетінің, түркі тілінің қалыптасу дэуірінен дерек бёретін Күлтегің ескерткішінде былай деп жазылды: "Әлемнің көгінде аспан, төменінде қоңыр жер пайда болғанда, осы екеуінін, арасында адам баласы жаратыццы. Адамзат баласының үстінен менің бабаларым Бумын қаған мен Истеми қаған билік жүргізді. Таққа отырған олар өз мемлекетін қорғап, Түркі зандарын шығарып, оны бекітті". Мүнда дүниенің терт бүрышьщ түгел өзіне табындырған алгашқы түркі қағандарының билік күрған уақытымен байланысты суретгеледі.

V ғасьірда түркілер деп Ашина ордасына қараған тайпалар аталды. Ал көршілес тайпалар түркілер қатарына саналған жоқ. Түркілердің шығу тегін зертгеу ғылымда XIX ғасырдың соңына дейін көршілес кытай, парсы, грек, Византия еддерінің деректері арқылы белгілі болды. 568—598 жылдары түркілерге қарай бірінші болып Еділден өткен Земарх баскарған Византия елшілері әрқандай деректер жазып қалдырды. Жекелеген түркі халыктары мен олардың тіршілік еткен мекені туралы толығырақ мәліметті біз IX—X гасырлардағы араб географиясынан кездестіреміз. Осы география_лық әдебиетте "түркі" деген сөз халыктар тобы жэне олардың тілінің ортақ иесі ретінде көрсетілген.

Соңғы жыддары лингвистикалык зерттеулер негізінде түркілердің шығу тегі, көне тарихы туралы мэселе карастырылу  үстінде. Түркі халықтары туралы мәліметгердің басым бөлігі грек, парсы, мүсылман, кытай колжазбаларында кездеседі.

Грек деректерінен біз түркілер VI ғасырдың өзінде-ак Шығыс Европаға келіп, Византиялық қала Босфор мен Керч бүгазын жаулап алғавдығын білеміз. Парсы деректері бойынша түркілер парсылардан Каспий теңізінің оңтүстік-шығыс жағалауын тартып алғаны белгілі. Ең батыс түркі халқы печенегтер еді. Алғашында Еділден шығысқа карай мекендеген олар IX ғасырда Оңтүстік Ресейге қоныс аударған. Еділдің орта жэне төменгі ағыстарын мекендеген бүлғарлар мен хазарлар бір тілде сөйлейтін, тіддері түркі тілі тобындағы чуваш тіліне үқсайтын.

Еділден, батыстан шығысқа қарай  Қытай шекарасына дейін оғыздар  мекендеген, орталықтары Сырдарияның  төменгі ағысында болған. Қарлүқтардың орталығы ТТТу өзенінің бойында болды. Тоғыз-оғыздардың орталығы Турфан еді. Кейбір авторлардың жазбаларында Жетісу аумағында Қарлүктармен катар басқа да түркілер мекендеген. Түркілер екіге бөлінген, олар Тухси мен Аз Шігілдер Ыстықкөлдің солтүстігін мекендесе, Яғма халқы Нарынның оңтүстігін қоныстанды. Тоғыз-оғыздардан солтүстікке қарай кырғыздар өмір сүрді, олардың орталығы Енисейде болды. Қырғыздардың батыс көршісі қимақтардың орталығы Ертісте болатын. Қимактар туралы Қытай, Орхон жазбаларында ешкандай дерек кездеспейді. Олардың батысқа қай жақтан келгені белгісіз. Қимактардың бір бөлігі — кыпшактар. Олар печенегтермен көршілес түрып, өз алдына жеке халық атанған.

Махмуд Қашқари күрастырған  түркі тіддерінің эйгілі сөздігі—"Дивани луғат-ат-түрік"-те түркі тілдерінің жекелеген түрлері туралы көп  мэліметтер келтіреді. Махмуд Қашқари  көптеген түркі текті рулар мен тайпалар жерін аралап, олардың түрмыс-салты, тілі, ауыз жэне жазба эдебиеті туралы кыруар мол материал жинаған. Махмуд Қашқари бүл жөнінде быиай деп жазды: "Мен түркілер, оғыздар, шігіддер, яғмалар, қырғыздардың шаһарларын аралап, қыстақ пен жайлауларын көп жылдар аралап шықтым, лүғаттарын (сөздерін) жинадым, түрлі сөз касиеттерін үйреніп, анықтап шықтым. Мен бүл істерді тіл білмегенім үшін емес, кайта бүл тілдердегі эрбір кіші-гірім айырмашылықтарды да анықтау үшін істедім, солардың бөрін мүқият бір негізде жүйеге салдым"¹.

Махмуд Қашқаридің жазуы бойынша  түркілерге шығу тегі жағынан түркі  емес, бірақ түркіше білген халыктардың  бэрі жатқызылады. Ол барлық түркі халықтарын солтүстік жэне оңтүсік деп екі  топка бөледі, әркайсысында он-оннан  халық болған. Солтүстік топқа енгендер: печенегтер, қыпшақтар, оғыздар, иемекгер, башкүрттар, ябакулар, татарлар, қырғыздар т. б. Оңтүстік тобына жататындар: шігіл, тухси, яғма, играк, чарук, жумыл, үйғыр, тангүт, хитай, табғаш.

Түркілердін шығу тегі, діні, этнографиялық және лингвистикалык топтары

Туркі халықтарының түрмыс белгілері, этнографиялық шығу тегі осы күнге  дейін анықталмады. Тарихта алғаш  рет еске алынатын кешпелі халықтар қандай этнографиялық жэне лингвистік топтарға жататындығы, олардың қайсысы түркі, моңғол немесе тұнғұстар болғаны туралы сүрақтың өзі даулы болып, шешілмей келеді.

V—VI ғасырларда түркілер далалы аймақтарды мекендеді жэне оларды қытайлықтар "жужаньдар", еуропалықтар "аварлар" деп атаған.

"Түркі" сөзі (кытайша "тукюе") б. з. VI ғасырывда біршші рет (бір) көшпелі халықтың атауы ретінде пайда болды. Бүл ғасырда түркілер Монғолиядан жэне қытайдың солтүстік шекарасынан Қара теңізге дейін созьшьш жатқан үлы көпшелі империяның негізін калады. Қытайлар Тумынь деп атаған (түркі жазбасында Бумин) империяның негізін қалаушы түлға 552 жылы дүние садды, оның ағасы Истеми (кытайша Шедеми) батысты жаулап алған, 576 жылға дейін емір сүрген. Бастапқыда ағалы-інілі екеуі бір-біріне тэуелсіз болған, кытайлар осыған сәйкес көшпелі империяларды солтүстік түркілердің мемлекеті жэне батыс түркілердің мемлекеті деп атаған. 581 жылы сол кезде кытай дянастиясының билігін колына алған Суйдың ықпалымен екі империяның арасы біржолата бөлінді. Келесі ғасырда екі империя да қытайдың Тань династиясына бағынышты болып, кытай басшылығын мойывдауларына тура келді. Солтүстік түркілер 830 жылдың, батыс түркілер 659 жылдың шамасында елу жылдай жат жүрттықтардың билеп-төстеуінде болғаннан кейін, солтүстік түркілер 682 жылы өздерінің тэуелсіздігі мен куаттылығын қалпына келтіруге мумкіндік алды. 682 — 744 жылдар арасывда өмір сүрген бүл жаңа мемлекетке түркі тілінің көне ескерткіші Орхон жазбалары тән. Жазбада 699 және 711 жылдары олар батыс түркілерді өзіне тэуелді ету мүмкіндігі туғаньш, бірак мүңцай билеп-төстеушілік үзаққа созылмағаны айтылған. Батыс түркі тайпаларының арасында түргеш тайпасы ілгері шығьш, VII ғасырдың соңында хандык билікті толық қолына алады. Түргеш мемлекетін 739 жылы арабтар элсіретгі.

Көне түркі тайпалары, олардың басшылары, батыстағы жэне шығыстағы көшпелі халықтар туралы эр түрлі пікірлер айтылады.